Хәмит Зөбәйер Ҡушай

Хәмит Зөбәйер Ҡушай (төр. Hamit Zübeyir Koşay; 1897—1984) — шәрҡиәт белгесе, төркиәтсе, этнограф, археолог, тарихсы, яҙыусы, философия докторы (1923). Анкаралағы Этнография музейының тәүге директоры.

Хәмит Зөбәйер Ҡушай
Тыуған көнө	1897({{padleft:1897|4|0}})
Тыуған урыны	Ҫарайлы-Мең ауылы, Байлар улусы, Минзәлә өйәҙе, Өфө губернаһы
Вафат көнө	2 октябрь 1984({{padleft:1984|4|0}}-{{padleft:10|2|0}}-{{padleft:2|2|0}})
Вафат урыны	Анкара, Төркиә
Ил	Рәсәй империяһы → Төркиә
Ғилми даирәһе	тарих, этнография
Эшләгән урыны	Этнография музейы (Анкара)
Альма-матер	Будапешт университеты
Ғилми дәрәжәһе	фән докторы (1923)
Ғилми етәксеһе	В. Банг-Каупп
Ниндәй өлкәлә танылған	Анкаралағы Этнография музейының тәүге директоры

Биографияһы

Ғәбделхәмит Зөбәйер Ҡушай 1897 йылда Өфө губернаһы Минзәлә өйәҙе Байлар улусының Ҫарайлы-Мең ауылында (хәҙерге Татарстан Республикаһы Туҡай районы Теләнсетамаҡ ауылы) тыуған. Уның ғаиләһе был ауылға Ирәкте улусының Тамъян ауылынан күскән. Сығышы менән Минзәлә башҡорттарынан.

Ғәбделхәмиттең атаһы яғынан ҡартатаһы Ғәбделяппар хәҙрәт үҙ заманында билдәле дин әһеле һәм ғалим булған. Уның икенсе улы Ғөбәйҙулла менән килене Нуризаданан Ғәбделхәмит тыуған. Исемен ғосман солтаны Әбделхәмит II (1876—1909) хөрмәтенә ҡушҡандар.

Анкаралағы Этнография музейы, уның нигеҙләүсеһе һәм беренсе директоры Хәмит Зөбәйер Ҡушай була.

1909 йылда әсәһе яғынан туғаны Ризаитдин Фәхретдинов булышлығы менән Истанбулға уҡырға ебәрелә. Осман империяһының баш ҡалаһына килгәс, Салоники ҡалаһына Ғалатһарай лицейының филиалы булған мәктәп-интернатҡа уҡырға ебәрелә.

Урта мәктәпте Истанбулда эмигрант балалары өсөн лицейҙа тамамлай. Артабан Истанбул уҡытыусылар мәктәбенә уҡырға инә. 1916 йылда уны тамамлап, ошо мәктәптә уҡыта башлай.

1917 йылда Венгрияға уҡырға китә, ундағы педагогия институтында белем ала. Институтты тамамлағас, профессор Дьюла Немет кәңәше буйынса «Еотвош колледж» докторантураһына уҡырға инә. 1923 йылда «Төрөк һуғыш ҡорал төрҙәренең атамалары» темаһы буйынса диссертация яҡлай һәм философия фәндәре докторы дәрәжәһен ала.

1924 йылда Германияла стажировка үтә. 1925 йылда Төркиәгә ҡайта, илдең Мәғариф министрлығына инспектор итеп тәғәйенләнә. Тиҙҙән Мәғариф министрлығының Мәҙәниәт, антик музейҙар һәм китапханалар департаментының директоры була.

1927—1929 йылдарҙа Анкарала Этнография музейына нигеҙ һала һәм уның беренсе директоры була. 1929—1949 йылдарҙа Антик сәнғәт һәм музейҙар департаментының генераль директоры вазифаһын башҡара.

1950—1962 йылдарҙа яңынан Анкараның Этнография музейында директор булып эшләй. Хаҡлы йылға сыҡҡандан һуң, тағы ла ике йыл Этнография музейы хеҙмәткәре һәм биш йыл дауамында Мәҙәниәт министрлығының Антик мәҙәниәт һәм музейҙар департаменты генераль директорының штатлы кәңәшсеһе була.

