Ҡомаҡ[ 1] (рус. крыса лат. Rattus
Ҡомаҡтың кәүҙәһенең оҙонлоғо 8—30 см етә, ә ҡойроғоноң оҙонлоғо тән оҙонлоғона тиң йәки унан күберәк[ 2] [ 3] [ 3] [ 2]
Ике синантроп төрө — һоро һәм ҡара ҡомаҡ киң таралған. Башҡа төрҙәре Көньяҡ-Көнсығыш Азияла , Яңы Гвинеяла , Австралияла , Малай архипелагы утрауҙарында таралған. Тағы ла бер синантроп төрө (Rattus exulans) — Океания һәм Гавай утрауҙарына индерелә.[ 3] Австралияла саванналарҙа һәм көтөүлектәрҙә осрай[ 3] [ 4]
Ҡомалаҡтар ер өҫтөндә һәм ағаста ла йәшәй ала. Торлаҡ сифатында өңдәр (үҙе ҡаҙып алған, шулай уҡ башҡа хайуандарҙың өңдәре), тәбиғи нығытмалар, төрлө хайуандарҙың оялары[ 5]
Күпселек ҡомаҡтар ашауҙа һайланмай. Әммә төрлө төрҙәрҙең билдәле бер өҫтөнлөктәре бар. Ҡайһы берәүҙәр үҫемлек аҙыҡтарына — орлоҡтарға, йәшелсәгә, еләк-емешкә өҫтөнлөк бирә. Башҡа хайуандар — төрлө бөжәктәр, моллюскылар һәм башҡа ваҡ умыртҡаһыҙҙар[ 5]
Ҡомаҡтар, синантроп төрҙәрҙең төньяҡ популяцияһынан тыш, йыл әйләнәһенә үрсей. Ҡомаҡтарҙың үрсеме төрлөсә. Һоро ҡомаҡтың 2 — 22 балаһы булыуы мөмкин, ләкин уртаса 8-9, малайҙарҙың төрҙәренеке — 3-6, австралия төрҙәренеке — 3 — 14. Уларҙың ҡайһы бер төрҙәренең инә заттары — ru:полиэстраль [ 3]
Ырыуҙа бер нисә төркөмгә бүленгән 70-ләп тере төр бар[ 3] [ 6] [ 7]
«norvegicus» төркөмө «rattus» төрө Ҡара ҡомаҡ (Rattus rattus ) Rattus adustus (Sody, 1940) — Энгано утрауыRattus argentiventer (Robinson & Kloss, 1916) — Һинд-Ҡытай , Малакка ярымутрауы , Зонд утрауҙары , Яңы Гвинея Rattus baluensis (Thomas, 1894) — Төньяҡ Борнеоның таулы урмандарыТринаутская крыса (Rattus burrus (Miller, 1902) Rattus everetti (Günther, 1879) — Филиппин утрауҙарыГоффман ҡомағы (Rattus hoffmani (Matschie, 1901) Сулавеси Rattus losea (Swinhoe, 1871) — Көньяҡ-көнбайыш Ҡытай, Таиланд , Тайвань, Тайвань , Хайнань Rattus lugens (Miller, 1903) — Ментавай утрауҙарыМиндорская крыса (Rattus mindorensis (Thomas, 1898) Rattus mollicomulus Tate & Archbold, 1935 — Сулавесиҙың көньяҡ-көнбайышыГималай ҡомағы (Rattus nitidus (Hodgson, 1845) Непал , юго-западный Көньяҡ-көнбайыш Ҡытай, Вьетнам . Синантроптар — Яңы Гвинея , Сулавеси, Филиппин Rattus osgoodi Musser & Newcomb, 1985 — Вьетнамдың көньяғыПальма ҡомағы (Rattus palmarum (Zelebor, 1869) Никобарские острова Ҡара ҡомаҡ (Rattus rattus (Linnaeus, 1758) Rattus tanezumi (Temminck, 1845) — Индостан, Һинд-Ҡытай, Хайнань. Синантроптар — Япон утрауҙары, Филиппин, Малай архипелагы утрауҙарыRattus tawitawiensis Musser & Heaney, 1985 — Сулу архипелагыRattus tiomanicus (Miller, 1900) — Малакка ярымутрауы, Зонд утрауҙарыТөркөстан ҡомағы (Rattus turkestanicus (Satunin, 1903) «xanthurus» төрө «leucopus» төрө Rattus elaphinus Sody, 1941 — Сулу утрауыRattus feliceus Thomas, 1920 — Серам утрауыRattus giluwensis Hill, 1960 — Яңы Гвинея тауҙарыRattus jobiensis Rümmler, 1935 — Гелвинк ҡултығы утрауҙарыКвинсленд ҡомағы (Rattus leucopus (Gray, 1867) Rattus jobiensis (Thomas, 1904) — Яңы Гвинеяның көнсығышыМоротан ҡомағы (Rattus morotaiensis Kellogg, 1945 Rattus novaeguineae Taylor & Calaby, 1982 — Яңы Гвинеяның төньяҡ-көнсығышыRattus sanila Flannery & White, 1991 — Яңы Гвинеяның төньяғы һәм көнсығышыRattus ranjiniae Agrawal & Ghosal, 1969 — Бисмарка архипелагыRattus steini Rümmler, 1935 — Яңы Гвинея«fuscipes» төрө Rattus fuscipes Rattus colletti (Thomas, 1904) — Австралияның төньяғындағы яр буйы райондарыRattus fuscipes (Waterhouse, 1839) — Австралияның