Чарльз Дарвин

Чарлз Ро́берт Да́рвин (ингл. Charles Robert Darwin; 12 февраль 1809 йыл — 19 апрель 1882 йыл) — инглиз натуралисы һәм сәйәхәтсеһе, беренселәрҙән булып тере организмдарҙың дөйөм тамырҙан сығып, эволюцияға бирелгәнлеген әйтә һәм дәлилләй. 1859 йылда баҫылған тәүге киң хеҙмәтендә, «Төрҙәрҙең килеп сығышы» тигән китабында, Дарвин эволюция тәбиғи һайланыш һәм аныҡ булмаған үҙгәрештәр нигеҙендә бара, тип яҙа. Ул ваҡытта Англияның ауыл хужалығында йорт ҡоштары һәм сәсеп үҫтерә торған үҫемлектәр ошолай һайлау юлы менән үрсетелгән тигән ҡараш та быға ҡеүәт биреп ебәрә.

Чарлз Дарвин
Charles Darwin
1880 йылғы фотография
Тыуған көнө	12 февраль 1809({{padleft:1809|4|0}}-{{padleft:2|2|0}}-{{padleft:12|2|0}})
Тыуған урыны	Шрюсбери, Бөйөк Британия
Вафат көнө	19 апрель 1882({{padleft:1882|4|0}}-{{padleft:4|2|0}}-{{padleft:19|2|0}}) (73 йәш)
Вафат урыны	Даун (хәҙер Лондонға инә), Бөйөк Британия
Ил	Бөйөк Британия
Ғилми даирәһе	Биология, Геология
Эшләгән урыны	Король географик йәмғиәте
Альма-матер	Эдинбург университеты, Кембридж университеты
Ниндәй өлкәлә танылған	Эволюция тәғлимәтенә нигеҙ һалыусы
Награда һәм премиялары	Король медале (1853) Волластон медале (1859) Копли медале (1864)
Автограф

Биологик систематика

Ботаник таксондар рәтенә исем биреүсе автор. Ботаник номенклатураның Халаҡ-ара кодексында (бинар) номенклатурала был исемдәр «Darwin» ҡыҫҡарталған ҡушымта менән бирелә . IPNI сайтында Был таксондар исемлеге IPNI сайтында Шәхси бите

Дарвин үҙе тере сағында уҡ ғалимдарҙың күпселеге эволюцияның барлығын таныһа ла, XX быуаттың 30-сы йылдарында эволюцияның синтетик теорияһы килеп сыҡҡандан һуң ғына тулыһынса ҡабул ителә башлай. Дарвин идеялары бөгөн эволюцияның синтетик теорияһы нигеҙендә ята һәм биологиила төрлөлөктө аңлатыу өсөн ҡулланыла. Дарвиндың ортодоксаль шәкерттәре (дарвинизм) тип аталған йүнәлеште артабан дауам итә, үҫтерә.

Ҡыҫҡаса биографияһы

Балалыҡ, үҫмерлек йылдары

Чарлз Дарвинға 7 йәш (1816), бер йылдан әсәһе үлеп ҡалған

Атаһы Роберт Дарвин.

Чарлз Дарвин 1809 йылдың 12 февралендә Шропшир графлығында Шрюсбери ҡалаһында , Маунт Һаус тип аталған үҙҙәренең нәҫелдән килгән имениеһында тыуа(ингл. Mount House).Атаһы хәлле кеше — табип һәм финансист Роберт Дарвин, әсәһе Сьюзанн Дарвин (инг.)баш. (Susannah Darwin), Уэджвуд ғаиләһенән(ингл. Wedgwood). Чарльз атаһы яғынан ғалим-натуралист Эразм Дарвиндың һәм әсәһе яғынан рәссам Джозайя Уэджвудтың ейәне. Ике ғаилә лә унитарианлыҡҡа ыңғай ҡарай, мәгәр Уэджвудтар англикан сиркәүенә йөрөй. Атаһы Чарлзды Англикан сиркәүенә йөрөтөүгә ҡаршы булмай, шул уҡ ваҡытта малайҙың ҡалған биш ағай-энеһе әсәләре менән Унитариан сиркәүгә йөрөй. Һигеҙ йәшендә Дарвинда тәбиғәт тарихына һәм коллекция йыйыуға ҡыҙыҡһыныу уяна. Шул йылы уның әсәһе вафат булып ҡала. 1818 йылда ағаһы Эразм менән яҡындағы англикан пансионға Шрюсбери мәктәбенә (инг.)баш. (Shrewsbury School) һабаҡҡа төшә. Шул уҡ ағаһы менән Эдинбург университетына инер йылы,1825 йылдың йәйендә, ул атаһының медицина практикаһында ҡатнаша башлай.

