Бөрө (ҡала)
Бөрө ҡалаһы — Башҡортостандың иң боронғо ҡалаларының береһе, Бөрө йылғаһының Ағиҙелгә ҡойған ерендә урынлашҡан. Халҡы — 41635 кеше.
| Бөрө | |
| Бөрө | |
| Байраҡ[d] | |
 | .png) |
| Нигеҙләү датаһы | 1663 |
|---|---|
 | |
| Рәсми атамаһы | Бөрө |
| Рәсми тел | башҡортса һәм урыҫ теле |
| Дәүләт |
 Рәсәй |
| Административ үҙәге | Бөрө районы, Бөрө ҡалаһы ҡала биләмәһе[d][1], Бөрө кантоны һәм Бөрө өйәҙе |
| Административ-территориаль берәмек | Бөрө ҡалаһы ҡала биләмәһе[d][1], Бөрө районы, Бөрө кантоны һәм Бөрө өйәҙе |
| Сәғәт бүлкәте | UTC+05:00[d] |
| Халыҡ һаны |
2900 кеше (1856)[2], 8600 кеше (1897)[2], 11 300 кеше (1913)[2], 11 200 кеше (1926)[2], 14 400 кеше (1931)[2], 21 200 кеше (1939)[2], 22 100 кеше (1944)[3], 20 100 кеше (1945)[3], 21 300 кеше (1946)[3], 28 400 кеше (1947)[3], 24 837 кеше (1959)[4], 32 000 кеше (1967)[2], 33 100 кеше (1968)[5], 29 607 кеше (1970)[6], 30 234 кеше (1979)[7], 34 881 кеше (1989)[8], 36 100 кеше (1992)[2], 38 400 кеше (1996)[2], 38 900 кеше (1998)[2], 39 700 кеше (2000)[2], 39 900 кеше (2001)[2], 39 992 кеше (2002)[9], 40 000 кеше (2003)[2], 41 200 кеше (2005)[2], 41 300 кеше (2006)[2], 41 500 кеше (2007)[2], 43 809 кеше (2008)[10], 42 060 кеше (2009)[11], 41 635 кеше (2010)[12], 41 600 кеше (2011)[2], 42 928 кеше (2012)[13], 43 765 кеше (2013)[14], 44 679 кеше (2014)[15], 45 553 кеше (2015)[16], 46 132 кеше (2016)[17], 46 330 кеше (2017)[18], 46 379 кеше (2018)[19], 46 362 кеше (2019)[20], 46 512 кеше (2020)[21], 44 295 кеше (2021)[22] |
| Диңгеҙ кимәленән бейеклек | 160 метр |
| Майҙан | 97,31 км² |
| Почта индексы | 452450–452455 |
| Рәсми сайт | admbirsk.ru |
| Иң тәүге яҙма ваҡыты | 1455 |
| Урындағы телефон коды | 34784 |
| Бында ерләнгән кешеләр категорияһы | Категория:Бөрөлә ерләнгәндәр[d] |
 | |
 Бөрө Викимилектә | |
Этимологияһы
үҙгәртергәБөрө йылғаһының исеменән барлыҡҡа килгән. «Энциклопедический лексикон» (1836) хеҙмәтенә ярашлы, башҡорттар был йылғаны «Бүре һыуы» тип атағандар[23][24].
Тарихы
үҙгәртергәҠаланы 1663 йылда батша Алексей Михайлович әмере буйынса Өфө воеводаһы Ф. И. Сомов һалдыра башлай. Ҡала, Башҡортостандың Рус дәүләтенә ҡушылыуынан һуң, хозур тәбиғәтле был төбәктәргә күпләп килеп ултыра башлаған урыҫтарҙың яңынан-яңы ерҙәргә хужа булып, унда ауылдар, сиркәүҙәр һалдырыуына ризаһыҙ башҡорттар яндырған Архангельский ауылы урынында ҡалҡып сыға. Өфөнән 98 км төньяҡта урынлашҡан ҡәлғә-ҡала төбәктәге һыу юлдарын да, ҡоро ер юлдарын да контролдә тота.