тау урмандары һәм субальп болондарыRattus hainaldi Kitchener, How & Maharadatunkamsi, 1991 — Флорес утрауыRattus lutreolus (J.E.Gray, 1841) — Австралия һәм Тасмания саванналарыRattus sordidus (Gould, 1858) — Яңы Гвинеяның көньяҡ һәм көнсығыш өлөшө, Австралияның төньяҡ-көнсығышыRattus timorensis Kitchener, Aplin & Boeadi, 1991 — Тимор утрауыRattus tunneyi (Thomas, 1904) — Австралия саванналарыRattus villosissimus (Waite, 1898) — Австралияның үҙәге һәм төньяғыincertae sedis Малайзия ҡомағы (Rattus annandalei (Bonhote, 1903) Суматра Энгон ҡомағы (Rattus enganus (Miller, 1906) Бәләкәй ҡомаҡ (Rattus exulans (Peale, 1848) Rattus hoogerwerfi Chasen, 1939 — Суматраның төньяғыRattus korinchi (Robinson & Kloss, 1916) — Суматраның көнбайышы† Rattus macleari (Thomas, 1887) — Раштыуа утрауы . Тарихи осорҙа үлеп бөтәләрТау ҡомағы (Rattus montanus Phillips, 1932 † Rattus nativitatis (Thomas, 1889) — Раштыуа утрауы . Тарихи осорҙа үлеп бөтәләрRattus ranjiniae Agrawal & Ghosal, 1969 — Һиндостандың көньяҡ-көнбайышыRattus simalurensis (Miller, 1903) — Индонезия Rattus stoicus (Miller, 1902) — Андаман утрауҙары
Ҡомаҡтың синантроп төрҙәре аҙыҡ-түлек һәм аҙыҡ булмаған әйберҙәрҙе ашай һәм боҙа, ҡайһы берҙә электр селтәрҙәренә зыян килтереү юлы менән ҙур иҡтисади зыян килтерә, был янғындарға килтереүе ихтимал. АҠШ-та 1977 йылдағы баһа буйынса, ҡомаҡтар йыл һайын 500 миллион долларҙан 1 миллиард долларға тиклем зыян килтерә[ 3]
Ҡомаҡтар — күп кенә зоонотик һәм антропозонотик инфекцияларҙың тәбиғи сығанағы. Чума, туляремия, ҡотороу, тиф, токсоплазмос, лептоспироз, рикетсиоз, содоку[ 8] [ 9] [ 5] Мәскәүҙә , ҡала дезинфекция үҙәге мәғлүмәттәре буйынса, 2008 йылда — 506 кешене[ 10]
↑ Соколов В. Е. М .: Русский язык , 1984. — С. 187. — 352 с. — 10 000 экз. ↑ 2,0 2,1 Громов И. М., Ербаева М. А. Млекопитающие фауны России и сопредельных территорий. Зайцеобразные и грызуны. — СПб. , 1995. — С. 259—261. — 522 с. — 1000 экз. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 3,6 Nowak R., Paradiso J. Walker's Mammals of the World. — 4th. — Baltimore: The Johns Hopkins University Press, 1983. — Т. 1. — С. 743—747. — 1306 с. — ISBN 0-8018-2525-3 .↑ Основы палеонтологии. Справочник для палеонтологов и геологов. — М ., 1962. — Т. 13. — С. 155. — 421 с. — 3000 экз. ↑ 5,0 5,1 5,2 Соколов В. Е. Систематика млекопитающих. Отряды зайцеобразных, грызунов. — М .: Высшая школа, 1977. — С. 297—299. — 494 с.↑ Павлинов И. Я. М .: Из-во Московского Ун-та, 2003. — С. 113—115. — 297 с.↑ Willson’s & Reeder’s Mammal species of the World (билдәһеҙ) . Дата обращения: 23 октябрь 2010. Архивировано 20 ғинуар 2012 года.↑ Содоку (билдәһеҙ) . Дата обращения: 9 ноябрь 2010. Архивировано 23 ноябрь 2010 года.↑ Meerburg BG, Singleton GR, Kijlstra A. Rodent-borne diseases and their risks for public health (билдәһеҙ) . Дата обращения: 3 октябрь 2017. Архивировано 13 ғинуар 2019 года.↑ Крыса дома моего // KP.RU — Москва (билдәһеҙ) . Дата обращения: 3 сентябрь 2009. Архивировано 15 март 2009 года.
Аргиропуло А. И., Семейство Muridae — мыши, М.— Л., 1940 (Фауна СССР. Млекопитающие, т. 3, в. 5);
Ellerman J. R., The families and genera of living rodents, v. 3, pt I, L., 1949.
Котенкова Е. В., Мешкова Н. Н., Шутова М. И. О крысах и мышах . — М .: Наука , 1989. — 176 с. — (Научно-популярная литература. Серия «Человек и окружающая среда» ). — 25 000 экз. — ISBN 5-02-005233-7 . 
