Ҡабарҙылар
Ҡабарҙылар (ҡаб.-черкес адыгэ) — Рәсәй Федерацияһы һәм Яҡын Көнсығышта йәшәүсе адыг халҡы. Рәсәйҙә, башлыса, Ҡабарҙы-Балҡар Республикаһында, шулай уҡ Краснодар һәм Ставрополь крайҙарында, Ҡарасай-Черкес Республикаһында, Адыгей Республикаһында һәм Төньяҡ Осетия-Аланияла йәшәй[9].
| Үҙ атамаһы |
ҡаб.-черк. адыгэ |
|---|---|
| Һаны һәм йәшәгән урыны | |
|
Барлығы: 2 миллионға яҡын кеше
| |
| Археологик культура | |
| Тел | |
| Дин |
ислам (сөнниҙәр); аҙ өлөшө православное христианство (моздок ҡабарҙылары кабардинцы) |
| Раса тибы | |
| Халыҡ |
адыгтар (черкестар) |
| Туғандаш халыҡтар | |
| Этник төркөм | |
| Килеп сығышы | |
Ҡабарҙы-Балҡарҙа 2021 йылғы бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса, республика халҡының 60%-н тәшкил итә. Төньяҡ кавказ тел ғаиләһенә ҡараған абхаз-адыг төркөмөнөң ҡабарҙы-черкес телендә[10] һөйләшәләр.
Тарихы үҙгәртергә
XIV быуат аҙағына тиклем бөтә адыгтарҙың (шул иҫәптән ҡабарҙылар, адыгейҙар һәм Ҡарасай-Черкес Республикаһының черкестары) тарихы уртаҡ.
Адыгтарҙың боронғо ата-бабалары үҙгәртергә
Хәҙерге тикшеренеүселәр адыгтарҙың б. э. т. IV мең йыллыҡта йәшәгән Майкоп мәҙәниәтен йөрөтөүселәр нәҫеле булыуын асыҡлаған[11]. Адыгтарҙың ата-бабалары тарихта төньяҡ Кавказ, Кубань буйы һәм Кубан мәҙәниәте йәки Майкоп мәҙәниәте вариҫтары булараҡ эҙ ҡалдырған.[12]
Шулай уҡ байтаҡ ғалимдар (Дунаевская И. М., Дьяконов И. М. һ.б.) хәҙерге адыг-абхаз телдәренең боронғо замандарҙа Үҙәк һәм Көнсығыш Анатолия территорияһында йәшәгән боронғо хаттар һәм касктар теле менән оҡшашлығына күрһәтә.[13]
Б.э.т. 1 мең йыллыҡта Ҡара диңгеҙҙең көнсығыш яр буйында хәҙерге заман адыгтарының туранан-тура ата-бабалары булған меот ҡәбиләләре килеп ултыра.[14] Әйтергә кәрәк, б. э. т. V б. меот ҡәбиләләренең береһе — баш ҡалаһы Синдская гавань булған Синдика (Синдику)[15] йәки хәҙерге Рәсәй территорияһында Горгипия (хәҙерге Анапа) тип аталған беренсе дәүләтенә нигеҙ һала. Синдика — ҡол биләүселәр дәүләте, Ҡара диңгеҙҙәге боронғо грек колониялары менән сауҙа бәйләнештәре булған. Һуңғараҡ Синдика Боспор батшалығына инә. Артабан башҡа протоадыг ҡәбиләһе — зихтар юғары күтәрелә, улар үҙ эгидаһы аҫтында төньяҡ-көнбайыш Кавказдың күп ҡәбиләләрен хәрби союзға берләштерә алғанлыҡтан, был уларға гот-тетракситтарға ҡаршы уңышлы көрәшергә ярҙам итә.[16]
Ҡабарҙыларҙың хәҙерге урынлашҡан урынында барлыҡҡа килеүе үҙгәртергә
Ҡабарҙы-Балҡар фәнни-тикшеренеү институтының археологик экспедицияһы Кишпек ауылынан көньяҡтараҡ (Чегем һуғарыу системаһы зонаһында) ҡурғандарҙа ҡаҙыныу эштәре үткәрә[17]. Майкоп мәҙәниәтенә ҡараған 6 ҡурған тикшерелгән, шуларҙың бишәүһе бронза дәүеренә ҡарай. Ҡурғандарҙан алынған килемдең бер өлөшө б. э. т. II мең йыллыҡ башына, икенсе өлөшө — б. э. т. IV мең йыллыҡтың аҙағына, ә күпселек өлөшө Майкоп мәҙәниәтенең Новосвободнен этабы йәки б. э. т. III мең йыллыҡтың һуңы менән билдәләнә. Табылдыҡтар араһында юғары сифатлы яҡшы итеп яндырылған балсыҡ һауыттар, бронза бысаҡтар, беҙ һ. б. бар.
Ҡабарҙыларҙың йәшәгән урынына ҡарата бик күп боронғо тарихи мәғлүмәт бар. Мәҫәлән, 957 йылда византия императоры Константин Багрянородный хәбәр иткән[18] :
«Таматарха (Тамань) аръяғында 18 йәки 20 миль алыҫлыҡта, Зихия менән Таматарханы бүлгән Укрух атамалы йылға бар, ә Укрухтан Никопсис йылғаһына (Джубга янындағы Нечепсухо) тиклем шул уҡ исемле йылғала урынлашҡан Зихия иле. Уның оҙонлоғо 300 миль. Зихиянан өҫтә — Папагия иле, унан өҫтәрәк — Касахия иле (Касогтар иле — хәҙерге заман ҡабарҙылары иле), Касахиянан бейектәрәк — Кавказ тауҙары (Кавказ һырты), ә был тауҙарҙан бейектәрәк юғарыла — Алания иле) ята.»
