Бела Барток

Бе́ла Ба́рток (тулы исеме — Бе́ла Ви́ктор Я́нош Ба́рток , мадьярса  Bartók Béla Viktor János [ˈbɒrtoːk ˈbeːlɒ]; 25 март 1881 йыл, Надьсентмиклош, Банат, Австро-Венгрия — 26 сентябрь 1945 йыл, Нью-Йорк, АҠШ) — венгр композиторы, пианист һәм музыка белгесе-фольклорсы.

Бела Барток Bartók Béla
Төп мәғлүмәт
Тыуған	25 март 1881({{padleft:1881|4|0}}-{{padleft:3|2|0}}-{{padleft:25|2|0}})
Тыуған урыны	Надьсентмиклош, Австро-Венгрия
Үлгән	26 сентябрь 1945({{padleft:1945|4|0}}-{{padleft:9|2|0}}-{{padleft:26|2|0}}) (64 йәш)
Үлгән урыны	Нью-Йорк, АҠШ
Ил	Австро-Венгрия, Венгрия
Һөнәрҙәре	композитор, пианист , Ҡалып:Музыковед
Инструменттар	фортепиано
Жанрҙар	классик музыка
bartok.hu
Аудио, фото, видео Викимилектә

Бела Барток 1927-нче елда

Барток йәш сағында

Биографияһы

Надьсентмиклош тигән банат ауылында тыуа, атаһы Бела Журафой Барток ауыл хужалығы училищеһы директоры, һәүәҫкәр музыкант (урындағы оркестрҙа уйнай) була, әсәһе Паула Войт #REDIRECT [[1]] мәктәптә уҡыта. Барток музыкль мөхиттә, атаһы оркестының сығыштарын һәм пианистка әсәһенең уйынын тыңлап үҫә. Дүрт йәшендә Барток бик күп халыҡ йырҙарын белә һәм көйҙәрен һыңар бармағы менән генә уйнай; биш йәшендә әсәһенән фортепианола уйнау буйынса беренсе дәресте ала, ә бер айҙан улар икәүләп атаһының тыуған көнөнә тип әҙерләнгән пьесаны дүрт ҡуллап башҡара.

Барток бала сағында йыш ауырый, 1888 йылда атаһы мәрхүм була. Атаһының вафатынан һуң Севлюшҡа (хәҙер Украинаның Закарпатье өлкәһенең Виноградов ҡалаһы) күсәләр. Унда әсәһе Паула Войт башланғыс мәктәпкә уҡытыусы булып эшкә урынлаша.

1892 йылдың 1 мартында Виноградов ҡалаһында Бела Бартоктың беренсе ҙур сығышы була. Ул хәйриә концертында Бетховендың 21-се сонатаһының беренсе өлөшөн һәм үҙе яҙған Течение Дуная тигән фортепиано өсөн пьесаһын башҡара. Концерттың уңышы мөһим һөҙөмтә бирә: урындағы мәктәптең директоры Бартоктың әсәһенә Пожонгә (Братиславаға) барырға бер йыллыҡ отпуск бирә, унда йәш Барток Ференц Эркелдең улы Ласло Эркелдән фортепиано һәм гармония дәрестәре алыу мөмкинлегенә эйә була. Әммә 1893 йылдың көҙөнә дәрестәр туҡтала: әсәһе Словакияның Банска-Быстрица ҡалаһы мәктәбенә тәғәйенләнеш ала.

1899 йылдың ғинуарында Бартокты Будапештта профессор Иштван Томан, Листтың шәкерте, тыңлап ҡарай, һөҙөмтәлә Барток баш ҡаланың музыкаль академияһына имтиханһыҙ ҡабул ителә. Академияла ул Ганс Кёслерҙа (композиция) һәм Иштван Томанда (фортепиано) уҡый. Академияла Барток һәләтле йәш музыкант булараҡ тиҙ арала иғтибар яулай. Ул айырыуса фортепианола уйнауҙа уңышҡа өлгәшә.

