Боден күле

Боден күле
	Озеро
Боден күле
	нем. Bodensee, фр. Lac de Constance
Морфометрия
Абсолют бейеклеге	395 м
Үлсәме	63 × до 14 км
Майҙаны	536 км²
Күләме	48 км³
Яр һыҙаты	273 км
Иң тәрән урыны	251 м
Уртаса тәрәнләк	90 м
Гидрология
Үтә күренеүсәнлеге	8,6 м
Бассейн
Бассейн	11 500 км²
Впадающая река	Рейн
Вытекающая река	Рейн
Урынлашыуы
	47°38′00″ с. ш. 9°22′00″ в. д.HGЯO
Илдәр	Швейцария; Германия; Австрия;
[[ \|Регионы административ бүленеше]]	Санкт-Галлен, Тургау, Баден-Вюртемберг, Форарльберг
	Боден күле
	Боден күле
	Боден күле Викимилектә

Бо́ден күле (нем. Bodensee; иҫкесә. Констанцское озеро күл констанца^[3], Шваб диңгеҙе^[4]) — Альп алдындағы күл, Германия, Швейцария һәм Австрия сигендә урынлашҡан.

Боден күле тураһында һөйләгәндә, өс һыу ятҡылығы күҙ уңында тотола: Үрге күл (нем. Obersee), Түбәнге күл (Untersee) һәм Рейн (Seerhein), Рейн был ике һыу ятҡылығын тоташтыра. Күлдең оҙонлоғо 63 километр, тәрәнлеге 251 метр, 395 метр бейеклектә һәм 536 км² майҙанға эйә боронғо боҙлоҡ үҙәнендә ^[1] урынлашҡан. Үҙенең төньяҡ-көнбайыш өлөшөндә айырымланған өс тармаҡҡа бүленә. Күл ярҙары убалы һәм көньяҡ-көнсығыш өлөшөндә генә ҡаялы. Күл янында бер нисә ҡурсаулыҡ урынлашҡан. Һыу күләме — 48 км³^[1].

Боден күле аша Рейн йылғаһы аға, күл иң ҡаты ҡыш көндәрендә генә туңа. Күлдә суднолар йөрөй, эшләй паромлы кисеү эшләй. Күл буйында немец ҡалалары Констанц, Фридрихсхафен, Линдау һәм австрия ҡалаһы Брегенц урынлашҡан, ә Райхенау утрауы Бөтә донъя мираҫы тип иғлан ителгән.

Исеменең тарихы

Үрге һәм Түбәнге күлдәрҙең исеме Рим империяһы. осоронда уҡ бирелгән. Түбәнге күлде антик авторҙар Lacus Acronius тип йөрөткән, ә Үрге күлгә римлеләр тәүҙә Lacus Brigantinus атамаһын, һуңынан Lacus Venetus һәм ниһәйәт Lacus Constantinus исемен биргән.

Урта быуаттарҙа Lacus Bodamicus.атамаһы барлыҡҡа килә. Әммә европа телдәренең күпселеге Lacus Constantinus (франц. Lac de Constance, ингл. Lake Constance, итал. Lago di Costanza, исп. Lago de Constanza, порт. Lago de Constança) исемен һаҡлай. Немец телендә һөйләшкән илдәрҙә Lacus Bodamicus (Bodensee) нығынып китә һәм унан һуңыраҡ түбәнге немец теленән айырылған һәм үҙаллы тел булып киткән нидерланд теленә (Bodenmeer) күсә. «Bodensee» атамаһы ҡасан һәм ни сәбәптән шулай уҡ Түбәнге күл һәм Рейнға таралған — билдәһеҙ.

«Bodensee» атамаһы Бодман (Bodman) тораҡ пунктынан килеп сыҡҡан тип фаразларға мөмкин. Был күлдең уберлинген тармағында урынлашҡан урында, күлдең көнбайыш ярында урынлашҡан тармағы (Überlinger See), урта быуат осоронда франк һарайы, герцогтың алеманн урыны, төбәк әһәмиәтендәге аҡса һуғыу йорто булған, күл атамаһы шунан («Бодманда ятҡан күл» = Bodman-See) булыуы мөмкин. Шулай уҡ Боданрюк ярымутрауы (Bodanrück), Уберлинген һәм Түбәнге күл араһындағы тауҙар сылбырының исемен, Бодман ғаиләһе тарихын сағыштырырға мөмкин.

Географияһы

Районлашыуы

Боден күле

Боден күле Альп алдында урынлашҡан. Ике күлдең яр һыҙығы оҙонлоғо 273 км тәшкил итә, шуларҙың 173 км Германияла, 28 км Австрияла һәм 72 км Швейцарияла. Боден күле майҙаны 535 км² тәшкил итә. Әгәр ҡушыусы Үрге һәм Түбәнге күлдәрҙе ҡушһаҡ, күл Үҙәк Европалаҙурлығы буйынса Балатон (594 км²) һәм Женева күлдәренән (582 км²) ҡала өсөнсө күл һәм һыу күләме буйынса (48 км³) Женева күленән (89 км³) ҡала икенсе күл була. Һыу йыйыу майҙаны 11 500 км² тәшкил итә.