Эволюция теорияһы

Эволюция теорияһын дәлилләү эшен ул 30 -сы йылдар аҙағында уҡ башлап ебәрә. Дарвин 1839—1843 йылдарҙа 5 томлык «Зоология» тигән хеҙмәтен баҫтыра, һуңыраҡ бер-бер артлы шәхси монографияларын донъяға сығара. Ә 1859 йылда уның «Төрҙәрҙең килеп сығыуы…» тигән ҙур күләмле хеҙмәте нәшер ителә. Был хеҙмәттә ул үҫемлек һәм хайуандарҙың билдәле бер тарихи осорҙа ғына барлыҡҡа килгәнлеген, уларҙың миллион йылдар дәүерендә ҙур үҙгәрештәр кисергәнлеген иҫбатлай. Ошо процесста тәбиғи һайланыштың (естественный отбор) хәл иткес ролен дәлилләй. Һуңыраҡ, 1871 йылда, ул «Кешенең барлыҡҡа килеүе һәм енси һайланыш» хеҙмәтен сығара. Юғарыла күрһәтелгән асыштарҙың һәр һайһыһы диалектика фәнен үҫтереүҙә мөһим роль уйнайҙар. Мәҫәлән, донъяла булған барлыҡ тере предметтарҙың нигеҙе бер үк. Тимәк, барлыҡ организмдар бер-береһенә тығыҙ бәйләнешкән, улар араһындағы айырма ошо организмдарҙың ҡатлаулылыҡ дәрәжәһендә генә. Шуның өҫтөнә, барлыҡ организмдар — даими үҙгәрештә, үҫештә, бер-береһенән яралыу, килеп сығыу процессында. Ә йәшәү һәр төрҙөң башҡа төрҙәр менән көрәше шарттарында яулап алына һ. б. Был мөнәсәбәттәр барыһы ла донъяла булған барлыҡ пред-меттарҙың һәм күренештәрҙең үҙ-ара тығыҙ бәйләнештә булыуҙарын, уларҙың эволюцион үзгәреш кисереп йәшәүҙәрен иҫбатлай.

Сығанаҡтар

• Bowler, Peter J. Evolution: The History of an Idea. — University of California Press, 2003. — ISBN 0-520-23693-9.
• Browne, E. Janet. Charles Darwin: vol. 1 Voyaging. — London: Jonathan Cape, 1995. — ISBN 1-84413-314-1.
• Darwin, Charles. Extracts from letters to Professor Henslow. — Cambridge: [privately printed], 1835.
• Darwin, Charles. Narrative of the surveying voyages of His Majesty's Ships Adventure and Beagle between the years 1826 and 1836, describing their examination of the southern shores of South America, and the Beagle's circumnavigation of the globe. Journal and remarks. 1832-1836.. — London: Henry Colburn, 1839. — Vol. III.
• Darwin, Charles. Journal of researches into the natural history and geology of the countries visited during the voyage of H.M.S. Beagle round the world, under the Command of Capt. Fitz Roy, R.N.. — 2d edition. — London: John Murray, 1845.
• Darwin, Charles. The life and letters of Charles Darwin, including an autobiographical chapter / ed. Darwin, Francis. — London: John Murray, 1887.
• Darwin, Charles. The Autobiography of Charles Darwin 1809–1882 / Nora Barlow. — London: Collins, 1958.
• Desmond, Adrian; Moore, James. Darwin. — London: Michael Joseph, Penguin Group, 1991. — ISBN 0-7181-3430-3.
• Keynes, Richard. Charles Darwin’s zoology notes & specimen lists from H.M.S. Beagle. — Cambridge University Press, 2000.
• Keynes, Richard. Charles Darwin's Beagle Diary. — Cambridge University Press, 2001.
• von Sydow, Momme. Darwin – A Christian Undermining Christianity? On Self-Undermining Dynamics of Ideas Between Belief and Science // Science and Beliefs: From Natural Philosophy to Natural Science, 1700–1900 / David M. Knight, Matthew D. Eddy. — Burlington: Ashgate, 2005. — P. 141–156. — ISBN 0-7546-3996-7.
• van Wyhe, John. Darwin: The Story of the Man and His Theories of Evolution. — London: Andre Deutsch Ltd, 2008. — ISBN 0-233-00251-0.
• Ч. Дарвин. Сочинения / пер. С. Л. Соболя под ред. акад. В. Н. Сукачева. — М: Изд. АН СССР, 1959. — Т. 9.

