Ҡырым гербы
Ҡырым Гербы (Ҡырым Республикаһының дәүләт гербы[2]/ Ҡырым Автономиялы Республикаһы[3] гербы) — Ҡырым ярымутрауында урынлашҡан шул уҡ исемле республиканың төп символдарының береһе, флаг һәм гимн менән бер рәттән.
| Ҡырым гербы | |
|
| |
| Версии | |
|---|---|
|
| |
| Детали | |
| Раҫланған | |
| Девиз |
Берҙәмлектә сәскә атыу |
| Использование | |
Символиканың тасуирламаһы һәм нигеҙләмәһе үҙгәртергә
Геральдика тасуирламаһында (блазон) былай тип әйтелә:
|
В червленом варяжском щите обращенного вправо серебряного грифона, держащего в правой лапе раскрытую серебряную раковину с голубой жемчужиной. Щит увенчан восходящим солнцем и окружен двумя белыми колоннами, соединенными сине-бело-красной лентой с девизом: "Процветание в единстве" |
|
[4].
Грифон Төньяҡ Ҡара диңгеҙ буйы эмблематикаһында боронғо замандарҙан алып ҡулланыла, атап әйткәндә, ул боронғо грек ҡала-колониялары Херсонес һәм Пантикапейҙың эмблемаһы була. Фонтандың һыҙма төҫө ярымутрау халҡының героик һәм драматик яҙмышын хәтерләтә, ә ҡалҡандың формаһы «варягтарҙан гректарға тиклем» боронғо тарихын символлаштыра. Ынйы Ҡырымдың үҙенсәлекле булыуын билдәләй. Колонналар уның территорияһындағы боронғо цивилизацияларҙы хәтерләтә. Ҡояш яңынан тыуыуҙы һәм сәскә атыуҙы символлаштыра[5].
Тарихы үҙгәртергә
Ҡырым ханлығы үҙгәртергә
1441 йылда Ҡырымда һәм уның эргәһендәге территорияларҙа Алтын Урҙанан Ҡырым ханлығы айырыла.
Дюваль Д’Абвилдең (La Geographie Universelle, 1676) «Бөтә донъя географияһында» гербы бар[6].
Таврия өлкәһе, Таврия губернаһы үҙгәртергә
1783 йылда, Ҡырым ханлығы территорияһы Рәсәй империяһына ҡушылғандан һуң, уның ерҙәре яңы ойошторолған Таврия өлкәһенә индерелә, үҙәге Симферополдә була (элекке Аҡ Мәсет).
Өлкә гербы 1784 йылдың 8 мартында раҫлана: ике башлы ҡара император бөркөтө төшөрөлгән алтын ҡалҡан, бөркөттөң күкрәгендә һигеҙ башлы алтын тәреле күк ҡалҡан урынлаша. Гербтың тасуирламаһында был тәре «Греция Императорҙарынан Бөйөк кенәздәр суҡындылыуҙы ҡабул иткәс, Рәсәйгә ебәрелгән», тип аңлатыла[7].
Таврия губернияһының раҫланмаған гербы булған. Ул губерния атрибуттары: таж һәм имән веногы менән уратып алынған Херсонис Таврия батшалығының титул ҡалҡаны рәүешендә була.
Ҡырым АССР-ы үҙгәртергә
1921 йылда Ҡырым территорияһында РСФСР составында Ҡырым автономиялы ССР-ы ойошторола. Автономиялы Ҡырым ССР-ы гербы РСФСР гербынан ҡырым татар (ғәрәп графикаһында) һәм рус телдәрендә яҙыуҙар булыуы менән генә айырыла: «Кр. С. С. Р.» һәм" Бөтә илдәрҙең Пролетарийҙары, берләшегеҙ!". 1928 йылда ҡырым татар яҙмаһы ғәрәп графикаһынан латин алфавитына күсерелгәндән һуң, Автономиялы Ҡырым ССР ы гербына ла латин графикаһы менән яҙыла[6].
