Һиндостани

Һиндостани (Hindustānī, हिन्दुस्तानी, ہندوستانی) — көнбайыш һинд кластерының өлөшө булып торған идиомалар төркөмөнөң дөйөм атамаһы. Был идиомалар Һиндостанда, Пакистанда һәм ҡайһы бер башҡа илдәрҙә таралған. Һинд субконтинентынан ситтәге оҡшаш телдәргә ҡарата ла ҡулланыла — фиджи һиндостанийы, кариб һиндостанийы.

Һиндостани
урду ہندوستانی‎ һинд हिन्दुस्तानी
Дәүләт	Һиндостан  Пакистан  Фиджи  Гайана  Малайзия  Суринам  Тринидад һәм Тобаго билдәһеҙ
Барлыҡҡа килгән	Пакистан һәм Дели
Тел төрҙәре	SOV[d], ижекле тел[d] һәм флектив тел[d]
Килештәр	obliquus in Hindi[d]
Имеет грамматический род	женский род[d] һәм мужской род[d]
Яҙыу	Деванагари һәм орфография урду[d]
Телде көйләүсе	Центральный директорат по вопросам языка хинди[d]
Аббревиатуралар таблицаһындағы ҡыҫҡартыу	H., ਹਿੰ., ہ һәм ҳ.
Өлөшләтә тура килә	канауджи[d] һәм брадж[d]
Һиндостани Викимилектә

Хиндустани (хинди—урду)
Телдең үҙатамаһы	ہندوستانی һәм हिन्दुस्तानी
Илдәр	Индия, Пакистан, Фиджи, Гайана, Малайзия, Суринам, Тринидад һәм Тобаго
Регионы	Көньяҡ Азия, Океания, Карибский бассейн
Рәсми хәле	Индия (хинди), Пакистан (урду), Фиджи
Классификация
Индоевропейская семья Индоарийская группа Центральная подгруппа
Әлифба	деванагари, арабское письмо (почерк насталик), ранее — кайтхи
Тел коды
ISO 639-1	hi, ur
ISO 639-2	hin, urd
ISO 639-3	hin, urd, hif (Фиджи), hns (Карибский бассейн)

Гласные, согласно М. Охала.

Һиндостани — донъя халыҡтары араһында ҡытай (бәлки, инглиз) теленән ҡала икенсе йә өсөнсө урында ҡулланыла торған тел.

Тарихы

Һиндостани терминын европалылар XV быуатта уйлап тапҡан. Һиндостани кһари-боли диалектының дели вариантынан килеп сыҡҡан.

Һиндостаниҙың фонетик һәм грамматик төҙөлөшө һинд һәм урду телдәре менән уртаҡ..

Уның нигеҙендә һинд һәм урдуның стандарт тел нормалары эшләнгән. Улар элеккерәк әҙәби телдәрҙе (авадһи, брадж бһакһа, садһукадди) ҡыҫырыҡлап сығарған. Британ Һиндостанын бүлгәнгә тиклем «һинд», «һиндостани» һәм «урду» синоним булған. 1947 йылда бүленгәндән һуң Һиндостан һәм Пакистан телдең үҙ варианттарын үҫтерә башлаған: Һиндостанда — деванагари, санскрит киң ҡулланыла, Пакистанда иһә ғәрәп-фарсы яҙмаһы һәм терминологияһы нигеҙ итеп алынған. Яҙма телдә улар хәҙер насар аңлаша, әммә һөйләштә айырма артыҡ ҡамасау түгел. Һинд фильмдарында шуның өсөн урталыҡтағы һиндостани ҡулланыла.

Әҙәби варианттар

Һиндостани нигеҙендә дүрт әҙәби тел барлыҡҡа килгән, шуларҙың икәүһе бөгөнгө көндә лә бар: һинд, урду, дахни (һүҙмә-һүҙ гидерабад өлкәһендә һөйләшкән урдуның «көньяҡ», аҙыраҡ фарислаштырылған варианты) һәм Рекхта (Урдуның Мугал һарайында һөйләшкән һәм әле лә шиғырҙар яҙған персианизацияланған варианты).

