Һиндостани
Һиндостани (Hindustānī, हिन्दुस्तानी, ہندوستانی) — көнбайыш һинд кластерының өлөшө булып торған идиомалар төркөмөнөң дөйөм атамаһы. Был идиомалар Һиндостанда, Пакистанда һәм ҡайһы бер башҡа илдәрҙә таралған. Һинд субконтинентынан ситтәге оҡшаш телдәргә ҡарата ла ҡулланыла — фиджи һиндостанийы, кариб һиндостанийы.
| Һиндостани | |
| урду ہندوستانی һинд हिन्दुस्तानी | |
 | |
| Дәүләт |
 Һиндостан Пакистан Фиджи Гайана Малайзия Суринам Тринидад һәм Тобагобилдәһеҙ |
|---|---|
| Тел төрҙәре | SOV[d], слоговой язык[d] һәм флективный язык[d] |
| Имеет падежи | Q2491233? |
| Яҙыу | Деванагари һәм Urdu orthography[d] |
| Телде көйләүсе | Центральный директорат по вопросам языка хинди[d] |
| Сокращение в таблице сокращений | H., ਹਿੰ. һәм ہ |
| Өлөшләтә тура килә | канауджи[d] һәм брадж[d] |
 Һиндостани Викимилектә | |
| Хиндустани (хинди—урду) | |
| Халыҡтың үҙенә үҙе биргән исеме |
ہندوستانی һәм हिन्दुस्तानी |
|---|---|
| Илдәр |
Индия, Пакистан, Фиджи, Гайана, Малайзия, Суринам, Тринидад һәм Тобаго |
| Регионы | |
| Рәсми статусы | |
| Классификация | |
| |
| Әлифба |
деванагари, арабское письмо (почерк насталик), ранее — кайтхи |
| Тел коды | |
| ISO 639-1 |
hi, ur |
| ISO 639-2 |
hin, urd |
| ISO 639-3 |
hin, urd, hif (Фиджи), hns (Карибский бассейн) |
Һиндостани — донъя халыҡтары араһында ҡытай (бәлки, инглиз)[2] теленән ҡала икенсе йә өсөнсө урында ҡулланыла торған тел.
ТарихыҮҙгәртергә
Һиндостани терминын европалылар XV быуатта уйлап тапҡан[3]. Һиндостани кһари-боли диалектының дели вариантынан килеп сыҡҡан.
Һиндостаниҙың фонетик һәм грамматик төҙөлөшө һинди һәм урду менән уртаҡ.[4].
Уның нигеҙендә һинд һәм урдуның стандарт тел нормалары эшләнгән. Улар элеккерәк әҙәби телдәрҙе (авадһи, брадж бһакһа, садһукадди) ҡыҫырыҡлап сығарған. Британ Һиндостанын бүлгәнгә тиклем «һинд», «һиндостани» һәм «урду» синоним булған. 1947 йылда бүленгәндән һуң Һиндостан һәм Пакистан телдең үҙ варианттарын үҫтерә башлаған: Һиндостанда — деванагари, санскрит киң ҡулланыла, Пакистанда иһә ғәрәп-фарсы яҙмаһы һәм терминологияһы нигеҙ итеп алынған. Яҙма телдә улар хәҙер насар аңлаша, әммә һөйләштә айырма артыҡ ҡамасау түгел. Һинд фильмдарында шуның өсөн урталыҡтағы һиндостани ҡулланыла.
Әҙәби варианттарҮҙгәртергә
Индустани нигеҙендә дүрт әҙәби тел барлыҡҡа килгән, шуларҙың икәүһе бөгөнгө көндә лә бар: һинд, урду, дахни (һүҙмә-һүҙ гидерабад өлкәһендә һөйләшкән урдуның «көньяҡ», аҙыраҡ фарислаштырылған варианты) һәм Рекхта (Урдуның Мугал һарайында һөйләшкән һәм әле лә шиғырҙар яҙған персианизацияланған варианты).
Һинд (Hindi)Үҙгәртергә
Һинд — Һиндостандың рәсми теле, әҙәби һинд теле. Хари-Болиҙың дели диалектына нигеҙләнгән һәм урду теленән тәү сиратта яҙма рәүештә айырыла — фарсы сценарийы урынына Деванагари ҡулланыла, шулай уҡ фарсы теленән ингән һүҙҙәр аҙыраҡ ҡулланыла. Һинд телендәге әҙәбиәткә биш йөҙ йылдан ашыу, был телдә проза, шиғриәт, дини һәм фәлсәфәүи текстар бар.
Һиндостандың үҙендә классик музыка стилен билдәләү өсөн «хиндустани» термины ҡулланыла, ә бөтә диалекттар, персианизацияға һәм санскритизацияға ҡарамай, «һинд теле» тип атала.
Урду теле (Urdu)Үҙгәртергә
Урду — Пакистандың рәсми теле һәм Һиндостандың төбәк теле. Рәсми статусы мосолмандар күп йәшәгән Андхра-Прадеш, Джамму һәм Кашмир, Бихар, Уттар-Прадеш, Дели, Көнбайыш Бенгалия штаттарында.
