Ҡытаутамаҡ

1943
	Усть-Катав заводы
	1943
Флаг	Герб
Ил	Рәсәй
Федерация субъекты	Силәбе өлкәһе
Ҡала округы	Усть-Катав
Координаталар	54°56′00″ с. ш. 58°10′00″ в. д.HGЯO
Нигеҙләнгән	1758 йылда
Элекке исеме	НП-ПН
Усть-Катав заводы с	1942 йылда
Майҙаны	27,45 км²
Бейеклеге	371 м
Халҡы	↘22 627 кеше (2016)
Тығыҙлығы	824,3 кеше/км²
Этнохороним	устьката́вцы, устьката́вец
Телефон коды	+7 35167
Һанлы танытмалар
Автомобиль коды	74, 174
ОКАТО коды	75 755 000 001
ОКТМО коды	75 755 000 001
Рәсми сайт	ukgo.su
	1943 Аудио, фото и видео Викимилектә

Ҡытаутамаҡ (Ҡатайтамаҡ , рус. Усть-Ката́в) — Рәсәйҙең Силәбе өлкәһендәге ҡала, административ үҙәк. Ҡалала урыҫтар, башҡорттар һәм татарҙар күпселекте тәшкил итә. Ҡала исеме башҡорттарҙың ҡатай ерҙәренә урынлашып, атамаһы Ҡатай гидронимынан алынған, сөнки шул йылғаның тамағына урынлашҡан. Башҡортса атамаһы — Ҡатайтамаҡ, мәгәр урыҫса Катав тип аталыуы һөҙөмтәһендә башҡорт теленә Ҡытау булып әйләнеп ҡайтҡан һәм рәсми документтарға шулай инеп киткән.

Географияһы

Төп мәҡәлә: Ҡатай ырыуы

Ҡала Көньяҡ Уралдың тау битләүендә Ҡатай йылғаһының Йүрүҙән йылғаһына ҡойған урынында, Силәбенән 260 саҡрым алыҫлыҡта урынлашҡан. Ҡала уртаһында убалар.

Ҡатай гидронимы был төбәктә йәшәгән Ҡатай ырыуы биләмәләре булғаны күрһәткесе.

Ҡала аша Транссебер магистрале үтә, Усть-Катав (Ҡатайтамаҡ) станцияһы урынлашҡан, ҡаланан 1 км көньяҡтараҡ — автомагистраль М5.

Тарихы

Ҡытаутамаҡҡа 1758 йылда Себер даруғаһы Төрөкмән улусы башҡорттарынан һатып алынған ерҙәрҙә нигеҙ һалынған. Тимер етештереү заводын төҙөтөүселәр — бер туған Иван һәм Яков Борисович Твердышевтар һәм Мясников Иван Семёнович^[2].

Башта предприятие таҡта ярыу тирмәне һәм пристань булараҡ ҡына барлыҡҡа килгән. Тимер етештереү заводы һуңғараҡ төҙөлә һәм Ҡатай-Ивановск һәм Йүрүҙән суйын ҡайнатыу һәм тимер етештереү заводына ярҙамсы тармаҡ булараҡ ҡына эшләй. Завод тирәләй Рәсәй үҙәгенән килтерелгән эшселәр йәшәй башлай, ҡасаба нығытыла. 1773 йылда бында 800-ләп кеше йәшәй.

Заводтың продукцияһы Үҙәк Рәсәйгә Волга-Кама бассейны йылғалары буйлап оҙатыла, күпмелер сит илгә лә һатыла. Уны инглиз сауҙагәрҙәре бик теләп һатып ала. 1862 йылда продукция бөтә донъя Лондон сәнәғәт күргәҙмәһендә күрһәтелә.

Ҡытаутамаҡ ҡасабаһына Бүгәс яуы ла урап үтмәй. Завод 1773 йылдың ноябрендә туҡтап ҡала. 1774 йылдың июнендә завод һәм ҡасаба яндырыла. 1775 йылдың ноябрендә предприятие аяҡҡа баҫтырыла.

1780—1783 йылдарҙа Ҡытаутамаҡ заводының хужаһы булып Я. Б. Твердышев тора. Артабан завод И. С. Мясников ҡыҙы Е. И. Козицкаяға күсә, ә 1810 йылдан ейәнсәре кенәз дәрәжәле А. Г. Белосельская-Белозерская хужа була. 1917 йылға тиклем Ҡытаутамаҡ предприятиеларына уның ғаилә вариҫтары идара итә.

1861 йылдан 1920-се йылдарға тиклем Ҡытаутамаҡ заводы Ҡытаутамаҡ улусы үҙәге була. 1870 йылда 3353 кеше йәшәгән (544 йорт-ихата). 1889—1890 йылдарҙа Ҡытаутамаҡ ҡасабаһы янында өлөшләтә тимер юл һалына.