1937 йылда Ҡырым АССР-ы Конституцияһы ҡабул ителә, унда Ҡырым АСР-ының Дәүләт гербы тасуирлана: "Ҡырым Автономиялы Совет Социалистик Республикаһының Дәүләт гербы булып РСФСР-ҙың дәүләт гербы тора. Ул алтын ураҡ һәм сүкеш һүрәттәренән тора, ҡыҙыл ҡояш нурҙары һәм башаҡтар фонында «РСФСР» һәм рус һәм татар телдәрендә «Бөтә илдәрҙең пролетарҙары берләшегеҙ!» тип яҙылған. «РСФСР» яҙыуы аҫтында бәләкәй хәрефтәре менән рус һәм татар телдәрендә «Ҡырым АССР-ы» яҙыуы өҫтәлгән[8].
1938 йылда ҡырым татар теле яҙмаһы латин алфавитынан кириллицаға күсерелә, шуға ярашлы Ҡырым АССР-ы гербында ла үҙгәрештәр була[6].
Ҡырым өлкәһе үҙгәртергә
1941 йылдың ноябренән 1944 йылдың апреленә ҡәҙәр Ҡырым АССР-ы биләмәһе немецтар ҡулында була. Ҡырым азат ителгәндән һуң, Ҡырым АССР-ының дәүләт власы органдары тергеҙелмәй, сөнки СССР Дәүләт оборона комитеты ҡарары менән 1944 йылдың 8 майында Ҡырым татарҙары Урта Азияға күсерелә. Юғары Совет Президиумының 1945 йылдың 30 июнендәге «Ҡырым АССР-ын РСФСР составында Ҡырым өлкәһенә әйләндереү тураһындағы» Указы менән Ҡырым АССР-ы бөтөрөлә һәм РСФСР-ҙың Ҡырым өлкәһе итеп үҙгәртелә. 1954 йылдың 19 мартында СССР Юғары Советы Президиумы үҙенең Указы менән РСФСР Юғары Советы Президиумының һәм Украина ССР-ы Юғары Советы Президиумының Ҡырым өлкәһен РСФСР-ҙан УССР-ға тапшырыу тураһындағы берлектәге тәҡдимен раҫлай[9].
Ҡырым АССР-ы һәм Ҡырым Республикаһы (1992) үҙгәртергә
1991 йылдың 20 ғинуарында Ҡырым өлкәһендә СССР-ҙың Союз субъекты һәм Союз килешеүендә ҡатнашыусы булараҡ Ҡырым АССР-ын тергеҙеү мәсьәләһе буйынса референдум уҙа. Ҡырым АССР-ын тергеҙеү өсөн тауыш биреүҙә ҡатнашыусыларҙың 93,26 проценты тауыш бирә. 1991 йылдың 12 февралендә Украина ССР-ы Юғары Советы «Ҡырым Автономиялы Совет Социалистик Республикаһын тергеҙеү тураһында» закон ҡабул итә, шул уҡ ваҡытта Ҡырым өлкә Халыҡ депутаттары Советына Ҡырым АССР-ы Юғары Советы статусы бирелә. 1991 йылдың 4 сентябрендә Ҡырым АССР-Ы Юғары Советы Украина составында Ҡырымдың дәүләт суверенитеты тураһында Декларация ҡабул итә, уға ярашлы Ҡырым АССР-ы Ҡырым Республикаһы итеп үҙгәртелә. Уның конституцияһы 1992 йылдың 6 майында ҡабул ителә[6].
1991 йылдың 13 ноябрендә Ҡырым Республикаһының гербы һәм флагы әҙерләү буйынса конкурс иғлан ителә. Конкурста 200-ҙән ашыу проект ҡарала. Владимир Ягупов (подполковник, хәрби-диңгеҙ кафедраһы уҡытыусыһы) һәм Андрей Мальгин (тарихсы, тыуған яҡты өйрәнеү музейының бүлек мөдире) төркөмдәре тәҡдим иткән проекттар иң перспективалылары тип таныла. Ҡырым Республикаһы Юғары Советы сессияһында фекер алышҡандан һуң, уның рәйесе Н. В. Багров ике төркөмгә лә берҙәм проект әҙерләргә тәҡдим итә, һәм был эш башҡарыла.