Айырыуса XVI быуат аҙағынан алып ҡабарҙалар таралып ултырған урын тураһында яҙма мәғлүмәттәр һаҡланған. Был осорҙа хәҙерге тикшеренеүселәр ошо этник берлек киләһе территорияларҙа йәшәгән ти[19]:
- Тигеҙлектәрҙә һәм тау итәктәрендә Теректың һул ҡушылдыҡтары — Ардан (Ардон), Агер (?), Урюх (Урух) һәм Кизыл (Аргудан) буйлап тау тарлауыҡтарына ингәнгә тиклем. Был өлкә "Книга Большому Чертежу"ла (XVI быуат аҙағы — XVII быуат башы Рус һәм күрше дәүләттәр карталарының тасуирламаһы) Ҡабарҙы тип аталған[20].
- Кабарҙынан төньяҡҡарак, Терек, уның һул ҡушылдыҡтары — Белая (Малка йылғаһынан Прохладная тамағына тиклемге участка), Черем (Черек), Баксан Меньшой (Чегем), Баксан Середний (Баксан) һәм Палка (Малка Прохладныйға тиклем?), "Книга Большому Чертежу"ла «Пятигорск черкастары» ере тип атала"[21]. Әммә, башҡа сығанаҡтарға ярашлы, был территория яҡынса шул уҡ ваҡытта барлыҡҡа килгән Ҙур Ҡабарҙы өлкәһенә тура килә. Был күпселек кавказ өйрәнеүселәренең фекерен раҫлай: «пятигорск черкастары» экзоэтнонимы аҫтында йә Пятигорьела йәшәүсе ҡабарҙылар, йәки аҙаҡ ҡабарҙылар этногенезында ҡатнашҡан көнсығыш адыгтарының айырым бер төркөмөн аңларға кәрәк[~ 1].
- Теректың уң ярында — Курп тамағынан алып Сунжа тамағына тиклем. Бында Бәләкәй Ҡабарҙы өлкәһе барлыҡҡа килгән.
Ҡабарҙылар һәм Кобан мәҙәниәте үҙгәртергә
Ғалимдарҙың билдәле бер өлөшө Кобан археологик мәҙәниәте (б.э.т. XIII быуатҡа ҡараған) булдырыусылары һәм уны йөрөтөүселәре төрлө этнолингвистик төркөмдәргә ҡарағандыр, тип иҫәпләй, йәғни:
- — Пятигорсктың «локаль варианты» ареалында башлыса ҡәбиләләр, протоадыг этник төркөмөнә ҡараған ҡәбиләләр йәшәгән[22];
- — Таулы «локаль варианты» районында — протовайнахтар[22].
Кобан мәҙәниәте формалашыуҙың иртә этабында (б.э.т. XII быуат төҙөгән) скифтар ҡатнаша алмаған, уларҙың барлыҡҡа килеүен ғалимдар б.э.т. VIII быуат тип иҫәпләй (ҡара: Скифтар), шулай уҡ хәҙерге заманға тиклемге IV быуатҡа ҡараған сарматтар ҙа (ҡара: Сарматтар) ҡатнаша алмаған.
Ҡабарҙыларҙың Рәсәй менән яҡынайыу тарихы үҙгәртергә
Ҡабарҙылар, урыҫтар кеүек үк, Ҡырым феодалдарының емергес сапҡындарынан яфаланған, шуға күрә улар ҡырымдарҙың Мәскәүгә 1521 йылғы походынан һуң яһаҡ түләргә мәжбүр булған һәм шулай ҙа көсө арта барған Мәскәү кенәзлеге менән яҡынлашыу юлдарын (1521 йыл) эҙләй башлаған. Ҡабарҙы менән Мәскәү кенәзлеге яҡынайыуы процесында рус йүнәлешле кенәздәренең коалицияһын етәкләгән Ҡабарҙы вәлийе Темрюк Идаров ҙур роль уйнаған. 1552 йылдың ноябрендә Мәскәүгә Адыг ҡәбиләләре вәкилдәренең беренсе илселеге килә, был рустарҙы Волга буйлап уның тамағына, Каспий диңгеҙенә тиклем барып етеүен планлаштырған Иван Грозный өсөн бик тә ҡулай була. Был союз Мәскәүгә Ҡырым ханлығы менән көрәштә отошло була.[23] 1552 йылда уҡ ҡабарҙылар рус ғәскәрҙәре менән бергә Ҡазанды ҡамауҙа ҡатнаша.[23] 1556 йылда адыгтарҙың ҡыйыу хәрби операциялар үткәреүе һөҙөмтәһендә Темрюк һәм Тамань ғосман-татар хәрби базалары баҫып алынған. Адыгтарҙың был акцияһы шул уҡ йылда рустарҙың Астрахань ханлығын ҡыйратыуына булышлыҡ итә.[23] 1561 йылда Иван Грозный династия никахы төҙөй — кабардин кенәзе Темрюк Идаровтың ҡыҙы — Гошаней Темрюковнаға өйләнә, ул һыуға сумдырылғандан һуң «Мария» исемен ала. Темрюк, үҙенең ҡеүәтле кейәүенә таянып, ҡабарҙы халҡына ғына түгел, күрше тау халыҡтарына: ингуштарға, осетиндарға һәм башҡаларға ҡарата власты көсәйтә. Аҙаҡ килеп, Ҡырым ханы Дәүләтгәрәй 1570 йылда Темрюкҡа һөжүм итә. Кубань йылғаһының һул ҡушылдығы Ахужела барған һуғышта кенәз үлемесле яралана, ә уның ике улы әсирлеккә эләгә.[23]
XVI—XVIII быуаттарҙа феодаль тарҡаулыҡ осоронда Ҡабарҙы бер нисә феодаль уделға (кенәз ҡулы аҫтындағы ерҙәр) бүленә. 1570-се йылдарҙа, астрахань экспедицияһы уңышһыҙ булыуға ҡарамаҫтан, ҡырымлылар һәм ғосманлылар Оло Ҡабарҙыла үҙ йоғонтоһон тергеҙә алды. Рустар унан 100 йылдан ашыуға рәсми рәүештә ҡыҫырыҡлап сығарылған, ләкин рус хеҙмәтендә булған ҡабарҙы кенәздәре Бәләкәй Кабарҙыға тәьҫир итеүен дауам иткән.