1900 йылда — Көньяҡ Урал металлургия йәмғиәте, 1917 йылда — Белорет заводтары йәмғиәте, Ҡытау тау округына ингән.

1917 йыл аҙағында тыныс юл менән Совет власы урынлаша.

Граждандар һуғышы йылдарында емерелә, 1922 йылда аяҡҡа баҫтырыла.

1939 йылда ҡасабала 13 000 кеше йәшәй.

1941—1945 йылда һуғышҡа Ҡытаутамаҡтан 1500 кеше китә. Ҡалаға эвакуацияланған кешеләр килтерелә. Ҡала яйлап ҙурая башлай.

1942 йылдың 28 авгусында Ҡытаутамаҡ заводы районға ҡараған ҡала булараҡ раҫлана. 1943—1944 йылдарҙа Йүрүҙән аша күпер һалына.

Һуғыштан һуң Ҡытаутамаҡ вагон эшләү заводы (УКВЗ) оборона продукцияһы менән бер рәттән трамвай, балалар велосипедтары етештерә башлай.

1979 йылдың 3 декабрендә Ҡытаутамаҡ өлкәгә ҡараған ҡалаға әүерелә, уға яҡындағы ҡасабалар ҡушыла.

1980 йылда яңы плотина төҙөлә. Ҡала йылдан-йыл ҙурая, яңы социаль-мәҙәни объекттар асыла тора.

Хәҙер завод ҡасабаһы Ҡытаутамаҡ ҡалаһына әүерелгән.

Сәнәғәте

Ҡытаутамаҡ заводы базаһында «С. М. Киров исемендәге Ҡытаутамаҡ вагондар эшләү заводы» ФДУП‑ы ойошторола, 2011 йылда «М. В. Хруничев исемендәге йыһанды өйрәнеү дәүләт ғилми-производство үҙәге» ФДУП‑ына үҙгәртелә.

Кеше һаны үҫеше

Халыҡ иҫәбе 22 627^[1] кеше (

Халыҡ иҫәбе
1773^[3]	1870	1931^[4]	1939	1959^[5]	1967^[4]	1970^[6]
800	↗3353	↗7100	↗13 000	↗23 133	↗24 000	↘23 438
1979^[7]	1989^[8]	1992^[4]	1996^[4]	1998^[4]	2002^[9]	2003^[4]
↗24 521	↗31 218	↗31 400	↘29 400	↘28 800	↘25 898	↗25 900
2005^[4]	2006^[4]	2007^[4]	2008^[1]	2009^[10]	2010^[11]	2011^[12]
↘25 300	↘25 100	↘24 700	↘24 285	↘24 171	↘23 580	↘23 532
2012^[13]	2013^[14]	2014^[15]	2015^[16]	2016^[1]
↘23 326	↘23 169	↘23 064	↘22 830	↘22 627

)

2016 йылдың 1 ғинуарына ҡарата халҡы буйынса ҡала Рәсәй Федерацияһының 1112^[17] ҡалаһы араһында ^[18] 375-се урында була.

Галерея

Ҡатай быуаһынан Ҡатайтамаҡҡа күренеш
Йүрүҙән йылғаһы
Күпер

Иҫкәрмәләр

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 Численность постоянного населения по городским округам и муниципальным районам Челябинской области на 1 января 2005-2016 гг. (численность населения 2004-2010 гг. пересчитана от итогов ВПН-2010) (билдәһеҙ). Дата обращения: 8 апрель 2016. Архивировано 8 апрель 2016 года.
↑ Ҡытаутамаҡ [1](недоступная ссылка)
↑ приблизительно
↑ ^4,0 ^4,1 ^4,2 ^4,3 ^4,4 ^4,5 ^4,6 ^4,7 ^4,8 Народная энциклопедия «Мой город». Усть-Катав
↑ Всесоюзная перепись населения 1959 года. Численность городского населения РСФСР, её территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу (урыҫ). Демоскоп Weekly. Дата обращения: 25 сентябрь 2013. Архивировано 28 апрель 2013 года.
↑ Всесоюзная перепись населения 1970 года Численность городского населения РСФСР, её территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу. (урыҫ) Демоскоп Weekly. Дата обращения: 25 сентябрь 2013. Архивировано 28 апрель 2013 года.
↑ Всесоюзная перепись населения 1979 года Численность городского населения РСФСР, её территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу. (урыҫ) Демоскоп Weekly. Дата обращения: 25 сентябрь 2013. Архивировано 28 апрель 2013 года.
↑ Всесоюзная перепись населения 1989 года. Численность городского населения (билдәһеҙ). Архивировано 22 август 2011 года.
↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более (билдәһеҙ). Архивировано 3 февраль 2012 года.
↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, посёлкам городского типа и районам на 1 января 2009 года (билдәһеҙ). Дата обращения: 2 ғинуар 2014. Архивировано 2 ғинуар 2014 года.
↑ Тома официальной публикации итогов Всероссийской переписи населения 2010 года по Челябинской области. Том 1. «Численность и размещение населения Челябинской области». Таблица 11 (билдәһеҙ). Челябинскстат. Дата обращения: 13 февраль 2014. Архивировано 13 февраль 2014 года.
↑ Численность постоянного населения Челябинской области в разрезе муниципальных образований на 1 января 2012 года (билдәһеҙ). Дата обращения: 12 апрель 2014. Архивировано 12 апрель 2014 года.
↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года (билдәһеҙ). Дата обращения: 31 май 2014. Архивировано 31 май 2014 года.
↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов) (билдәһеҙ). Дата обращения: 16 ноябрь 2013. Архивировано 16 ноябрь 2013 года.
↑ Таблица 33. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года (билдәһеҙ). Дата обращения: 2 август 2014. Архивировано 2 август 2014 года.
↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года (билдәһеҙ). Дата обращения: 6 август 2015. Архивировано 6 август 2015 года.
↑ с учётом городов Крыма
↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года. Таблица «31. Численность населения городов и пгт по федеральным округам и субъектам Российской Федерации на 1 января 2016 года». RAR-архив (1,0 Mб)