1984 йылдың 2 октябрендә йөрәк өйәнәгенән вафат була. Анкаралағы Джебеджи Асри зыяратында ерләнгән.

Ғилми эшмәкәрлеге

Философия докторы Хәмит Зөбәйер Ҡушай этнография, фольклор, археология, боронғо мәҙәниәттәр һәм цивилизациялар тарихы, музей ғилеме һәм архив эше буйынса 100-ҙән ашыу фәнни хеҙмәт авторы булып тора.

Хеҙмәттәре араһында «Ҡарасай-балҡар төркиҙәренең малсылыҡҡа бәйле йолалары», «Төрөк һөйләштәрендә ашамлыҡ атамалары», «Боронғо цивилизацияларҙың матди мәҙәниәте», «Нимә ул фольклор?», «Мадъяр музыкаһы», «„Калевала“ фин милли эпосы», «Ҡаҙаҡ-ҡырғыҙҙарҙың халыҡ ижады», «Волга-Урал төркиҙәренең этногенезы хаҡында», «Протоболғарҙар», «Мадъярҙар тарихының боронғо осоро», «Төркиҙәр яҙмаһы: тарих һәм хәҙерге заман», «Ататөрктөң тарихи ҡараштары буйынса фекерләүҙәр», «Дәүләт һәм шәхси архивтар, архив эше тураһында ҡанун», «Ататөрк президентлығы осоронда археологик эҙләнеүҙәр» һәм башҡалар.

Ижади эшмәкәрлеге

Хәмит Зөбәйер Ҡушай «Туғыҙ ваҡиға» (1929), «Цилиндр таш» (1947), «Джинджик» (1973) хикәйәләренең авторы булып тора. Уларҙың һуңғыһы инглиз телендәге версияла үҙ исеме менән, ә төрөк нөсхәһе Шәрәфетдин Ышыҡ псевдонимы менән баҫылып сыға. Ә шиғырҙарын Хәмит Ҡушай Тамъянлы әҙәби псевдонимы менән баҫтыра, быныһы тамъян башҡорт этнонимынан алынған.