Болалы осорҙа кенәз Д. М. Черкасский казактарҙың һәм адыгтарҙың ҙур отрядын Ярославлға Кузьма Мининға ярҙамға алып килә. Иван Грозныйҙың (уның икенсе ҡатыны Мария Темрюковнаның туғанының улы-племянник) яҡын туғаны булараҡ, Икенсе ополчениеның бөтә Ер Советында беренсе булараҡ бөйөк Рәсәй державаһы иғлан иткән тәхеткә дәғүәселәрҙең береһе тип иҫәпләнгән. 1613 йылда Земский соборҙа, уның бөтә ер Советы Беренсе ополчениеның бөтә ер Советы етәксеһе һәм беренсеһе Трубецкой менән ярышыуы арҡаһында ғына, батша итеп нейтраль кандидат — Михаил Фёдорович Романов һайлана. Шул уҡ ваҡытта икенсе ҡабарҙы кенәзе Сунчәләй Янғлычевич Астраханда ятҡан атаман Иван Заруцкийға ҡаршылыҡ күрһәтә, шуның өсөн ул Михаил батшанан рәхмәт ала.
1670 йылда йәш кенәз Андрей Камбулатович Черкасский Степан Разин ғәскәрендә батша улы Алексей Алексеевич ролен уйнай. Ләкин ҡабарҙы кенәздәре затына хөрмәт шул тиклем ҙур булған, хатта Дон атаманы Корнила Яковлев уны ҡулға алырға баҙнат итмәгән. Ул Мәскәүгә әсир итеп түгел, ә Степан Разинды алып килгән делегация етәксеһе булараҡ оҙатыла, унда батш уға яҡты мөнәсәбәт күрһәтә, һәм ул азат ителә. Шул уҡ ваҡытта батша һарайы Богдан Хмельницкийҙың үҙен Михайлович тип атауы менән ризалашмай, сөнки ҡабарҙы, казак һәм ҡалмыҡтар менән, ҡыйыулығы арҡаһында еңгән, шунан һуң Польша ла Киев менән һул яр Украинаның Рәсәйгә ҡушылыуын танытҡан һәм 1681 йылда Ғосман империяһы менән мәңгелек тыныслыҡҡа ирешкән воевода һәм дипломат К. М. Черкасский ғына атаһының исеме менән мөрәжәғәт итеүгә ысынлап лайыҡ булға.[24].
Артабанғы тарих тураһында XIX быуат аҙағында нәшер ителгән Брокгауз менән Ефрондың Энциклопедия һүҙлегенән уҡыйбыҙ:
1739 йылда Рәсәйҙең Белград донъяһы буйынса Кабардҡа ҡарата тарихи мөнәсәбәттәренән баш тарта, ул ирекле (ирекле, бойондороҡһоҙ) тип иғлан ителә һәм Рәсәй менән Төркиә араһында буфер булып хеҙмәт итергә тейеш була.
- 1722 йыл — Пётр I батшаның фарсы походында, ҡабарҙылар, Ҡырым ханының янауҙарына ҡарамаҫтан, Рәсәй яғында тора; һәм Рәсәй ҙә бөтә күрше тау ҡәбиләләрен — ингуштар, осетиндар, абазиндарҙы — буйһондороп тотҡан һәм Төп Кавказ һыртының иң уңай юлдарына хужа булған ҡабарҙылар менән дуҫлыҡ мөнәсәбәттәрен һаҡлап ҡалыу тураһында хәстәрлек күрә.
- 1739 йыл — Белград тыныслыҡ килешеүе буйынса Рәсәй Ҡабарҙыға ҡарата тарихи мөнәсәбәттәренән баш тарта, ул ирекле (ирекле, бойондороҡһоҙ) тип иңлан ителә һәм Рәсәй менән Төркиә араһында буфер булып хеҙмәт итергә тейеш була[25].
Шулай итеп, 1739 йылдан башлап ҡабарҙылар юридик яҡтан Рәсәй, Төркиә йәки тағы бер кемдең дә власы аҫтында булмаған; Ҡабарҙы ирекле — бойондороҡһоҙ (нейтраль) тип иғлан ителә, был, әлбиттә, ҡабарҙы аристократтарына рус батшаһына ялланып хеҙмәт итергә ҡамасауламаған.
