Ай (донъя мифологияһы)
Ай мифтары — Ай һәм ай циклдары тураһында мифтар. Астраль мифтар, иң беренсе соляр мифтар менән бәйлеләр: ай һәм ҡояш мифологик аңға хас бинар оппозициялар системаһы сиктәрендә бер — береһенә ҡаршы ҡуйылалар (өҫ — түбән, ир-ат — ҡатын-ҡыҙ, тере — үле [1]). Шулай, боронғо ҡытай натурфилософияһында пассив, ҡараңғы, ҡатын-ҡыҙ башланғысы инь — Ай, әүҙем, яҡты, ҡыйыу ян — Ҡояш менән сағыштырыла. Ғәҙәттә ай кире башланғыс менән бәйле, әммә иҫкәрмәләр ҙә осрай: мәҫәлән, дагомей мифологияһында ике берҙәм демиург Маву-Лизаның ай бүҙәте (Мава) — төндө, белем, шатлыҡты, ә ҡояш бүҙәте (Лиза) — көндө, көстө, эште ҡурсалай[1].
| Ай | |
 | |
| Ҡайҙа өйрәнелә | Cultural astronomy[d] |
|---|---|
 Ай Викимилектә | |
Ай менән бәйле иң киң таралған мифологик мотивтар иҫәбенә ай барлыҡҡа килеүен, ай циклдарының, ай таптарының килеп сығышын аңлатыусы этиологик сюжеттар инә. Һинд-Европа, Себер, индеецтар мифологик системаларында Ай менән Ҡояштың «күк никахы» тураһындағы сюжет күренекле урын биләй[2]. Ай ир-ат һәм ҡатын-ҡыҙ булараҡ та сығыш яһай ала (һуңғы вариант Себер халыҡтарында һәм, күренеүенсә, күпселек архаик ҡәбиләләрҙә өҫтөнлөк итә[1]). Был миф бер үк ваҡытта ай фазаларының килеп сығышын аңлатыусы этиологик миф булараҡ та сығыш яһай: балтик мифологияһында Перкунас Ҡояшҡа хыянаты өсөн Айҙы ҡылыс менән киҫә. Себерҙә йыш ҡына шундай сюжет осрай: Ай ергә төшә, унда уны яуыз сихырсы — хтоник алиһә (кеттарҙағы Хоседэм, селькуптарҙа Ылэнтой-котой) эләктереп ала; Ҡояш уға ярҙамға килә һәм сихырсы ҡулынан тартып алырға тырыша, әммә ул уны ныҡ тота, һөҙөмтәлә Ай уртаһына ярыла[1]. Ғәжәйеп йән эйәләренең айҙы өҙгөләү һәм йотоу мотивтары шулай уҡ бик киң таралған һәм ай фазаларын ғына түгел, ай тотолоуын да аңлата.
«Үлеүсе» һәм «яңырыусы» ай образдары айҙы үлем тураһындағы мифтар менән бәйләйҙәр. Күп кенә архаик халыҡтарҙа, элек кешеләр үлгән һәм ай кеүек яңынан тергеҙелгән, әммә һуңынан ниңәлер был һәләтен юғалтҡандар, тигән фекер йәшәй. Австралия ҡәбиләһе арандала миф бар: борон тотем опоссум кешеһе йәшәгән, ул вафат булған һәм ерләнгән, әммә тиҙҙән малай ҡиәфәтендә ҡәберҙән сыҡҡан; ул һәр ваҡыт үлә һәм күктә яңынан терелә[3]. .
Күп халыҡтарҙа Айҙа таптарҙың килеп сығышы тураһында айырым мифтар бар. Улар йышыраҡ «айҙағы кеше» тип аңлатыла, ғәҙәттә — көйәнтәле һәм биҙрәле ҡатын-ҡыҙ (нивхтарҙа, башҡорттарҙа, бәлки, скандинавтарҙа, Биль мәҡәләһен ҡарағыҙ)[1]. Йыш ҡына «айҙағы кеше» унда яза өсөн барып сыға (татарҙарҙа «насар ҡатын», апокрифик хикәйәттәрҙә Каин һәм башҡалар)[4].. Азия традицияларында айҙағы таптар «ай ҡуяны» йәки «кролик» тип интерпретациялана, ә Көньяҡ Америка, Көньяҡ-Көнсығыш Азия, Австралия һәм Көньяҡ Африка халыҡтарында улар Ай йөҙөндәге яра, бысраҡ йәки буяу тип аңлатыла[5].