Библиография

Charles Darwin в en.wikipedia.org мәҡәләһе буйынса

• 1836: A LETTER, Containing Remarks on the Moral State of TAHITI, NEW ZEALAND, &c. — BY CAPT. R. FITZROY AND C. DARWIN, ESQ. OF H.M.S. 'Beagle.' [1] 2006 йыл 15 февраль архивланған.
• 1839: Journal and Remarks (The Voyage of the Beagle)
• Zoology of the Voyage of H.M.S. Beagle: published between 1839 and 1843 in five volumes by various authors, Edited and superintended by Charles Darwin: information on two of the volumes —

1840: Part I. Fossil Mammalia, by Richard Owen (Darwin’s introduction) 2006 йыл 15 февраль архивланған.

1839: Part II. Mammalia, by George R. Waterhouse (Darwin on habits and ranges) 2006 йыл 15 февраль архивланған.

• 1842: The Structure and Distribution of Coral Reefs [2]
• 1844: Geological Observations of Volcanic Islands [3], (French version)
• 1846: Geological Observations on South America [4]
• 1849: Geology from A Manual of scientific enquiry; prepared for the use of Her Majesty’s Navy: and adapted for travellers in general., John F.W. Herschel ed. [5] 2006 йыл 15 февраль архивланған.
• 1851: A Monograph of the Sub-class Cirripedia, with Figures of all the Species. The Lepadidae; or, Pedunculated Cirripedes. [6] 2006 йыл 15 февраль архивланған.
• 1851: A Monograph on the Fossil Lepadidae; or, Pedunculated Cirripedes of Great Britain [7] 2006 йыл 12 февраль архивланған.
• 1854: A Monograph of the Sub-class Cirripedia, with Figures of all the Species. The Balanidae (or Sessile Cirripedes); the Verrucidae, etc. [8]
• 1854: A Monograph on the Fossil Balanidæ and Verrucidæ? of Great Britain [9] 2006 йыл 15 февраль архивланған.
• 1858: On the Perpetuation of Varieties and Species by Natural Means of Selection
• 1859: On the Origin of Species by Means of Natural Selection, or the Preservation of Favoured Races in the Struggle for Life
• 1862: On the various contrivances by which British and foreign orchids are fertilised by insects [10] 2006 йыл 15 февраль архивланған.
• 1868: Variation of Plants and Animals Under Domestication (PDF format), Vol. 1, Vol. 2
• 1871: The Descent of Man and Selection in Relation to Sex
• 1872: The Expression of Emotions in Man and Animals [11]
• 1875: Movement and Habits of Climbing Plants [12]
• 1875: Insectivorous Plants [13]
• 1876: The Effects of Cross and Self-Fertilisation in the Vegetable Kingdom [14]
• 1877: The Different Forms of Flowers on Plants of the Same Species [15]
• 1879: «Preface and 'a preliminary notice'» in Ernst Krause’s Erasmus Darwin [16] 2005 йыл 6 март архивланған.
• 1880: The Power of Movement in Plants [17]
• 1881: The Formation of Vegetable Mould Through the Action of Worms [18] [19]
• 1887: Autobiography of Charles Darwin (Edited by his Son Francis Darwin) [20]
• 1958: Autobiography of Charles Darwin (Barlow, unexpurgated)