Кавказ һуғышы үҙгәртергә
Рәсәй самодержавиеһы Кавказды яулауҙы Черкес иленең Көнсығыш өлкәһенән — ул саҡта ҙур территориялар биләгән Ҡабарҙыны буйһондороуҙан башларға ҡарар итә. Ҡабарҙы аша Кавказ аръяғына иң мөһим юлдар үткән. Рәсәй тарихсыһы В. А. Потто һүҙҙәренсә, "Ҡабарҙының йоғонтоһо уларҙың кейеменә, ҡоралына, холҡона һәм ғөрөф-ғәҙәттәренә ҡолдарса эйәреүендә асыҡ сағыла. «Ҡабарҙыларҙың Кавказға йоғонтоһо ғәйәт ҙур булғанлыҡтан, урыҫтарға улар менән иҫәпләшергә кәрәк була…»
1763 йылда Рәсәй империяһы Ҡабарҙыла Моздок ҡәлғәһен төҙөй башлай; 1764 йылда императрица Екатерина II ҡабул иткән ҡабарҙы илселеге ҡәлғә төҙөлөшөн туҡтатыуҙы талап итә, ләкин кире яуап ала. Был, дөйөм алғанда, 101 йыл самаһы (1763—1864) дауам иткән Рәсәй-Черкесия һуғышына килтерә, һөҙөмтәлә ул Рәсәй империяһы составына инә. Ҡабарҙы территорияһы тарҡала, ә ерле халыҡтың күп өлөшө ҡыуып сығарыла йәки һуғыштан һуң тыуған илен ташлап китә.
1769 йылда Ҡабарҙының өлкән кенәз-вәлийе Джанхот Татарханов, бойондороҡһоҙлоҡтан баш тартып, Рәсәй империяһына тоғролоҡ антын бирә. Ләкин күп кенә ҡабарҙы кенәздәре һәм дворяндары был антты танымай, ҡабарҙы баш күтәреүселәе XIX быуат башына тиклем һаны йылдан-йыл арта барған рус ғәскәрҙәре менән алыша. XVIII быуат аҙағында һуғыш Көнбайыш Черкесияға күсә, ә 1817 йылда Көнсығыш Кавказда ла һуғыш хәрәкәттәре башлана. Был ваҡытта һуғыш Ҡабарҙыны ныҡ ҡаҡшатҡан була. 1820-се йылдар башында Ҡабарҙыла халыҡтың күп өлөшөн тағун (чума) эпидемияһы ҡыра. Ауырыу көсәйгән Бәләкәй Ҡабарҙыла бөтә халыҡ тиерлек һәләк була, ә территорияһы ысын сүллеккә әйләнә. Ҡабарҙыларҙың күбеһе хәрби хәрәкәттәрҙә ҡырылғанлыҡтан, ҡалғандары тағундан һәләк булғанлыҡтан, Ҡабарҙы хәрби хәрәкәттәрҙе дауам итә алмай. Һәм 1825 йылда Ҡабарҙы еңелә һәм тулыһынса Рәсәй империяһы составына индерелә.
Шул уҡ ваҡытта ҡабарҙылар, Ҡабарҙы яулап алынғандан һуң да, рус ғәскәрҙәренә ҡаршы артыҡ ҡыйыу көрәш алып бара. Уларҙың күптәре Көнбайыш Черкесияға башҡа адыгтарға китә, унда улар «Хажрәти Ҡабарды» («Беглая Кабарда») ойоштора, 1864 йылға тиклем ҡаршылыҡ күрһәтеүен дауам итә, ә ҡайһы берҙәре, унда һуғышты дауам итеү өсөн, Чечняға һәм Дағстанға китә.
Ҡабарҙы иһә, Рәсәй империяһы составына индерелгәндән һуң, Тёрск өлкәһенең Нальчик округына ингән, ә Рәсәй императорҙары титулында «Ҡабарҙы ере батшаһы» тигән юл барлыҡҡа килә.
Совет осоро үҙгәртергә
Совет осоронда ҡабарҙылар территориаль автономияға эйә була. 1921—1922 йылдарҙа Ҡабарҙы автономиялы өлкәһе була, 1922 йылда Ҡабарҙы-Балҡар автономиялы өлкәһе ойошторола, ул 1936 йылда Ҡабарҙы-Балҡар АССР-ы тип үҙгәртелә. 1944 йылдың апрелендә Ҡабарҙы-Балҡар АССР-ының күпселек территорияһынан балкарҙарҙы депортациялауға бәйле, Ҡабарҙы АССР-ы ойошторола. Ул 1957 йылға тиклем ғәмәлдә була. Шулай итеп, ҡабарҙылар СССР составында тәүге тапҡыр милли территориаль автономия ала.
Сталин депортациялары шулай уҡ ҡабарҙыларға ла ҡағылды. 1944 йылдың майында ҡабарҙалар ҙа депортациялана. Балҡарҙарҙан айырмалы рәүештә, Ҡаҙаҡ ССР-ына бөтә ҡабарҙылар ҙа түгел, ә «актив немец енәйәттәштәре, хыянатсылары» тип ғәйепләнгән ике меңгә яҡын кеше, шулай уҡ депортацияланғандарҙың ғаилә ағзалары үҙ ирке менән күсеп китә.
Һаны һәм таралып ултырыуы үҙгәртергә
2010 йылда Рәсәйҙә халыҡ иҫәбен алыу һөҙөмтәләре буйынса, ҡабарҙылар һаны 517 мең кеше тәшкил итә. Хәҙерге ваҡытта Рәсәй составындағы Ҡабарҙы-Балҡарҙа, шулай уҡ Төньяҡ Осетияның Моздок районында һәм Ставрополь крайының көньяҡ сик буйындағы райондарында тупланып йәшәйҙәр.