XVIII быуаттың икенсе яртыһына тиклем ул батша дәүләтенең көнсығыштағы форпосы була.
1774 йылда Салауат Юлаев етәкселегендәге башҡорттар Бөрөнө штурм менән ала һәм, янғын сығып, ҡала бөтөнләй янып бөтә яҙа. Ике йылдан ул ҡайтанан аяҡҡа баҫтырыла.
Ҡала Ырымбур губернаһының Бөрө өйәҙе үҙәге булды.
1774 йылда ҡалала 437 йорт, 1 897 ир заты, 1 949 ҡатын-ҡыҙ, өс сиркәү, өс училище, ҡыҙҙар гимназияһы, шәхси китапхана, бер дауахана, хатта төрмәһе лә була. 1781 йылда өйәҙ ҡалаһы статусын ала.
1897 йылғы отчетта Бөрөлә таҡта ярыу, тире иләү күн, шарап ҡыуыу заводтары, пар тирмәндәре һ. б. эшкәртеү предприятиелары булыуы әйтелә. 1882 йылда урыҫ булмаған халыҡтар өсөн йәнә бер сиркәү төҙөлә, ул батша хөкүмәтенең урыҫлаштырыу сәйәсәтен үткәреүгә әүҙем булышлыҡ итә. Хәҙер был бинала тыуған яҡты өйрәнеү музейы урынлашҡан.
Халыҡ һаны
үҙгәртергәБөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)
| Иҫәп алыу йылы һәм көнө | Бөтә халыҡ | Ир-егеттәр | Ҡатын-ҡыҙҙар | Ир-егеттәр өлөшө (%) | Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%) |
| 1897 йыл 9 февраль ( 26 ғинуар) | |||||
| 1920 йыл 26 август | |||||
| 1926 йыл 17 декабрь | |||||
| 1939 йыл 17 ғинуар | |||||
| 1959 йыл 15 ғинуар | |||||
| 1970 йыл 15 ғинуар | |||||
| 1979 йыл 17 ғинуар | |||||
| 1989 йыл 12 ғинуар | 34735 | 15011 | 19724 | 43,2% | 56,8% |
| 2002 йыл 9 октябрь | 39992 | 17542 | 22450 | 43,9% | 56,1% |
| 2010 йыл 14 октябрь | 41635 | 18320 | 23315 | 44,0 | 56,0 |
Халыҡ һаны буйынса аңлатма төрлө йылдарҙа иҫәп алыу тәртибенең айырмалығы булыу сәбәпле халыҡ һанының үҙенсәлегенә иғтибар итегеҙ.
- 1939 йыл — бар булған халыҡ һаны.
- 1989, 2002, 2010 йылдарҙа — даими йәшәгән урыны булып иҫәпләнгән халыҡ һаны
Ауылдағы халыҡ һаны буйынса мәғлүмәтте халыҡ иҫәбе буйынса алыу урынлы. Бөтә ил күләмендә үткән 1897, 1920, 1939, 1959, 1970, 1979, 1989, 2002, 2010 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса мәғлүмәттәр бар һәм асыҡ ҡулланыуҙа табырға була. Ҡайһы бер китаптарҙы электрон төрҙә асып ҡарап була. 1926 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса һәр ауыл тураһында мәғлүмәт осрағаны юҡ әле. Унан башҡа Өфө виләйәтендә 1865, 1879, 1886 йылдарҙа урындағы халыҡ иҫәбе алынған. Тағы ла ревиз яҙмалары аша мәғлүмәт бар.
- 1859 һәм 1865 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.I. Уфимская губерния, 1877. — Уфа:Китап, 2002. — 432 с. ISBN 5-295-03188-8 (ч. I). ISBN 5-295-03133-0.
- Өфө виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1859 һәм 1865 йылдарға ҡарата бар.
- 1866 йыл — Список населенных мест. Ч. II. Оренбургская губерния, 1866. — Уфа: Китап, 2006. — 260 с. ISBN 5-295-03815-7 (ч. II). ISBN 5-295-03133-0.