Әҙәбиәт

• Дарвин, Чарлз Роберт // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
• Дарвин Чарлз Роберт / Л. Я. Бляхер // Гоголь — Дебит. — М. : Советская энциклопедия, 1972. — (Большая советская энциклопедия : [в 30 т.]; vol. 1969—1978, вып. 7).
• статья // Столетие рождения Чарльза Дарвина 1809-1909 г.. — журнал Пробуждение №5. — Петербург, 1909.
• 1911 Encyclopædia Britannica/Darwin, Charles Robert  (инг.)
• Anonymous, "«Obituary: Death Of Chas. Darwin»", en:The New York Times (no. 21 April 1882), <http://www.nytimes.com/learning/general/onthisday/bday/0212.html>. Проверено 30 октябрь 2008. 
• Arrhenius, O. (October 1921), "«Influence of Soil Reaction on Earthworms»", Ecology (no. Vol. 2, No. 4): 255–257, <http://links.jstor.org/sici?sici=0012-9658%28192110%292%3A4%3C255%3AIOSROE%3E2.0.CO%3B2-P>. Проверено 15 декабрь 2006. 
• Balfour, J. B. (11 May 1882), "«Obituary Notice of Charles Robert Darwin»", Transactions & Proceedings of the Botanical Society of Edinburgh (no. 14): 284–298 
• Bannister, Robert C. (1989), «Social Darwinism: Science and Myth in Anglo-American Social Thought.», Philadelphia: Temple University Press, ISBN 0-87722-566-4 
• Bowler, Peter J. (1989), «The Mendelian Revolution: The Emergence of Hereditarian Concepts in Modern Science and Society», Baltimore: Johns Hopkins University Press, ISBN 0-485-11375-9 
• Browne, E. Janet (2002), «Charles Darwin: vol. 2 The Power of Place», London: Jonathan Cape, ISBN 0-7126-6837-3 
• Darwin, Charles (1842), "Pencil Sketch of 1842", in Darwin, Francis, «The foundations of The origin of species: Two essays written in 1842 and 1844.», Cambridge University Press, 1909, <http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=F1556&pageseq=33> 
• Darwin, Charles & Wallace, Alfred Russel (1858), «en:On the Tendency of Species to form Varieties; and on the Perpetuation of Varieties and Species by Natural Means of Selection», Zoology 3, Journal of the Proceedings of the Linnean Society of London, сс. 46–50 
• Darwin, Charles (1859), «en:On the Origin of Species by Means of Natural Selection, or the Preservation of Favoured Races in the Struggle for Life» (1st ed.), London: John Murray, <http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F373&viewtype=text&pageseq=1>. Проверено 24 октябрь 2008. 
• Darwin, Charles (1868), «The variation of animals and plants under domestication», London: John Murray, <http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F880.1&viewtype=text&pageseq=1>. Проверено 1 ноябрь 2008. 
• Darwin, Charles (1871), «The Descent of Man, and Selection in Relation to Sex» (1st ed.), London: John Murray, <http://darwin-online.org.uk/EditorialIntroductions/Freeman_TheDescentofMan.html>. Проверено 24 октябрь 2008. 
• Darwin, Charles (1872), «en:The Expression of the Emotions in Man and Animals», London: John Murray, <http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F1142&viewtype=text&pageseq=1>. Проверено 4 ноябрь 2008. 
• Desmond, Adrian J. (2004), "Darwin", «Encyclopaedia Britannica» (DVD ed.) 
• FitzRoy, Robert (1839), «Voyages of the Adventure and Beagle, Volume II», London: Henry Colburn, <http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F10.2&viewtype=text&pageseq=1>. Проверено 4 ноябрь 2008. 
• Freeman, R. B. (1977), «The Works of Charles Darwin: An Annotated Bibliographical Handlist», Folkestone: Wm Dawson & Sons Ltd, <http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=A1&viewtype=text&pageseq=1>. Проверено 4 ноябрь 2008. 
• Hart, Michael (2000), «The 100: A Ranking of the Most Influential Persons in History», New York: Citadel 
• Kotzin, Daniel (2004), «Point-Counterpoint: Social Darwinism», Columbia American History Online, <http://caho-test.cc.columbia.edu/pcp/14008.html>. Проверено 22 ноябрь 2008.  2011 йыл 19 июль архивланған.
• Lamoureux, Denis O. (March 2004), "«Theological Insights from Charles Darwin»", Perspectives on Science and Christian Faith Т. 56 (1): 2–12, <http://www.asa3.org/ASA/PSCF/2004/PSCF3-04Lamoureux.pdf>. Проверено 22 ноябрь 2008. 