Рәсәй Федерацияһында халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре үҙгәртергә
| Федерация субъекты | Ҡабарҙылар һаны чел. |
|---|---|
| Ҡабарҙы-Балҡар Республикаһы | 490 453 |
| Ставрополь крайы | 7993 |
| Мәскәү | 3698 |
| Төньяҡ Осетия — Алания | 2802 |
| Мәскәү өлкәһе | 1306 |
| Санкт-Петербург | 1181 |
| Краснодар крайы | 1130 |
Ҡабарҙы-Балҡар райондары һәм ҡалалары буйынса ҡабарҙаларҙың өлөшө (2010 йылғы Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре) үҙгәртергә
(Ҡабарҙыларҙың халыҡ һанынан 5%-тан артҡан өлөшкә эйә муниципаль берәмектәр күрһәтелгән):
| Рәсәй райондары һәм ҡалалары буйынса ҡабарҙылар өлөшө | ||
|---|---|---|
| муниципаль район, ҡала округы | РФ субъекты | ҡабарҙылар %-ы |
| Баҡсан МР | Ҡабарҙы-Балҡар Республикаһы | 95,7 |
| Баҡсан ҡала округы | Ҡабарҙы-Балҡар Республикаһы | 93,3 |
| Золь МР | Ҡабарҙы-Балҡар Республикаһы | 90,9 |
| Лескен МР | Ҡабарҙы-Балҡар Республикаһы | 90,2 |
| Терск МР | Ҡабарҙы-Балҡар Республикаһы | 87,9 |
| Урван МР | Ҡабарҙы-Балҡар Республикаһы | 79,1 |
| Чегем МР | Ҡабарҙы-Балҡар Республикаһы | 73,7 |
| Нальчик ҡала округы | Ҡабарҙы-Балҡар Республикаһы | 48 |
| Черек МР | Ҡабарҙы-Балҡар Республикаһы | 34,5 |
| Прохладненский МР | Ҡабарҙы-Балҡар Республикаһы | 28 |
| Эльбрус МР | Ҡабарҙы-Балҡар Республикаһы | 9,6 |
| Май МР | Ҡабарҙы-Балҡар Республикаһы | 5,2 |
Ҡабарҙы диаспораһы үҙгәртергә
Хәҙерге заман адыгтарының (шул иҫәптән ҡабарҙаларҙың) төп өлөшө сит илдә йәшәй. Рус-Кавказ һуғышы тамамланғандан һуң, рус батшаһына буйһонмаған өсөн адыгтарҙың күпселек өлөшө тыуған еренән ҡыуыла, башҡа дин кешеләре буйһонмайынса, ҡайһылары, мосолман илендә йәшәүҙе өҫтөн күреп, үҙ ирке менән Кавказды ташлап китә. Кавказда элек йәшәгән адыгтарҙың (черкестарҙың) бәләкәй генә бер өлөшө ҡалған. Хәҙер сит илдәрҙә улар черкестар булараҡ билдәле.
Бөгөнгө көндә адыгтар йәшәгән иң ҙур ил булып Төркиә тора, унда донъялағы иң ҙур адыгтар диаспораһы йәшәй. Ләкин унда ла дәүләттең төрөк булмаған халыҡтарҙы төрөкләштереү буйынса күп йыллыҡ маҡсатлы сәйәсәте йотолоуға һәм һуңынан адыгтарҙың ҡайһы бер өлөшөнөң төркиләшеүенә килтерә. Хәҙерге ваҡытта Төркиәлә адыгтар төрөктәр һәм курдтарҙан ҡала ҙурлығы буйынса өсөнсө урында (ҡайһы бер мәғлүмәттәр буйынса илдә йәшәгән адыгтар һаны ғәрәптәр һәм иран телле заза халҡы менән сағыштырырлыҡ).
Шулай уҡ адыг диаспораһы составында ҡабарҙылар Яҡын Көнсығыш илдәрендә (атап әйткәндә, Иорданияла, Сүриәлә, Сәғүд Ғәрәбстанында, Ливанда) һәм Төньяҡ Африка илдәрендә, шулай уҡ Европала (башлыса Германияла) һәм Төньяҡ Америкала йәшәй.
Этнонимы үҙгәртергә
«Адыгэ» тигән дөйөм исем булыуға ҡарамаҫтан, күп быуатлыҡ тарихы дауамында адыгтарҙы (шул иҫәптән ҡабарҙыларҙы) төрлө этнонимдар менән атағандар, уларҙың ҡайһы берҙәре иҫкергән һәм ҡулланылмай, ә башҡалары һаман да файҙаланыла.
Тәүге тапҡыр урыҫ сығанаҡтарына адыгтар, атап әйткәндә, буласаҡ ҡабарҙылар, XI быуаттан башлап, касогтар исеме аҫтында билдәле була, ул саҡта мәжүси кенәз Редедя рус кенәзе Мстислав менән ҡоралһыҙ килеш алыша. Мстислав, көсөн юғалтыуын тойоп, Богородицаға ялбарып, дошмандың ергә ташлай, ҡунысынан бысаҡ тартып сығара һәм Редедяны сәнсеп үлтерә[26]. Һуңынан Мстислав, касогтарҙы суҡындыра, ҡыҙын Редедяның улына кейәүгә бирә, һәм ошо никахтан Ушаковтар фамилияһы тарала. Был ваҡытта тауҙарҙа йәшәгән христиан адыгтарҙы византийҙар элеккесә зих тип йөрөткән. Ә бейек тауҙарҙа йәшәгән адыгтарҙың бер өлөшө папагалар тип аталған.