1992 йылдың 24 сентябрендә Ҡырым Республикаһы Юғары Советының 9-сы сессияһы Мальгин-Ягупов берләшкән төркөмө авторҙарының гербын «Ҡырым Республикаһының Дәүләт эмблемаһы тураһында» 148-I һанлы Законы менән раҫлай[10].
Раҫланған герб 1995 йылдың 17 мартында «Ҡырым Автономиялы Республикаһы тураһында» Украина Законын ҡабул иткәндән һуң үҙгәрешһеҙ ҡала. Закон Украинаның хоҡуҡи яланында ҡырымдың гербын рәсмиләштерә[11].
1998 йылдың 21 октябрендә герб Ҡырым Автономиялы Республикаһы Конституцияһында нығытыла. 1999 йылдың 21 апрелендә Ҡырым Автономиялы Республикаһының Юғары Радаһы үҙенең 456-2/99 һанлы ҡарары менән "Ҡырым Автономиялы Республикаһы Гербы тураһында положение"ны раҫлай.
Бойондороҡһоҙ Ҡырым Республикаһы һәм Ҡырым Республикаһы Рәсәй Федерацияһы составында үҙгәртергә
Бойондороҡһоҙ Ҡырым Республикаһы иғлан ителгәндән һуң (Рәсәйгә ҡушылғандан һуң, Ҡырым Автономиялы Республикаһының гербы рәсми раҫлауһыҙ республиканың эмблемаһы сифатында ҡулланылыуын дауам итә.
2014 йылдың 5 июнендә Ҡырым Республикаһының Дәүләт Советы Ҡырым Автономиялы Республикаһы гербын Ҡырым Республикаһының рәсми эмблемаһы тип раҫлаған закон ҡабул итә[2].
Галерея үҙгәртергә
-
Феодоро деспоттарының ырыу гербы -
Газария гербы (1266—1475) -
Таврия өлкәһе гербы, 1784 йыл -
Таврия губернаһы гербы -
Ҡырым АССР-ының гербы (1921—1928) -
Ҡырым АССР-ының гербы (1938—1944)
.svg)
Шулай уҡ ҡарағыҙ үҙгәртергә
Иҫкәрмәләр үҙгәртергә
- ↑ Образец медали «За доблестный труд». Дата обращения: 12 июнь 2017. Архивировано 14 октябрь 2017 года.
- ↑ 2,0 2,1 Закон Республики Крым от 5 июня 2014 года № 13-ЗРК «О государственных символах Республики Крым». Дата обращения: 3 февраль 2015. Архивировано 25 февраль 2021 года.
- ↑ Постановление Верховной рады Автономной Республики Крым «О Гербе Автономной Республики Крым» 2014 йыл 17 март архивланған.
- ↑ Положение о Гербе Автономной Республики Крым
- ↑ Гербы Крыма. Heraldicum.ru. Дата обращения: 17 март 2014. Архивировано 19 декабрь 2019 года.
- ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 Гербы Крыма. Heraldicum.ru. Дата обращения: 17 март 2014. Архивировано 19 декабрь 2019 года.
- ↑ Гербы Крыма. Heraldicum.ru. Дата обращения: 17 март 2014. Архивировано 19 декабрь 2019 года.
- ↑ Гербы Крыма. Heraldicum.ru. Дата обращения: 17 март 2014. Архивировано 19 декабрь 2019 года.
- ↑ Гербы Крыма. Heraldicum.ru. Дата обращения: 17 март 2014. Архивировано 19 декабрь 2019 года.
- ↑ Гербы Крыма. Heraldicum.ru. Дата обращения: 17 март 2014. Архивировано 19 декабрь 2019 года.
- ↑ «Автономная Республика Крым может иметь собственные символы: герб, флаг, гимн. Их описание и порядок использования устанавливаются законом Автономной Республики Крым. Использование собственных символов Автономной Республики Крым возможно только вместе с государственными символами Украины». (Из ст. 7 Закона Украины «Об Автономной Республике Крым» (Закон України «Про Автономну Республіку Крим») от 17 марта 1995 № 95/95-ВР.) 2014 йыл 14 июль архивланған.