Үрге күл биләмәһе 473 км² тәшкил итә. Улар һәм Брегенц менән Бодман-Людвигсхафен араһында 63,3 км-ға йәйелгән, (Фридрихсхафен һәм Романсхорн араһында) максималь киңлеге 14 км тәшкил итә, һәм Фишбах (Фридрихсхафен ҡалаһы районы) һәм Утвилье араһында иң тәрән урын 254 м. Үрге күлдең төньяҡ-көнбайыштағы бармаҡҡа оҡшаған тармағы Уберлинген (Überlinger See) тип атала. Дөйөм алғанда Уберлинген күлдең үҙ аллы өлөшө тип ҡарала, күл буйлап уҙҙым һәм Үрге күл һәм Уберлинген Бодарюк ярымутрауының (Bodanrück) Hörnle" түбәһе һыҙығы һәм Меерсбург араһындағы сик һыҙығы тип ҡарала. Форарльберг яр буйындағы өс ҙур булмаған ҡултыҡтың үҙ исемдәре бар: Брегенц алдынан Бренгенц ҡултығы (нем. die Bregenzer Bucht), Хард һәм Фуссах алдынан— Фуссах ҡултығы (нем. die Fußacher Bucht) һәм уның көнбайышында дауыл ҡайҙан килгәнен белеп торған күҙ (нем. Wetterwinkel). Унан көнбайышҡа табан, Швейцарияла, ҡултығы ҡушыла Роршах (нем. die Rorschacher Bucht) ҡултығы. Төньяҡтараҡ, бавария яҡтан, Ройтина ҡултығы урынлашҡан (нем. die Bucht Reutiner). Тимер утрауын ҡоро ер менән өйөмдө һыу Линдау (нем. Lindau) боден күл күл тип атала айырып торор өсөн һәм автомобиль күпере аша хәбәрҙәре «бәләкәй күл», аеш районы һәм утрауҙары араһында урынлашҡан. Констанцер Трихтер Констанца көнсығышҡа табан ҡултығы урынлашҡан (нем. Trichter Konstanzer der).

Үрге күлдән йәки Уберлинген күленең төньяҡ-көнбайыш тармағынан ҙур Бодарюк ярымутрауы менән айырылған Түбәнге күл, Унтерзеее, 63 км² майҙанды биләй. Ул төрлө цунгтарҙың остағы мореналары һәм урта мореналарынан төҙөлгән һәм ныҡ бүленгән. Күлдең был өлөштәренең үҙ исемдәре бар. Райхенау утрауынан төньяҡҡа табан Гнаден күле (нем. Gnadensee) бар. Райхенау утрауынан көнбайышҡа табан, Хёри ярымутрауы (нем. Höri) һәм Меттнау (нем. Mettnau) ярымутрауы араһында Целлер (нем. Zellersee) күле бар. Бодарюк ярымутрауының көньяҡ өлөшөндәге друмлиндар күлдең төньяҡ өлөшөндә дауам итә. Готтлибендан алып Эшенцҡа тиклем Райхенауҙың көньяғында Рейн күле йәйелеп ята. Карталарҙың күпселегендә Рейн (нем. Rheinsee) атамаһы күрһәтелмәгән.

Происхождение

Боден күле бассейны һуңғы боҙлоҡ осоро дауамында Альп үҙәненән сыҡҡан Рейн боҙлоғонан формалашҡан. Уны ирегән боҙлоҡтан барлыҡҡа килгән күл тип баһаларға мөмкин.

Притоки и истоки

Боден күле буйынса бәхәс

Боден күле — Европала бер ниндәй формаль сиктәр булмаған берҙән-бер өлкә, сөнки Германия, Австрия һәм Швейцария араһында сиктәрҙе билдәләүсе бер ниндәй юридик мәжбүр итерлек килешеү юҡ. Шуға күрә күлде дөйөм зона итеп түгел, ә бер ниндәй илгә ҡарамаған өлкә булараҡ ҡарарға кәрәк. Был өлкәгә яр һәм 25 метрлыҡ яр буйы зонаһы инмәй.

Швейцария сик күл уртаһынан үтә тип рәҫлай, Австрия, күлдәге хәл халыҡ-ара хоҡуҡ менән, ә яр буйҙарында - милли ҡануниәт менән идара ителә, тип иҫәпләй, Германияның позицияһы икеле. Судноларҙың йөрөшөнә һәм балыҡ тотоуға ҡағылышлы юридик мәсьәләләр айырым килешеүҙәр ярҙамында көйләнә^[5].

Һыу транспорты

Боден күле буйлап пассажирҙар ташыу бер нисә (немец, австрия һәм швейцар) пароходсылыҡ тарафынан тормошҡа ашырыла. Улар бөтәһе лә «Боден күленең аҡ флоты» (нем. Weiße Flotte des Bodensees) булараҡ билдәле. Боден күленең иң боронғо пассажирҙар судноһы - 1913 йылда төҙөлгән «SD Hohentwiel» тәгәрмәсле пароходы.