- Ырымбур виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1866 йылға ҡарата бар.
- 1897 йыл — Перепись населения. т.45 кн.01 Уфимская губерния. Н.А.Тройницкий (ред.)(С.-Петербург, 1901)
- Был китапта Өфө виләйәте ауылдары буйынса мәғлүмәт бар. 500 кешенән күберек булған ауылдар исемлеге.
- 1920 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.III. Башреспублика, 1926. — Уфа. Китап, 2002. — 400 с. ISBN 5-295-03091-1 (ч. III). ISBN 5-295-03133-0.
- Был китап 1926 йылға ҡарата төҙөлгән, әммә халыҡ иҫәбе 1920 йылға ҡарата бирелгән.
- 1939 йыл — БАССР. Административно-территориальное деление на 1 июня 1940 года – Уфа:Государственное издательство, 1941. – 387 с.
- Был китапта 1939 йылғы иҫәп алыу буйынса һәр ауыл буйынса мәғлүмәт бар.
- 1989 һәм 2002 йылдар — Башҡортостан Республикаһы ауылдарында 1989 һәм 2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны.
- 2010 йыл — Численность и размещение населения Республики Башкортостан по данным Всероссийской переписи населения 2010 года. Статистический сборник. (рус.)
- Население Башкортостана: XIX-XXI века: статистический сборник / Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республики Башкортостан. — Уфа:Китап, 2008. — 448 с.: ил. ISBN 978-5-295-04439-7
- 1897 йылғы халыҡ иҫәбенән башлап ҡалалар, ҡала төрөндәге ҡасабалар, райондар, район үҙәктәре буйынса халыҡ һаны бар.
Билдәле шәхестәр
үҙгәртергә- Ахунйәнов Әнүәр Мәхмүт улы (3.02.1914—19.05.1986), тел белгесе, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусы. Филология фәндәре докторы (1967), профессор (1969). Татар АССР‑ының атҡаҙанған фән эшмәкәре (1984). 2‑се дәрәжә Ватан һуғышы, Ҡыҙыл Йондоҙ ордендары кавалеры[25].
- Борисова Нинель Андреевна (7.11.1924), ғалим-невролог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Башҡортостан Республикаһы Фәндәр академияһының почётлы академигы (1995). Медицина фәндәре докторы (1972), профессор (1973). Башҡорт АССР‑ының атҡаҙанған фән эшмәкәре (1979). Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены кавалеры (1971)[26].
- Ожиганов Дмитрий Герасимович (30.10.1892—27.10.1978), ғалим-геолог, 1930—1972 йылдарҙа Башҡорт дәүләт университеты уҡытыусыһы. Геология-минералогия фәндәре докторы (1954), профессор (1955). Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған фән һәм техника эшмәкәре (1957). Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены (1949) кавалеры.
- Пегишев Юрий Петрович (2.01.1939—1.09.2005), хеҙмәт алдынғыһы, 1962—1994 йылдарҙа «Бөрө‑1» күсмә механизацияланған колоннаһының бригадиры һәм мастеры. Хеҙмәт Даны орденының тулы һәм «Почёт Билдәһе» ордены кавалеры. Ҡалаһының Пономарёвка ауылынан[27].
- Солтанов Байраҡ Зәки улы (21.09.1933—24.10.2012), ғалим-тау инженеры, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Башҡортостан Республикаһы Фәндәр академияһының почетлы академигы (2002), техник фәндәре докторы (1983), профессор (1986). Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған фән һәм техника эшмәкәре (1995), Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған уйлап табыусыһы (1988), РСФСР-ҙың почётлы нефтсеһе (1988).
- Фәүәрисова Софья Бәҙретдин ҡыҙы (28.08.1938), мәғариф ветераны, 9-сы мәктәптең элекке инглиз теле уҡытыусыһы, Башҡортостандың атҡаҙанған уҡытыусыһы.
