Ҡабарҙы-Балҡар Республикаһы
Ҡабарҙы-Балҡар Республикаһы йәки Ҡабарҙы-Балҡария (ҡаб.-черк. Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэ; ҡарас.-балҡ. Къабарты-Малкъар Республика) — Рәсәй Федерацияһы составындағы республика[5][6], Төньяҡ Кавказ федераль округындағы Рәсәй Федерацияһы субъекты. Ҡабарҙы-Балҡар Республикаһының дәүләт телдәре — балҡар, ҡабарҙы, һәм урыҫ телдәре[7].
| Рәсәй Федерацияһы субъекты | |||||
|
Ҡабарҙы-Балҡар Республикаһы
| |||||
| |||||
|
| |||||
|
Баш ҡалаһы |
Нальчик | ||||
| 78-се | |||||
|
- Барлығы |
|||||
|
- Барлығы |
↗862 254[2] (2016) 69.15 кеше/км2/км² | ||||
|
- Барлығы (ағым. хаҡ.) |
76,1[3] млрд. һум (2010) 65,7 мең һум | ||||
| Төньяҡ Кавказ | |||||
| Төньяҡ Кавказ | |||||
| балҡар, ҡабарҙы, урыҫ | |||||
|
Республика башлығы |
Юрий Александрович Коков | ||||
|
Хөкүмәт рәйесе |
Алий Тахирович Мусуков | ||||
|
Парламент рәйесе |
Татьяна Борисовна Егорова | ||||
| 07 | |||||
| RU-KB | |||||
| MSD[d] һәм Европа/Москва[d][4] | |||||
_-_Kabardino-Balkaria.svg)
Төньяҡта — Ставрополь крайы, көнсығышта һәм көньяҡ-көнсығышта — Төньяҡ Осетия — Алания, көньяҡта — Грузия, көнбайышта Ҡарасай-Черкесия менән сиктәш.
1922 йылда автономиялы өлкә булараҡ ойошторола. 1936 йылда Ҡабарҙы-Балҡар АССР-ы тип үҙгәртелә. Баш ҡалаһы — Нальчик.
География
үҙгәртергә
Республика башлыса Төньяҡ Кавказ тауҙарында урынлашҡан, тик төньяҡ-көнсығыш өлөшө — тигеҙлекте биләй.
- Иң бейек нөктәһе: Эльбрус тауы (5642 м)
- Төньяҡтан көньяҡҡа максималь оҙонлоғо: 167 км;
- Көнсығыштан көньяҡҡа максималь оҙонлоғо: 123 км.
Климат
үҙгәртергәКлиматы урта-континенталь. Ғинуарҙың уртаса температураһы −4 °С-тан алып (тигеҙлектә) −12 °С-ҡа тиклем (тауҙарҙа), шулай уҡ рәүештә июлдең уртаса температураһы +23…+4 °С. Яуым-төшөм йылына 500—2000 мм.
Йылғалар
үҙгәртергәКүлдәр
үҙгәртергә- Чирик (Серек) күл
- Шадхурей
- Тамбукан
Шарлауыҡтар
үҙгәртергә- Абай-Су
- Чегем
Иң бейек түбәләре
үҙгәртергә- Эльбрус (5642 м)
- Дыхтау (5204 м)
- Коштантау (5152 м)
- Пушкин сусағы (5100 м)
- Шхара (5068 м)
- Джангитау (5058 м)
- Мижирги (5025 м)
Халҡы
үҙгәртергәРосстат мәғлүмәттәре буйынса республиканың халыҡ иҫәбе 862 254 кеше тәшкил итә. (2016). Халыҡ тығыҙлығы — 69.15 кеше/км2.