Һинд (Hindi)

Һинд теле — Һиндостандың рәсми теле, әҙәби һинд теле. Хари-Болиҙың дели диалектына нигеҙләнгән һәм урду теленән тәү сиратта яҙма рәүештә айырыла — фарсы сценарийы урынына Деванагари ҡулланыла, шулай уҡ фарсы теленән ингән һүҙҙәр аҙыраҡ ҡулланыла. Һинд телендәге әҙәбиәткә биш йөҙ йылдан ашыу, был телдә проза, шиғриәт, дини һәм фәлсәфәүи текстар бар.

Һиндостандың үҙендә классик музыка стилен билдәләү өсөн «хиндустани» термины ҡулланыла, ә бөтә диалекттар, персианизацияға һәм санскритизацияға ҡарамай, «һинд теле» тип атала.

Урду теле (Urdu)

Урду теле — Пакистандың рәсми теле һәм Һиндостандың төбәк теле. Рәсми статусы мосолмандар күп йәшәгән Андхра-Прадеш, Джамму һәм Кашмир, Бихар, Уттар-Прадеш, Дели, Көнбайыш Бенгалия штаттарында.

• Дакһни (Dakhani, «көньяҡ»), Хәйҙәрабадта (Һиндостан) ҡулланылған, фарсы әҙ ҡулланылған урду;
• Рехта (Rekhta), Моголдар батшалығында ҡулланылған, фарсы менән бик ныҡ ҡатышҡан тел.

Баҙар һиндостани

«Һиндустани» һүҙе шулай уҡ телдә һөйләшкән варианттарға, стандартлаштырылған һинд, урду йәки санскрит әҙәби телдәренән айырмалы рәүештә, урамда ҡулланылған «баҙар» теленә ҡарата ла ҡулланыла ала.

Яҙмаһы

Тарихи осорҙарҙа «кайтһи» (Kaithi) яҙмаһы киң таралған булған. Әлеге көндә ғәрәп грамматикаһының «насталик» тигән яҙмаһы (урду телендә), йәки деванагари ҡулланыла (һинд телендә). Латиница ла файҙаланыла. Ул насрани әҙәбиәттә ҡулланыла (урду).

Ғәрәп яҙмаһы: ذ ڈ د خ ح چ ج ث ٹ ت پ ب ا z ḍ d x h c j s ṭ t p b * ف غ ع ظ ط ض ص ش س ژ ز ڑ ر f ɣ * z t z s ʃ s ʒ z ṛ r ے ی ء ه‍ ہ و ن م ل گ ک ق ɛ,e i,y * ʰ h * n m l g k q

Деванагари: अ आ इ ई उ ऊ ए ऐ ओ औ a ā i ī u ū e ai o au क ख ख़ ग ॻ ग़ घ ङ k kʰ x ɡ ɠ ɣ ɡʱ ŋ च छ ज ॼ ज़ झ ञ c cʰ ɟ ʄ z ɟʱ ɲ ट ठ ड ॾ ड़ ढ ढ़ ण ʈ ʈʰ ɖ ɗ ɽ ɖʱ ɽʰ ɳ त थ द ध न t tʰ d dʱ n प फ फ़ ब ॿ भ म p pʰ f b ɓ bʱ m य र ल व j r l ʋ श ष स ह ʃ ʂ s h

Грамматикаһы

Урду менән һинд теле араһында лексик айырма ғына түгел, тел айырмаһы ла бар.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Кһари боли

Әҙәбиәт

• Зограф Г. А. Хинди, урду и хиндустани (об употреблении терминов), «Краткие сообщения института востоковедения», 1956, т. 18
• Зограф Г. А. Хиндустани на рубеже XVIII—XIX вв., М.. 1961
• Шаматов А. Н. Классический дакхини. (Южный хиндустани XVII в.), М., 1974
• Harley, A. H. 1944. Colloquial Hindustani, Publisher:Kegan Paul, Trench, Trubner & Co., Ltd

Һылтанмалар

• «Хиндустани» в Большой советской энциклопедии
• «Хиндустани» в Литературной Энциклопедии