XIII быуатта адыгтар монгол-татар ябырылыуына ҡаты ҡаршылыҡ күрһәтә. Шул осорҙан алып бөтә адыгтарға ла «черкестар» экзоэтнонимы беркетелә.
1917 йылға тиклем ҡатламлы ойошторолоу үҙгәртергә
Чхеидзе Константин Александрович йәмғиәттең структураһын былай ҡылыҡһырлаған: 1 — кенәздәр, улар күп түгел: Атажукиндар, Дидановтар, Эльбуздуковтар, Мисостовтар, Ҡарамырҙиндар (юғалып баралар), Наурузовтар, Докшукиндар (юғалып баралар); 2 — юғары дворяндар, өс фамилия: Куденетовтар, Анзоровтар һәм Тамбиевтар; 3 — ябай дворяндар — кабардей-ворктар, улар ике беренсе разряд менән бергә халыҡтың 25%-на тиклем; 4 — ирекле халыҡ һәм элекке иреккә ебәрелгән кеше (вольноотпущенники)[27].
Теле һәм яҙмаһы үҙгәртергә
Ҡабарҙылар Абхаз-адыгтелдәре төркөмөнөң адыг тармағына ҡараған ҡабарҙы-черкес (адыгэбзэ) телендә һөйләшә. Ҡайһы бер лингвистар заманса ҡабарҙы-черкес һәм адыгей телдәрен берҙәм дөйөм адыг теленең диалекттары тип һанау яҡлы рға һәләтле. Ҡабарҙалар, черкестар һәм адыгейҙар үҙҙәренең телдәрен адыгэ теле йәки адыгэбзэ ти адыг теле тип атай, һәм уны берҙәм тел тип иҫәпләй.
XIX быуат уртаһына тиклем яҙмаһы булмай, ғәрәп нигеҙендә яҙырға маташыуҙар булһа ла, бер генә лә ышаныслы яҙма сығанаҡ табылмаған.
1855 йылдың 14 мартында Умар Берсей, адыг мәғрифәтсеһе, лингвист, ғалим, яҙыусы, шағир-мәҫәлсе (ғәрәп графикаһына таянып) беренсе "Черкес теле әлифбаһы"н сығара. Был көндө бөтә адыгтар «Заманса адыг яҙмаһының тыуған көнө» тип билдәләй[28][29].
1924 йылдан 1936 йылға тиклем латин хәрефле яҙма ҡулланылған. 1936 йылдан кириллица ҡулланыла.
Рәсәй ҡабарҙаларының күпселек өлөшө (96,8 %) рус телен белә[30], ул элекке СССР халыҡтары менән милләт-ара аралашыу теле ролен үтәй. Башҡа илдәрҙә икенсе тел булараҡ черкестар йәшәгән илдең дәүләт теле ҡулланыла.
Дине үҙгәртергә
Ҡабарҙыларҙың күбеһе Рәсәйҙә лә, сит илдәрҙә лә, ислам диненең сөнни йүнәлешендә йәки Мөхәммәт пәйғәмбәрҙең һәм уның сәхәбәләре тотҡан юлдан бара.
1453 йылда Византия империяһының ҡолағандан һуң һәм уның территорияһында ҡөҙрәтле Ғосман империяһы булдырылып, Ҡырымда уның көслө союздашы һәм вассалы Ҡырым ханлығы барлыҡҡа килгәндән һуң, исламдың адыг мөхитенә үтеп инеү процесы башлана. Адыгтар, улар менән тығыҙ бәйләнештә булғанлыҡтан, әкренләп уларҙың динен дә үҙләштергән. Ислам XVIII быуат башында адыгтар мөхитендә тулыһынса тамыр йәйә һәм нығына.
Совет осоронда, илдә диндәр тыйылған саҡта, бөтә Советтар Союзы халыҡтары кеүек үк, ҡабарҙылар ҙа атеист тип иҫәпләнгән. Көнкүрешендә, Кавказдағы башҡа мосолман халҡы кеүек үк, Изге Рамаҙан айын хөрмәтләгән, ислам ҡанундарын үтәүҙе һ.б. дауам иткән. СССР тарҡалыу менән бәйле дин нигеҙҙәре тергеҙелә башлай.
Хәҙерге Рәсәйҙә һәм сит илдәрҙә ҡабарҙылар сөнни мосолман булып тора һәм Хәнәфи мәҙһәбе хоҡуҡи мәктәбе принциптарына таяна. 20 меңдән ашыу кеше йәшәгән Сауд Ғәрәбстанында (черкестар) дәүләт кимәлендә бөтә мосолман халҡы Хәнбәли мәҙһәбе хоҡуҡи мәктәбе принциптарына таяна.
Шулай уҡ Төньяҡ Осетияның Моздок районында һәм Ставрополь крайының Курск районында йәшәүсе моздок ҡабарҙыларының бер өлөшө православие динен тотоусы тип иҫәпләнә.
Ҡабарҙы-черкес әҙәбиәте үҙгәртергә
Ҡабарды-черкес телендә яҙылған әҙәбиәт әле йәш. Ләкин бай ауыҙ-тел фольклоры бар. Хәҙерге ҡабарҙы әҙәбиәте Ш. Б. Ногмовтың мәғрифәтселек эшмәкәрлегенән башлана, ул XIX быуаттың беренсе яртыһында ҡабарҙы теленең грамматикаһын ғына төҙөп ҡалмай, шулай уҡ ҡабарҙы фольклорын йыя һәм рус, ғәрәп һәм төрөк шағирҙарын туған теленә тәржемә итә.