| Халыҡ | 2010 йылдағы иҫәбе, кеше[8] |
2002 йылдағы иҫәбе, кеше[9] |
1989 йылдағы иҫәбе, кеше[10] |
|---|---|---|---|
| Ҡабарҙылар | ▼490 453 (57,2 %) | 498 702 (55,3 %) | 363 494 (48,2 %) |
| Урыҫтар | ▼193 155 (22,5 %) | 226 620 (25,1 %) | 240 750 (31,9 %) |
| Балҡарҙар | ▲108 577 (12,7 %) | 104 951 (11,6 %) | 70 793 (9,4 %) |
| Төрөктәр | ▲13 965 (1,6 %) | 8 770 (1 %) | 4 162 |
| Осетиндар | ▼9 129 (1,1 %) | 9 845 (1,1 %) | 9 996 (1,3 %) |
| Әрмәндәр | ▼5 002 | 5 342 | 3 512 |
| Украиндар | ▼4 800 | 7 592 | 12 826 (1,7 %) |
| Корейҙар | ▼4 034 | 4 722 | 4 983 |
| Сиғандар | ▲2 874 | 2 357 | 2 442 |
| Черкестар | ▲2 475 | 725 | 614 |
| Татарҙар | ▼2 375 | 2 851 | 3 005 |
| Әзербайжандар | ▼2 063 | 2 281 | 2 024 |
| Милләтен күрһәтмәгәндәр | ▲2 269 | 15 | 0 |
Иҫкәрмә: 2010 йылда һандары 2000 кешенән артҡан халыҡтар күрһәтелгән
).jpg)
- Ҡабарҙылар- Төньяҡ Кавказдағы адыгэ субэтносы.Адыгэ халыҡтары Рәсәйҙә һәм башҡа дәүләттәрҙә (нигеҙҙә Яҡын Көнсығышта) йәшәүсе халыҡтар төркеме (ҡабарҙы, сәркәстәр, адыгэлар). Рәсәйҙә дөйөм һандары яҡынса 800 мең тонна тәшкил итә.
- Балкарҙар – Төньяҡ Кавказда йәшәүсе төрки халыҡ. Төрки телдәрҙең ҡыпсаҡ төркөмөнә кереүсе телендә һөйләшәләр.
Административ-территориаль бүленеше
үҙгәртергә- Республика ҡарамағындағы ҡалалар:
- Нальчик
- Прохладный
- Баксан
- Райондар:
- Баксан районы
- Зольск районы
- Лескен районы
- Майский районы
- Прохладный районы
- Терск районы
- Урван районы
- Чегем районы
- Черек районы
- Эльбрус районы
Иҫкәрмәләр
үҙгәртергә- ↑ Административно-территориальное деление по субъектам Российской Федерации на 1 января 2010 года (xls). Росстат (14 июль 2010). Дата обращения: 24 август 2010.
- ↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2016 года и в среднем за 2015 год. Дата обращения: 27 март 2016. Архивировано 27 март 2016 года.
- ↑ Валовой региональный продукт по субъектам Российской Федерации в 1998-2010гг. (xls). Росстат.
- ↑ https://data.iana.org/time-zones/tzdb-2021e/europe
- ↑ Конституция КБР. РАЗДЕЛ I. Глава I Основы Конституционного строя.(недоступная ссылка)
- ↑ Конституция Российской Федерации. Ст. 5, пп. 1, 2
- ↑ Конституция КБР(недоступная ссылка)
- ↑ Всероссийская перепись населения 2010 года. Национальный состав и владение языками, гражданство. Население по национальности и владению русским языком по субъектам Российской Федерации 2013 йыл 24 июль архивланған.
- ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Национальный состав и владение языками, гражданство. Население по национальности и владению русским языком по субъектам Российской Федерации 2006 йыл 4 ноябрь архивланған.
- ↑ Демоскоп Weekly. Приложение. Справочник статистических показателей. Всесоюзная перепись населения 1989 года. Национальный состав населения по регионам России. Кабардино-Балкарская АССР
Әҙәбиәт
үҙгәртергә- Харенко А. А. Горными тропами Кабардино-Балкарии: Спутник туриста. — Нальчик: Эльбрус, 1972. — 104, [16], [24] с. — 30 000 экз. (обл.; карты-схемы)
Һылтанмалар
үҙгәртергә
Викимилектә Кабардино-Балкария темаһы буйынса медиафайлдар бар.- Официальный сайт Главы КБР 2014 йыл 18 декабрь архивланған.
- Парламент Кабардино-Балкарской республики 2015 йыл 17 ноябрь архивланған.
- Кабардино-Балкарская Республика в справочнике-каталоге «Вся Россия» 2012 йыл 13 октябрь архивланған.