Иҡтисад
үҙгәртергәҺуңғы тиҫтә йылдарҙа ҡалала еңел, урман эшкәртеү, аҙыҡ етештереү сәнәғәте тармаҡтары үҫеш алды. XX быуаттың икенсе яртыһынан башлап, ул Башҡортостандың төньяҡ-көнсығышында нефть-газ эҙләү базаһына әйләнде.
Ҡалалағы төп иҡтисади ойошмалар:
- «Спектр» асыҡ акционерҙар йәмғиәте
- электр механика приборҙары заводы
- тегеү фабрикаһы
- трикотаж фабрикаһы
- ҡоро һөт комбинаты
- ит комбинаты
- икмәк заводы
Барлыҡ предприятияларҙа банкрот хәлендә.
Иҫкәрмәләр
үҙгәртергә- ↑ 1,0 1,1 ОКТМО (урыҫ)
- ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 2,11 2,12 2,13 2,14 2,15 2,16 Народная энциклопедия «Мой город». Бирск (урыҫ)
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 И. З. Самситдинов. Численность населения малых городов Башкирской АССР в 1943-1945 годах. Процесс реэвакуации и её последствия. Журнал «Известия Российского государственного педагогического университета им. А.И. Герцена», № 123, 2010 (урыҫ)
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1959 года. Численность городского населения РСФСР, её территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу (урыҫ) — Демоскоп Weekly.
- ↑ Башкирская АССР: административно-территориальное деление на 1 января 1969 года (урыҫ) — Уфа: 1969. — 429 с. — 5000 экз.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1970 года Численность городского населения РСФСР, ее территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу. (урыҫ) — Демоскоп Weekly.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1979 года Численность городского населения РСФСР, ее территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу. (урыҫ) — Демоскоп Weekly.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1989 г. Численность городского населения РСФСР, ее территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу (урыҫ)
- ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Численность населения субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более (урыҫ)
- ↑ 1.5. Численность населения республики Башкортостан по муниципальным образованиям на 1 января 2009 года
- ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, посёлкам городского типа и районам на 1 января 2009 года (урыҫ)
- ↑ Всероссийская перепись населения 2010 года. Численность населения по населённым пунктам Республики Башкортостан (урыҫ)
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года (урыҫ)
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. Таблица 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов (урыҫ) — Росстат, 2013. — 528 с.
- ↑ Таблица 33. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года (урыҫ)
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года (урыҫ)
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года (урыҫ) — 2018.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года (урыҫ) — М.: Росстат, 2017.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года (урыҫ) — М.: Росстат, 2018.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года (урыҫ)
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2020 года (урыҫ)
- ↑ Итоги Всероссийской переписи населения 2020 года (по состоянию на 1 октября 2021 года) (урыҫ)
- ↑ Бирь // Энциклопедический лексикон. Том VI: БИН—БРА. СПб, 1836. — С. 37.
- ↑ Поспелов Евгений Михайлович. Географические названия России: топонимический словарь. — Москва: АСТ; Астрель, 2008.. — С. 109. — 523 с. — ISBN 978-5-17-054966-5.
- ↑ Башҡорт энциклопедияһы — Ахунйәнов Әнүәр Мәхмүт улы 2016 йыл 5 апрель архивланған. (Тикшерелеү көнө: 27 ғинуар 2019)
- ↑ Башҡорт энциклопедияһы — Борисова Нинель Андреевна 2016 йыл 6 апрель архивланған. (Тикшерелеү көнө: 6 ноябрь 2018)
- ↑ Башҡорт энциклопедияһы — Пегишев Юрий Петрович 2016 йыл 21 апрель архивланған. (Тикшерелеү көнө: 29 декабрь 2018)
Һылтанмалар
үҙгәртергә- Хисмәтов М. Ф. Бөрө (ҡала) // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
- Бирск.info — ҡаланың мәғлүмәт веб-порталы 2005 йыл 28 октябрь архивланған.
- Форум города Бирск 2008 йыл 17 май архивланған.
- Фотогалерея 2008 йыл 11 февраль архивланған.
- Бөрө фотоблогы 2008 йыл 19 декабрь архивланған.
- Бөрө ҡалаһының рәсми булмаған сайты