Али Шогенцуков нигеҙ һалған хәҙерге әҙәбиәт 1923—1924 йылдарҙа ҡабарҙы-черкес яҙмаһы төҙөлгәндән һуң формалаша башлай.
XX быуатҡа тиклем яҙма ҡабарҙы әҙәбиәте ғәрәп алфавиты нигеҙендә үҫә. Әммә норматив әҙәби тел 1923 йылда ғына эшләнә.
Ҡабарҙы милли кейеме үҙгәртергә
Ҡатын-ҡыҙҙың милли кейеме "черкес ҡатын-ҡыҙ кейеме"н үҙ эсенә ала, ә ҡәҙимге көндәрҙә күлдәк, салбар, туника рәүешендәге күлдәк, өҫтән үксәгә тиклем оҙон елбәгәй күлдәк, көмөш һәм алтын билбауҙар һәм алтын билбауҙар һәм күкрәксәләр, алтын менән сигелгән башлыҡ һәм сафьян ситектәр (чувяки).
Милли ирҙәр кейеменә, ҡағиҙә булараҡ, еҙле көмөш билбаулы һәм хәнйәрле билле елән (черкеска), папаха, сираҡ менән тубыҡты ҡаплаған (ноговицы) сафьян итек (чувяки); өҫкө кейеме — бурка (тула һымаҡ, кәзә йөнөнән баҫылған ябынса), һарыҡ тиреһенән тегелгән тун ингән.
Затлы (аристократик) ҡабарҙыларҙың өҫ кейеменең мотлаҡ элементы булып һалҡын ҡорал тора.
Бишмәт баҡыр һәм көмөш айылдар менән биҙәлгән хәнйәрле, ҡылыслы (ҡабарҙы-черк. сэшхуэ) күн билбау менән билдән быуып бәйләнгән.
Ҡабарҙылар (етешлегенә ҡарап) Кама (кинжал), йәки Бебут тибындағы хәнйәр йөрөткән, улар бетеү функцияһын да үтәгән, төрлө йолаларҙы һәм ғөрөф-ғәҙәттәрҙе үтәү өсөн ҡулланылған. Ҡабарҙыларҙың иң популяр ҡоралы булып күрше халыҡтар ҙа үҙләштергән Кавказда иң популяр оҙон шыналы һалҡын ҡоралға әйләнгән шашка (адыг ҡоралы) иҫәпләнгән. Ҡылыстарҙан мәмлүк тибындағыһы йәки Килич (төрөк ҡылысы), йәки Гаддарэ (иран ҡылысы) юғары баһаланған.
Уҡтар һалынған ҡалъян һәм йәйә һыбайлы кейеменең элементы булған.
Ҡабарҙылар көнкүреш маҡсатында ҡулланылған бәләкәй генә бысаҡ йөрөткән, ләкин күренеп тормағанлыҡтан, ул кейем элементы тип иҫәпләнмәй.
Ҡабарҙы милли аш-һыуы үҙгәртергә
Ҡабарҙыларҙың традицион аҙығы — бешерелгән һәм ҡурылған һарыҡ, һыйыр, күркә, тауыҡ ите, уларҙан һурпалар, әсе һөт, эремсек. Кипкән һәм ыҫланған һарыҡ итенән шешлек әҙерләйҙәр. Ит аҙыҡтарына паста (яҡшы бешкән бойҙай бутҡаһы) бирелә. Уртаса миҡдарҙа алкоголле эсемлек — тары оно һәм ҡурҙан етештерелгән махсыма — йола байрам эсемлеге.
Ҡабарҙылар тураһында үҙгәртергә
XIX быуаттың рус хәрби тарихсыһы П. П. Зубов:
Ҡабарҙылар бөтә Тау халыҡтарынан өҫтөнлөклө; бөтә башҡа ырыуҙар ҙа: Ҡумыҡтар, Чегемдар, Ҡарабулаҡтар, Аҡсайҙар, Алтистар, Осетиндар, Абазиндар, Бесленейҙар, Ингуштар һәм башҡалар, уларҙың холҡона һәм бөтә ғөрөф-ғәҙәттәренә эйәрә, ләкин йыш ҡына уларға яһаҡ түләп, бойондороҡло йәшәгәндәр; закондары булмаған һәм һаман да юҡ, риүәйәттәрҙән билдәле йола үтәп һәм тамырланған ҡапма-ҡаршылыҡ шарттарында йәшәп, иҫ киткес боҙолғандар[31].
Иҫкәрмәләр үҙгәртергә
- Комментарийҙар
- ↑ Ещё одно значение экзоэтнонима «пятигорские черкасы» среди некоторых европейских авторов — общее название для всех племён и народностей адыгов (Кушева Е. Н. Народы Северного Кавказа и их связи с Россией. — М.: Издательство АН СССР, 1963. — С. 145).
- Сығанаҡтар
- ↑ Turkey – People Groups. Дата обращения: 29 ғинуар 2014. Архивировано 19 июль 2019 года.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 2,7 2,8 Национальный состав населения Российской Федерации согласно переписи населения 2021 года.
- ↑ Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года. Дата обращения: 3 ғинуар 2012. Архивировано 30 апрель 2020 года.
- ↑ Jordan - People Groups. Дата обращения: 29 ғинуар 2014. Архивировано 24 декабрь 2018 года.