1907 йылдан - Будапешт музыка академияһының фортепиано класы профессоры. Педагогик эшмәкәрлекте концерттар биреү (айырыуса Лист) әҫәрҙәрен йыш һәм бирелеп башҡара) һәм крәҫтиән фольклорын (атап әйткәндә, венгр, румын, словак, төрөк) өйрәнеү менән сиратлаштыра, Золтан Кодай менән бергәләп бик күп йыр йыялар. #REDIRECT [[2]]

1919 йылғы Венгр совет республикаһы заманында музыканттар директорияһында (Бела Рейниц, Золтан Кодай, Эрнё Донаньи менән бергә) ҡатнаша. Инҡилап еңелгәндән һуң эмиграциялау тураһында уйланһа ла, илендә ҡала.

1920-се йылдарҙа Европа һәм АҠШ буйлап күп сәйәхәт итә. 1929 йылда Барток СССР-ҙа гастролдә була, Мәскәүгә һәм Ленинградҡа килә.

1936 йылда Анатолияла халыҡ йырҙарын яҙып ала, бында уға Әхмәт Аднан Сайгун ярҙам итә.

Барток антифашист була һәм, власҡа нацистар килгәс, Германияла сығыш яһауҙан баш тарта. Аншлюстан һуң Австрия Композиторҙар союзынан сыға һәм яҙмаларын Швейцарияға күсерә. Икенсе донъя һуғышы башланғас, 1940 йылда, Нью-Йоркҡа эмиграциялай, 1945 йылда Америка гражданлығын ала, күп тә үтмәй вафат була (лейкоздан).

Бартоктың тамамланмаған 3-сө фортепиано концертын һәм Альт менән оркестр өсөн концертын Тибор Шерли тамамлап ҡуя. 1988 йылда композитор кәүҙәһенең ҡалдыҡтары Фаркашретиҙағы венгр зыяратына күсереп ерләнә.

Ижады

Йожеф Шомоди. Барток һәйкәле, 1981

Барток үҙ заманының модалы авангардистик ағымдарға ҡушылмаһа ла (мәҫәлән, додекафонияға һәм микрохроматикаға), ул XX быуаттың иң тәрән һәм йоғонтоло новаторҙарының береһе тип һанала. Ул ижад иткән әҫәрҙәр: 6 ҡыллы квартет, Замок герцога Синяя Борода бер шаршаулы операһы (1918), Чудесный мандарин (мадьярса  A csodálatos mandarin) (1919, «әҙәпһеҙ булғаны» өсөн тыйыла), Деревянный принц (мадьярса  A fából faragott királyfi) (1914—1917) балеттары, Оркестр өсөн концерт (1942—1945), Ҡыллы, һуҡма ҡоралдар һәм челеста өсөн музыка , скрипка менән оркестр өсөн ике концерт, Кошут симфоник поэмаһы, На вольном воздухе сюитаһы. «Микрокосмос» тигән ҙур күләмле йыйынтығы (6 дәфтәргә берләштерелгән 153 пьеса, 1926—1939 йй.) заманса тел менән яҙылған фортепианола уйнау мәктәбе булып тора. «Микрокосмос»тың дидактик яғын уйлап, унда пьесалар арта барған техник ҡатмарлылыҡ тәртибендә урынлаштырылған.

Ҡайһы бер әҫәрҙәрендә Барток фольклор материалына (төп нөсхәһендә йә автор тарафынан стилләштерелгән хәлдә) таяна, һәм венгр ғаны түгел, румын, болгар, югослав фольклорын да файҙалана. «Балкан» бейеүҙәре (айырыуса 6 румын халыҡ бейеүе, BB 68, Sz 56) Бартоктың киң аудитория оҡшатҡан әҫәрҙәре иҫәбенә инә.

Әҫәрҙәрен идентификациялау

Бартоктың опустар нумерацияһы эҙмә-эҙлекһеҙ һәм буталсыҡ булғанға күрә, уның музыкаль әҫәрҙәрен тематическому каталогу Андраш Сёллёшиҙың тематик каталогы (аббревиатура Sz ) йә Ласло Шомфайҙың яңыраҡ каталогы (аббревиатура BB ) буйынса танырға мөмкин.

