Бәләбәй өйәҙе

Бәләбәй өйәҙе — 1781 йылда Өфө наместниклығы составында ойошторола.

Бәләбәй өйәҙе Өйәҙ үҙәге гербы Губерна гербы Герб уездного центра Герб губернии Губерна Өфө губернаһы Үҙәге Бәләбәй Барлыҡҡа килгән 1782 Бөтөрөлгән 1922 Майҙаны 22 163 км² (1897). Халҡы 433 179 кеше. (1897)

Административ үҙәге — Бәләбәй ҡалаһы.

Тарих

Өйәҙгә Өфө провинцияһының көньяҡ‑көнбайыш өлөшө инә. 1796 йылда бөтөрөлә. 1804 йылда Ырымбур губернаһы составында тергеҙелә; 1865 йылдаң Өфө губернаһына инә. Административ уҙәге — Бәләбәй ҡалаһы. 1803 йылда өйәҙҙә 12‑се башҡорт һәм 5‑се мишәр кантондары ойошторола. 1865 йылда өйәҙ 4 станға бүленә. 1873 йылдаң улустар һаны — 31 (Баҡалы, Боғаҙы, Васильевка, Ғәйнәямаҡ, Елдәр, Елизаветино, Зәйет, Измаил, Ильинка, Иҫке Ҡалмаш, Йәрмәкәй, Кескенәш, Ҡаҙанғол, Ҡаҙансы, Ҡаръяуҙы, Ҡорос, Ҡырғыҙ-Миәкә, Мәнәүезбаш, Надеждино, Никольск, Өҫән-Ивановка, Семён-Макар, Соҡаҙытамаҡ, Стәрлетамаҡ, Төмәнәк, Түреш, Үрге Бишенде, Үрге Троицк, Әлшәй, Әмәкәй, Әсән), 1922 йылда — 44. XIX быуат аҙағында өйәҙҙә 1576 торама пункт була. Халыҡтың төп өлөшө игенселек менән шөғөлләнә. Өйәҙ 1922 йылда бөтөрөлә, уның төп территорияһы Бәләбәй кантоны составына, 2 улусы (Покровка һәм Фёдоровка) — Стәрлетамаҡ кантонына инә.

География

XVIII быуат аҙағында төньяҡта — Бөрө өйәҙе һәм Минзәлә өйәҙе, көнсығышта — Стәрлетамаҡ өйәҙе һәм Өфө өйәҙе, көньяҡта — Ырымбур өйәҙе, көнбайышта Бөгөлмә өйәҙе һәм Боғорослан өйәҙе менән сиктәш була. Майҙаны — 22 163 км² (1897).

Халҡы

XVIII быуат аҙағында — 62158 кеше (шул иҫәптән башҡорттар 17237), 1897 — 433179 (башҡорттар — 232960, мишәрҙәр — 2604, сыуаштар — 31443, татарҙар — 48784, урыҫтар — 88355 һәм башҡа), 1920—651 мең кеше. XIX быуат аҙағында өйәҙҙә 414122 крәҫтиән иҫәпләнә, мещандар — 12766, дворяндар — 5183 һәм башҡа; мосолмандар — 283929, православие динендәгеләр — 140142 (шул иҫәптән 7913 старообрядсы) һәм башҡа.

Милләт	Халыҡ, кеш.	%
Башҡорттар	232 960	53,78
Урыҫтар	88 355	20,40
Татарҙар	48 784	11,26
Мишәрҙәр	2604	0,60
Сыуаштар	31443	7,26
Бөтәһе	433 179	100,00

Иҡтисад

XX быуат башында ауыл хужалығы халыҡтың 84 %‑тан ашыуы мәшғүл була. 1904 йылда һөрөнтө ерҙәр майҙаны (мең дисәтинә) 453,8 тәшкил итә, шул иҫәптән арыш сәсеүлеге — 164,7, бойҙай — 104,6, тары — 55,2, һоло — 47, ҡарабойҙай — 24,4, борсаҡ — 12,5, картуф — 5,2, борай — 3,4; һыйыр малы һаны — 62892 баш, йылҡы — 49558, һарыҡ — 129544, кәзә — 15921, сусҡа — 6316. XX быуат башында Алафузов буҫтау фабрикаһы, 4 шарап ҡыуыу заводы, 32 кирбес һуғыу һәм 5 поташ заводы, 15 күн эшкәртеү, 60 итек тегеү һәм башҡа предприятиелар эшләй. Бәләбәйҙә, Аҙнағол, Байгилде, Баҡалы, Бүздәк, Дәүләкән, Иҫке Турай, Раевка, Шаран ауылдар йәрминкәләр үткәрелә. 1888 йылда өйәҙ аша Һамар—Златоуст тимер юлы (Кинәле—Өфө участкаһы) үтә, 1911—14 йй. — Волга—Урал тимер юлы (Бөгөлмә—Шишмә участкаһы). 298 мәсет, 19 сиркәү һәм 2 часовня (1865); 443 уҡыу йорто (1912) иҫәпләнә.

Һылтанмалар

• Бәләбәй өйәҙе(недоступная ссылка)

Әҙәбиәт

• Сборник статистических сведений по Уфимской губернии. Т.4. Белебеевский уезд. Уфа, 1898;
• Уфимская губерния. Тетр. 1, 2. СПб., 1901—1904.
• Первая всеобщая перепись населения Российской империи, 1897 г. Т.45.