- Дакһни (Dakhani, «көньяҡ»), Һәйҙәрабадта (Һиндостан) ҡулланылған, фарсы әҙ ҡулланылған урду;
- Рехта (Rekhta), моголдар батшалығында ҡулланылған, фарсы менән бик ныҡ ҡатышҡан тел.
Баҙар һиндостаниҮҙгәртергә
«Һиндустани» һүҙе шулай уҡ телдә һөйләшкән варианттарға, , стандартлаштырылған һинд, урду йәки санскрит әҙәби телдәренән айырмалы рәүештә, урамда ҡулланылған «баҙар» теленә ҡарата ла ҡулланыла ала.
ЯҙмаһыҮҙгәртергә
Тарихи осорҙарҙа «кайтһи» (Kaithi) яҙмаһы киң таралған булған. Әлеге көндә ғәрәп грамматикаһының «насталик» тигән яҙмаһы (урдула), йәки деванагари ҡулланыла (һиндтә). Латиница ла файҙаланыла. Ул насрани әҙәбиәттә ҡулланыла (урду).
Ғәрәп яҙмаһы:
| جھ | ڄ | ج | پ | ث | ٺ | ٽ | ٿ | ت | ڀ | ٻ | ب | ا | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ɟʱ | ʄ | ɟ | p | s | ʈʰ | ʈ | tʰ | t | bʱ | ɓ | b | * | |
| ڙ | ر | ذ | ڍ | ڊ | ڏ | ڌ | د | خ | ح | ڇ | چ | ڃ | |
| ɽ | r | z | ɖʱ | ɖ | ɗ | dʰ | d | x | h | cʰ | c | ɲ | |
| ڪ | ق | ڦ | ف | غ | ع | ظ | ط | ض | ص | ش | س | ز | |
| k | x | pʰ | f | ɣ | ∅ | z | t | z | s | ? | s | z | |
| rowspan="2" | ي | ه | و | ڻ | ن | م | ل | ڱ | گھ | ڳ | گ | ک | |
| * | h | * | ɳ | n | m | l | ŋ | ɡʱ | ɠ | ɡ | kʰ |
Девангари:
| अ | आ | इ | ई | उ | ऊ | ए | ऐ | ओ | औ |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| a | ā | i | ī | u | ū | e | ai | o | au |
| क | ख | ख़ | ग | ॻ | ग़ |
! घ ! ! ङ |- | k | kʰ | x | ɡ | ɠ | ɣ | | ɡʱ | | ŋ |- ! च ! छ ! ! ज ! ॼ ! ज़ ! ! झ ! ! ञ |- | c | cʰ | | ɟ | ʄ | z | | ɟʱ | | ɲ |- ! ट ! ठ ! ! ड ! ॾ ! ड़ ! ! ढ ! ढ़ ! ण |- | ʈ | ʈʰ | | ɖ | ɗ | ɽ | | ɖʱ | ɽʰ | ɳ |- ! त ! थ ! ! द !colspan="3"| ! ध ! ! न |- | t | tʰ | | d |colspan="3"| | dʱ | | n |- ! प ! फ ! फ़ ! ब ! ॿ !colspan="2"| ! भ ! ! म |- | p | pʰ | f | b | ɓ |colspan="2"| | bʱ | | m |- ! य ! र ! ल ! व !colspan="6"| |- | j | r | l | ʋ |- ! श ! ष ! स ! ह !colspan="6"| |- | ʃ | ʂ | s | h |colspan="6"| |}
ГрамматикаһыҮҙгәртергә
Урду менән һинд теле араһында лексик айырма ғына түгел, тел айырмаһы ла бар[5].
Шулай уҡ ҡарағыҙҮҙгәртергә
- Кһари боли
ИҫкәрмәләрҮҙгәртергә
- ↑ [2]
- ↑ The World’s Most Widely Spoken Languages 2011 йылдың 27 сентябрь көнөндә архивланған.
- ↑ Дымшиц З. М. Грамматика языка урду. — М.: Восточная литература, 2001. — С.6.
- ↑ «Хиндустани» в Большой советской энциклопедии
- ↑ Introductory Urdu, Volume I, C. M. Naim, Revised, Third Edition, South Asia language & Area Center, University of Chicago, 1999'
ӘҙәбиәтҮҙгәртергә
- Зограф Г. А. Хинди, урду и хиндустани (об употреблении терминов), «Краткие сообщения института востоковедения», 1956, т. 18
- Зограф Г. А. Хиндустани на рубеже XVIII—XIX вв., М.. 1961
- Шаматов А. Н. Классический дакхини. (Южный хиндустани XVII в.), М., 1974
- Harley, A. H. 1944. Colloquial Hindustani, Publisher:Kegan Paul, Trench, Trubner & Co., Ltd
ҺылтанмаларҮҙгәртергә
- «Хиндустани» в Большой советской энциклопедии
- «Хиндустани» в Литературной Энциклопедии