• Leff, David (2000), «About Charles Darwin», <http://www.aboutdarwin.com/darwin/WhoWas.html>. Проверено 22 ноябрь 2008.  2015 йыл 24 октябрь архивланған.
• Leifchild (1859), "«Review of `Origin'»", Athenaeum (no. No. 1673, 19 November 1859), <http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=image&itemID=CUL-DAR226.1.8&pageseq=1>. Проверено 22 ноябрь 2008. 
• Lucas, J. R. (1979), "«Wilberforce and Huxley: A Legendary Encounter»", The Historical Journal Т. 22 (2): 313–330, <http://users.ox.ac.uk/~jrlucas/legend.html>. Проверено 22 ноябрь 2008.  2011 йыл 10 апрель архивланған.
• Miles, Sara Joan (2001), "«Charles Darwin and Asa Gray Discuss Teleology and Design»", Perspectives on Science and Christian Faith Т. 53: 196–201, <http://www.asa3.org/ASA/PSCF/2001/PSCF9-01Miles.html>. Проверено 22 ноябрь 2008. 
• Moore, James (2005), «Darwin — A 'Devil’s Chaplain'?», American Public Media, <http://speakingoffaith.publicradio.org/programs/darwin/moore-devilschaplain.pdf>. Проверено 22 ноябрь 2008.  2008 йыл 27 февраль архивланған.
• Moore, James (2006), «Evolution and Wonder - Understanding Charles Darwin», Speaking of Faith (Radio Program), American Public Media, <http://speakingoffaith.publicradio.org/programs/darwin/transcript.shtml>. Проверено 22 ноябрь 2008.  2008 йыл 22 декабрь архивланған.
• Owen, Richard (1840), Darwin, C. R., ed., «Fossil Mammalia Part 1», The zoology of the voyage of H.M.S. Beagle, London: Smith Elder and Co 
• Paul, Diane B. (2003), "Darwin, social Darwinism and eugenics", in Hodge, Jonathan and Radick, Gregory, The Cambridge Companion to Darwin, Cambridge University Press, {{{PagesTag}}} 214–239, ISBN 0-521-77730-5
• Smith, Charles H. (1999), «Alfred Russel Wallace on Spiritualism, Man, and Evolution: An Analytical Essay», <http://www.wku.edu/~smithch/essays/ARWPAMPH.htm>. Проверено 7 декабрь 2008. 
• Sulloway, Frank J. (Spring 1982), "«Darwin and His Finches: The Evolution of a Legend»", Journal of the History of Biology Т. 15 (1): 1–53, <http://www.sulloway.org/Finches.pdf>. Проверено 9 декабрь 2008. 
• Sweet, William (2004), Herbert Spencer, Internet Encyclopedia of Philosophy, <http://www.iep.utm.edu/s/spencer.htm> Retrieved on 2006-12-15
• Wilkins, John S. (1997), «Evolution and Philosophy: Does evolution make might right?», TalkOrigins Archive, <http://www.talkorigins.org/faqs/evolphil/social.html>. Проверено 22 ноябрь 2008. 
• Wilkins, John S. (2008), "Darwin", in Tucker, Aviezer, «A Companion to the Philosophy of History and Historiography», Blackwell Companions to Philosophy, Chichester: Wiley-Blackwell, сс. 405–415, ISBN 1-4051-4908-6 
• van Wyhe, John (27 March 2007), "«Mind the gap: Did Darwin avoid publishing his theory for many years?»", Notes and Records of the Royal Society Т. 61: 177–205, doi:10.1098/rsnr.2006.0171, <http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=A544&pageseq=1>. Проверено 7 февраль 2008. 
• Yates, Simon (2003), The Lady Hope Story: A Widespread Falsehood, TalkOrigins, <http://www.talkorigins.org/faqs/hope.html> Retrieved on 2006-12-15

Һылтанмалар

• Чарльз Дарвин «Rodovid» ағасында. Ата-бабалар һәм ейәндәр шәжәрәһе
• Полное собрание сочинений Ч. Дарвина на darwin-online.org.uk
• Труды Дарвина и статьи о его жизни на русском и английском языках
• Полная переписка Дарвина на сайте проекта «Darwin Correspondence Project»  (инг.)
• «Современные проблемы эволюционной биологии» — Международная научно-методическая конференция, посвящённая 200-летию со дня рождения Ч. Дарвина и 150-летию выхода в свет «Происхождения видов…»
• Эволюционная теория Ч. Дарвина 2013 йыл 17 март архивланған.
• The Origin of Species Charles Darwin
• Страница Чарлза Дарвина в библиотеке «Философия и атеизм»
• Galapagos
• Дарвин, Чарлз Роберт 2006 йыл 14 июль архивланған.
• Алексей Куприянов. Дарвин: пора прощаться 2009 йыл 17 февраль архивланған.
• Названы именем Дарвина