Һылтанмалар

	Ҡытаутамаҡ Викимилектә
	Ҡытаутамаҡ Викияңылыҡтарҙа

Сайт администрации города Усть-Катав
История герба Усть-Катава
Усть-Катав в энциклопедии «Мой город»
Инвестиционный паспорт Усть-Катавского городского округа Челябинской области 2015 йыл 4 ғинуар архивланған.
Виды Усть-Катава(недоступная ссылка)
Сайт «Историко-краеведческого музея» г. Усть-Катава 2014 йыл 7 март архивланған.

[2016CD-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 Численность постоянного населения по городским округам и муниципальным районам Челябинской области на 1 января 2005-2016 гг. (численность населения 2004-2010 гг. пересчитана от итогов ВПН-2010) (билдәһеҙ). Дата обращения: 8 апрель 2016. Архивировано 8 апрель 2016 года.

[2] Ҡытаутамаҡ [1](недоступная ссылка)

[3] приблизительно

[1931BV-4] 4,0 ^4,1 ^4,2 ^4,3 ^4,4 ^4,5 ^4,6 ^4,7 ^4,8 Народная энциклопедия «Мой город». Усть-Катав

[1959C-5] Всесоюзная перепись населения 1959 года. Численность городского населения РСФСР, её территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу (урыҫ). Демоскоп Weekly. Дата обращения: 25 сентябрь 2013. Архивировано 28 апрель 2013 года.

[1970E-6] Всесоюзная перепись населения 1970 года Численность городского населения РСФСР, её территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу. (урыҫ) Демоскоп Weekly. Дата обращения: 25 сентябрь 2013. Архивировано 28 апрель 2013 года.

[1979D-7] Всесоюзная перепись населения 1979 года Численность городского населения РСФСР, её территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу. (урыҫ) Демоскоп Weekly. Дата обращения: 25 сентябрь 2013. Архивировано 28 апрель 2013 года.

[1989C-8] Всесоюзная перепись населения 1989 года. Численность городского населения (билдәһеҙ). Архивировано 22 август 2011 года.

[2002B-9] Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более (билдәһеҙ). Архивировано 3 февраль 2012 года.

[2009D-10] Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, посёлкам городского типа и районам на 1 января 2009 года (билдәһеҙ). Дата обращения: 2 ғинуар 2014. Архивировано 2 ғинуар 2014 года.

[2010AY-11] Тома официальной публикации итогов Всероссийской переписи населения 2010 года по Челябинской области. Том 1. «Численность и размещение населения Челябинской области». Таблица 11 (билдәһеҙ). Челябинскстат. Дата обращения: 13 февраль 2014. Архивировано 13 февраль 2014 года.

[2011T-12] Численность постоянного населения Челябинской области в разрезе муниципальных образований на 1 января 2012 года (билдәһеҙ). Дата обращения: 12 апрель 2014. Архивировано 12 апрель 2014 года.

[2012A-13] Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года (билдәһеҙ). Дата обращения: 31 май 2014. Архивировано 31 май 2014 года.

[2013W-14] Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов) (билдәһеҙ). Дата обращения: 16 ноябрь 2013. Архивировано 16 ноябрь 2013 года.

[2014CQ-15] Таблица 33. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года (билдәһеҙ). Дата обращения: 2 август 2014. Архивировано 2 август 2014 года.

[2015DS-16] Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года (билдәһеҙ). Дата обращения: 6 август 2015. Архивировано 6 август 2015 года.

[Де-факто-17] с учётом городов Крыма

[18] Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года. Таблица «31. Численность населения городов и пгт по федеральным округам и субъектам Российской Федерации на 1 января 2016 года». RAR-архив (1,0 Mб)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]