Үҫешкән мифологияларҙа йәнле Айға табыныу урынына уны кәүҙәләндереүсе антропоморф аллалар барлыҡҡа килә. Яңы мәжүсилек традицияларында Ай өс өлөштән торған алиһә кәүҙәләнеше булараҡ хөрмәтләнә.
Ай аллалары төрлө мифологияларҙа:
- әрмән мифологияһы — Лусин;
- ацтек мифологияһы — Койольшауки; Мецтли;
- галл мифологияһы — Кори;
- германия-скандинав мифологияһы — Мани;
- грек мифологияһы — Артемида; Геката ; Селена; Мена;
- гуанчи — Ачугуайо[en];
- мысыр мифологияһы — Тот; Хонсу; Ях;
- һинд мифологияһы — Чандра;
- инкылар — Мама Килья;
- инуит мифологияһы — Игалук;
- карел-фин мифологияһы — Куу;
- ҡытай мифологияһы — Чанъэ;
- Крит — Бритомартида
- латыш мифологияһы — Менес;
- литва мифологияһы — Менес;
- лувий мифологияһы — Арма;
- полинезия мифологияһы — Хина;
- рим мифологияһы — Диана; Луна;
- саамдар — Мано;
- урарту мифологияһы — Шеларди;
- финики мифологияһы — Баал-Хаммон;
- фригий мифологияһы — Мен; Бендида;
- хатт мифологияһы — Кашку;
- хуррит мифологияһы — Кужух;
- шумер-аккад мифологияһы — Нанна; Син;
- элам мифологияһы — Напир;
- этруск мифологияһы — Артуми;
- япон мифологияһы — Цукиеми.
Алфавит тәртибендә: Арма; Артемида; Артуми; Баал-Хаммон; Геката; Диана; Игалук Бутҡа; Койшауҙар; Куу; Кужух; Ай; Лусин; Әсәй Килья; Мани Мано; Мен; Мен; Мена; Менес; Менуо; Мецтли; Нанна; Напир; Селена; Син; Ул; Хонсу; Хина; Цукиеми; Сандра; Чанъэ; Шеларди; Ях.
Шулай уҡ ҡарағыҙ
үҙгәртергә- Астральные мифы
- Солярные мифы
- Катастеризмы
- Полумесяц (символ)
- Лунница
Иҫкәрмәләр
үҙгәртергә- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Лунарные мифы 2012 йыл 12 сентябрь архивланған. // Мифы народов мира / Под ред. С. А. Токарева. — М.: Большая российская энциклопедия, 1994
- ↑ Священный брак 2012 йыл 12 сентябрь архивланған.// Мифы народов мира / Под ред. С. А. Токарева. — М.: Большая российская энциклопедия, 1994
- ↑ Смерть 2016 йыл 19 апрель архивланған.. // Мифы народов мира / Под ред. С. А. Токарева. — М.: Большая российская энциклопедия, 1994
- ↑ Лунарные мифы 2015 йыл 23 сентябрь архивланған. // Мифологический словарь/ Гл. ред. Е. М. Мелетинский. — М.:Советская энциклопедия, 1990. — 672 с.
- ↑ Берёзкин Ю. Е.. Мифы глубокой древности 2015 йыл 24 сентябрь архивланған.
Әҙәбиәт
үҙгәртергә- Лунарные мифы / Иванов В. В. // Мифы народов мира : Энцикл. в 2 т. / С. А. Токарев. — 2-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1988. — Т. 2 : К—Я. — С. 78—80.
- Элиаде М. Луна и её мистика // Избранные сочинения. Очерки сравнительного религиоведения. — М.: Ладомир, 1999. — С. 154—182. — 488 с. — 2,200 экз. — ISBN 5-86218-346-9.