Дан-шөһрәт яулау

Лайош Кошута/0} премияһы (1948, вафатынан һуң), Халыҡ-ара Тыныслыҡ премияһы (1955, вафатынан һуң).

Меркурийҙағы кратерға Бела Барток исеме бирелгән.

Парижда Браззавиль майҙаны эргәһендә 1981 йылда Бела Барток скверы асыла, унда венгр скульпторы Имре Варги эшләгән һәм 1982 йылда Франция баш ҡалаһына Будапешт исеменән бүләк ителгән һәйкәл тора.

Музыкаль әҫәрҙәре

• Соната для двух фортепиано и ударных BB 15
• Скерцо из симфонии ми-бемоль мажор BB 25
• Дуэт для двух скрипок (1902) BB 26
• Анданте ля минор для скрипки и фортепиано BB 26
• 4 пьесы для фортепиано BB 27
• Соната для скрипки и фортепиано ми минор BB 28
• Кошут-Симфония BB 31
• Квинтет для фортепиано и струнного квартета BB 33
• Скерцо (бурлеска) для фортепиано с оркестром op.2 BB 35
• Рапсодия для фортепиано op.1 BB 36a
• Рапсодия для фортепиано с оркестром BB 36b
• Сюита для оркестра № 1 op.3 (версия 1905г) BB 39
• Сюита для оркестра № 2 op.4 (версия 1943г) BB 40
• 3 венгерские народные песни области Чик BB 45b
• Концерт для скрипки с оркестром № 1 BB 48a
• 2 портрета BB 48b
• 2 элегии для фортепиано op.8b BB 49
• 14 багателей для фортепиано op.6 BB 50
• 10 лёгких пьес BB 51
• Струнный квартет № 1 BB 52
• «Для детей», фортепианный цикл, том 1 BB 53
• «Для детей», фортепианный цикл, том 2 BB 53
• 7 скетчей (Vázlatok) для фортепиано op.9b BB 54
• 3 бурлески BB 55
• 2 румынских народных танца для фортепиано BB 56
• 4 плача для фортепиано op.9a BB 58
• 2 картины BB 59
• Румынский танец для оркестра BB 61
• Опера «Замок герцога Синяя Борода» BB 62
• Аллегро барбаро BB 63
• 4 пьесы для оркестра BB 64
• Румынские рождественские гимны BB 67
• 6 румынских народных танцев BB 68
• Сюита для фортепиано BB 70
• Балет «Деревянный принц» BB 74
• Струнный квартет № 2 BB 75
• Румынские народные танцы для фортепиано Sz. 56, BB 68 (1915), версия для оркестра Sz. 68, BB 76 (1917).
• 15 венгерских народных песен BB 79
• 3 венгерские народные мелодии BB 80b
• 3 этюда для фортепиано, ор.18 BB 81
• «Чудесный мандарин», балетная сюита для симфонического оркестра BB 82
• Балет «Чудесный мандарин» BB 82
• Импровизации на темы венгерских народных песен BB 83
• Соната для скрипки и фортепиано № 1 BB 84
• Соната для скрипки и фортепиано № 2 BB 85
• Танцевальная сюита для оркестра BB 86 (1923)
• Танцевальная сюита BB 86a
• 3 деревенские сцены для женского хора и камерного ансамбля BB 87b
• Соната для фортепиано (1926) BB 88
• «Out of Doors» для фортепиано (1926) BB 89
• 9 маленьких пьес BB 90
• Концерт для фортепиано с оркестром № 1 BB 91
• Струнный квартет № 3 BB 93
• Рапсодия № 1 для скрипки и фортепиано BB 94
• Рапсодия № 1 для скрипки с оркестром, (1928-29) BB 94b
• Струнный квартет № 4 BB 95
• Рапсодия № 2 для скрипки с оркестром BB 96
• Рапсодия № 2 для скрипки и фортепиано (1928 версия 1945) BB 96b
• Светская кантата (Cantata Profana) BB100
• Концерт для фортепиано с оркестром № 2 BB101
• Сонатина для фортепиано BB102a
• Трансильванские танцы для оркестра BB102b
• Венгерские пьесы BB103
• 44 дуэта для двух скрипок BB104
• «Микрокосмос» BB105
• Венгерские крестьянские песни для оркестра BB107
• Венгерские народные песни для скрипки и фортепиано BB109
• Струнный квартет № 5 BB110
• Маленькая сюита BB113
• Музыка для струнных, ударных и челесты BB114
• «Контрасты», трио для скрипки, кларнета и фортепиано BB116
• Концерт для скрипки с оркестром № 2 BB117
• Дивертисмент для струнного оркестра BB118
• Струнный квартет № 6 BB119
• Концерт для двух фортепиано, ударных и оркестра BB121
• Концерт для оркестра BB123
• Соната для скрипки соло BB124
• Концерт для фортепиано с оркестром № 3 BB127
• Концерт для альта с оркестром BB128
• Транскрипции для фортепиано
• Румынские танцы для фортепиано