Ғилми хеҙмәттәре

Хеҙмәттәре  

• Halk Terbiyesi. — Ankara, 1931. (төр.)
• Tarihi Abidelerimizi Koruyalım. — Ankara, 1932. (төр.)
• Ana Dilden Derlemeler I. — Ankara, 1932. (төр.)
• Halk Bilgisi Kılavuzu. — Ankara, 1932. (төр.)
• Türk Nebat Adları. — Ankara, 1933. (төр.)
• Ahlatlıbel Hafriyatı Raporu. — Ankara, 1934. (төр.)
• Ankara Budun Bilgisi. — Ankara, 1935. (төр.)
• Troad’da Dört Yerleşme Yeri. — İstanbul, 1936. (төр.) авторҙаш
• Resultats Obtenus Des Fouilles Faites A Aladja Heuyuk Par La Societe D’Histoire Turque. — İstanbul, 1937. (фр.)
• Etnografya ve Folklor Kılavuzu.// Ulusal Matbaa. — Ankara, 1939. (төр.)
• Türk Tarih Kurumu Tarafından Yapılan Pazarlı Hafriyatı Raporu = Les Fouilles de Pazarlı Entreprises par la Societe d’Histoire Turque. — Ankara, 1941. (фр.) (төр.)
• Maarif Vekilliği Eski Eserler ve Müzeler Umum Müdürlüğü Yayınları. — Ankara, 1944. (төр.)
• Türkiye Türk Düğünleri. — Ankara, 1944. (төр.)
• Türk Tarih Kurumu Tarafından Yapılan Alaca Höyük Kazısı: 1937 - 1939’daki Çalışmalara ve Keşiflere Ait İlk Raporlar = Les Fouilles d’Alaca Höyük Entreprises par la Societe d’Historie Turque: Rapport Preliminaire sur les Travaux en 1937 - 1939. — Ankara, 1951. (фр.) (төр.)
• Karaçay - Malkar Türklerinde Hayvancılık ve Bununla İlgili Gelenekler. — Ankara, 1954. (төр.) авторҙаш
• Bask Dili ile Türkçe Arasında Münasebetler. — Ankara, 1954. (төр.)
• Türk Tarih Kurumu Tarafından Yapılan Büyük Güllücek Kazısı, 1947 ve 1949’daki Çalışmalar Hakkında İlk Rapor = Ausgrabugen von Büyük Güllücek Ausgeführt Durch die Türkische Historische Gesellchaft, Vorbericht Über die Arbeiten von 1947 und 1949. — Ankara, 1957. (нем.) (төр.) авторҙаш
• Açıkhava Halk Müzeleri ve Türkiyede Açıkhava Halk Müzesini Kurma İmkanları. — Ankara, 1958. (төр.)
• Anadolu Yemekleri ve Türk Mutfağı. — Ankara, 1961. (төр.) авторҙаш
• Alacahöyük. — Ankara. (инг.)
• Etnografya Müzesi Kılavuzu. — İstanbul, 1963. (төр.)
• Alaca Höyük Kazısı: 1940—1948 deki Çalışmalara ve Keşiflere Ait İlk Rapor = Ausgrabungen von Alaca Höyük Vorbericht über die Forschungen und Entdeckungen von 1940—1948. — Ankara, 1966. (нем.) (төр.) авторҙаш
• İzgü Mescid. — Ankara, 1972. (төр.)
• Alaca Höyük Kazısı: 1963 - 1967 Çalışmalara ve Keşiflere Ait İlk Raporlar = Alaca Höyük Excavations: Preliminary Report on Research and Discoveries 1963 - 1967. — Ankara, 1973. (инг.) (төр.)
• Etnografya, Folklor, Dil, Tarih v.d. konularda Makaleler ve İncelemeler. — Ankara, 1974. (төр.)
• Pulur (Sakyol): Etnografya ve Folklor Araştırmaları. — Ankara, 1977. (төр.)
• Erzurum ve Çevresinin Dip Tarihi. — Ankara, 1984. (төр.)
• Anadolu Yemekleri ve Türk Mutfağı. — İstanbul, 2011. (төр.) авторҙаш

Әҫәрҙәре

• Dokuz Ötkünç. — Ankara, 1929. (төр.)
• Yuvak Taşı, Roman, 1947. (төр.)
• Cıncık (Keban Barajı Öyküsü), 1973. (төр.)

Бүләктәре һәм маҡтаулы исемдәре

• «Төркиә Республикаһы Мәҙәниәт министрлығында 50 йыл хеҙмәте өсөн» миҙалы;
• «Төрөк тарих йәмғиәте барлыҡҡа килеүенең 50 йыллығы» миҙалы;
• Истанбул музей белгестәре йәмғиәтенең «Иң өлкән музеист» почёт билдәһе;
• «Иң яҡшы фольклорист» исеме (1980).

Әҙәбиәт

• Bayram, Sadi. İlk Türk Hafiri Hamit Zübeyr Koşay'ın Belgelerle Biyografisi. — Ankara, 2014. — 550 gr. ISBN 9789759391027. (төр.)
• Dr. Hâmit Zübeyir Koşay ve Gölbaşi Türk Köyü Projesi.//Türk Yurdu, Eylül 2007. — С.42—43. (төр.)
• Mahmut H. Şakiroğlu KOŞAY, Hamit Zübeyr.(недоступная ссылка) // Islam Аnsiklopedisi. — 225(недоступная ссылка)—226(недоступная ссылка).  (төр.)

Һылтанмалар

• История башкирского народа: в 7 т./ гл. ред. М. М. Кульшарипов; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН. — Уфа: Гилем, 2010. — Т. V. — С. 424—426. — 468 с. — ISBN 978-5-7501-1199-2.
• История башкирского народа: в 7 т./ гл. ред. М. М. Кульшарипов; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН. — М.: Восточная литература, 2010. — Т. VI. — С. 309—310. — 374 с. — ISBN 978-5-02-036494-3.
• Özcan, Ömer. Hamit Zübeyr Koşay 2016 йыл 17 апрель архивланған..//Türk Yurdu, Şubat 2010 — Yıl 99 — Sayı 270. (төр.)