- ↑ Syria – People Groups. Дата обращения: 29 ғинуар 2014. Архивировано 21 ноябрь 2013 года.
- ↑ Saudi Arabia – People Groups. Дата обращения: 29 ғинуар 2014. Архивировано 27 февраль 2014 года.
- ↑ Germany - People Groups. Дата обращения: 29 ғинуар 2014. Архивировано 25 декабрь 2011 года.
- ↑ USA - People Groups. Дата обращения: 29 ғинуар 2014. Архивировано 5 февраль 2014 года.
- ↑ Кабардинцы // Большой Энциклопедический словарь. — 2000. // Большой энциклопедический словарь, 2000.
- ↑ Перепись 2010. Население по национальности и владении русским языком. Дата обращения: 30 август 2017. Архивировано 12 март 2017 года.
- ↑ Хотко С. Х. Черкесский историко-культурный тип. История Черкесии в средние века и новое время 2010 йыл 6 июнь архивланған.
- ↑ Крупнов Е. И. Памятники Кобанской культуры Северного Кавказа // Древняя история Северного Кавказа. — М.: «Наука», 1960.
- ↑ Дунаевская И. М., Дьяконов И. М. Хаттский (протохеттский) язык 2019 йыл 27 декабрь архивланған. // Языки Азии и Африки. Т. III. — М., 1979. — С. 79—83
- ↑ Меоты // Мёзия — Моршанск. — М. : Советская энциклопедия, 1974. — (Большая советская энциклопедия : [в 30 т.]; vol. 1969—1978, вып. 16).
- ↑ Синдо-Меотские племена. Дата обращения: 29 ғинуар 2014. Архивировано 2 февраль 2014 года.
- ↑ Vita de' Zichi chiamati Ciarcassi di G. Interiano Ҡалып:Архивировано
- ↑ ГУП «Наследие». Дата обращения: 14 май 2012. Архивировано из оригинала 3 сентябрь 2021 года.
- ↑ Константин Багрянородный. Сайт Восточная литература. Дата обращения: 24 май 2012. Архивировано 5 ноябрь 2013 года.
- ↑ Кушева Е. Н. Указ. соч. — С. 91—93, 145—146.
- ↑ Книга Большому Чертежу / Подготовка к печати и редакция К. Н. Сербиной. — М.-Л.: Издательство АН СССР, 1950. — С. 90 (лл. 65, 65 об.).
- ↑ Книга Большому Чертежу. — С. 90 (лл. 65 об., 66).
- ↑ 22,0 22,1 К проблеме происхождения кобанской культуры и её локальных вариантов. Дата обращения: 18 сентябрь 2017. Архивировано 10 июль 2018 года.
- ↑ 23,0 23,1 23,2 23,3 Владимир Гудаков. Русский путь к Югу (мифы и реальность). Часть 1. Дата обращения: 18 октябрь 2011. Архивировано 16 февраль 2012 года.
- ↑ [1] 2017 йыл 15 декабрь архивланған.В. И. Буганов. Розыскное дело Степана Разина
- ↑ Кабардинцы // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
- ↑ Лаврентьевская летопись — Н. Новгород, 1377. — http://expositions.nlr.ru/LaurentianCodex/_Project/page_Show.php?list=105&n=116 2013 йыл 4 октябрь архивланған.
- ↑ http://www.kbiggi.ru/media/izdat/ebib/Zhanshitov.pdf(недоступная ссылка)
- ↑ В Адыгее отмечают День адыгской письменности и культуры. Дата обращения: 6 ноябрь 2014. Архивировано 6 ноябрь 2014 года.
- ↑ В Адыгее отмечают День адыгской письменности(недоступная ссылка)
- ↑ Население по национальности и владению русским языком. Дата обращения: 12 март 2010. Архивировано 24 сентябрь 2015 года.
- ↑ Картина кавказского края, принадлежащего России и сопредельных оному земель; в историческом, статистическом, и этнографическом, финансовом и торговом отношениях, Часть 3. СПб. 1835. Дата обращения: 29 октябрь 2019. Архивировано 20 октябрь 2019 года.
Әҙәбиәт үҙгәртергә
- Исторические сведения о кабардинском народе: К 300-летию дома Романовых. — Киев: Типо-Литография «С. В. Кульженко», 1913. — XVI, 284 с.
- Кудашев В. Н. Исторические сведения о кабардинском народе / Вступительная статья, подготовка текста и редакция д.и.н. проф. Т. Х. Кумыкова. — Нальчик: Эльбрус, 1991. — 192 с. — 10 000 экз. — ISBN 5-7680-1806-9. (в пер.)
- Кабардинцы // Народы России. Атлас культур и религий. — М.: Дизайн, Информация. Картография, 2010. — 320 с.: с илл. ISBN 978-5-287-00718-8
- Кабардинцы // Этноатлас Красноярского края / Совет администрации Красноярского края. Управление общественных связей ; гл. ред. Р. Г. Рафиков ; редкол.: В. П. Кривоногов, Р. Д. Цокаев. — 2-е изд., перераб. и доп. — Красноярск: Платина (PLATINA), 2008. — 224 с. — ISBN 978-5-98624-092-3. Архивная копия от 29 ноябрь 2014 на Wayback Machine
Викимилектә Ҡабарҙылар темаһы буйынса медиафайлдар бар.- Единый черкесский интернет ресурс, посвященный Всероссийской переписи 2010.
Ҡалып:Черкесы Ҡалып:Этнография абхазо-адыгских народов Ҡалып:Народы России с численностью более 100 тысяч человек