Музыка ғилеме. Фольклористика. Мөхәррирләү

Бартоктың инглиз телендәге музыка ғилеме буйынса хеҙмәттәре һәм уның редакцияһында халыҡ музыкаһы йыйынтыҡтары «New York Bartók Archive studies in musicology» серияһында баҫыла (13 сығарылыш, 1967-81 йй.).

• Das Problem der neuen Musik // Melos I,5 (1920), SS.107-10; перевод на англ. в сб. Essays (1976), pp. {0}[13]{/0}} (1936)
• Ethnomusikologische Schriften, hrsg. v. D. Dille. 4 Bde. Budapest, 1965—1968.
• Rumanian folk music, ed. by B. Suchoff. 5 vls. The Hague, 1967—1975.
• Musiksprachen, Aufsätze und Vorträge, hrsg. v. B. Szabolcsi. Leipzig, 1972.
• Essays, ed. by B. Suchoff. London, 1976 (оглавление сборника)
• Yugoslav folk music, ed. by B. Suchoff. Albany, NY, 1978.
• Turkish folk music from Asia Minor, ed. by B. Suchoff. Princeton, NJ, 1976.
• The Hungarian folk song, ed. by B. Suchoff. Albany, NY, 1981.
• Studies in ethnomusicology, ed. by B. Suchoff. Lincoln, 1997 (сб. статей Бартока по муз. фольклористике).
• О «расовой чистоте» в музыке. Изучение песенного фольклора Восточной Европы// Венгры и Европа : Сб. эссе. — М.: Новое литературное обозрение, 2002. — С. 217—223.

Әҙәбиәт

• Мартынов И. И. Бела Барток. — М.: Красная звезда, 1956.
• Сабольчи Б. Жизнь Белы Бартока в иллюстрациях. — Будапешт, 1963.
• Нестьев И. В. Бела Барток, 1881—1945: Жизнь и творчество (1969).
• Уйфалуши Й. Бела Барток. Жизнь и творчество. — Будапешт: Корвина, 1971.
• Бела Барток: Сборник статей / Под ред. Е. И. Чигаревой. — М.: Музыка, 1977.
• Малинковская А. Бела Барток — педагог. — М.: Музыка, 1985.
• Акопян Л. О. Музыка XX века: энциклопедический словарь / Научный редактор Двоскина Е. М.. — М.: «Практика», 2010. — С. 56—59. — 855 с. — 2500 экз. — ISBN 978-5-89816-092-0.
• Laki P. Bartók and his world. — Princeton: Princeton UP, 1995.

Һылтанмалар

• Bartok. Essays (1976) (Google books)
• Bartók Béla Memorial House (венг.). Bartók Béla Memorial House. Дата обращения: 4 апрель 2014. 2007 йыл 12 сентябрь архивланған.
• Малинковская А. Бела Барток  (урыҫ). Belcanto.ru. Дата обращения: 4 апрель 2014.
• Балет «Чудесный Мандарин». Фотографии.  (урыҫ) Театр Классического Балета. — (а также либретто и аннотация балета в постановке Театра классического балета п/р Н. Касаткиной и В. Василёва). Дата обращения: 4 апрель 2014. 2014 йыл 14 апрель архивланған.