Википедия

Урыҫ ҡағанлығы

Көнсығыш Европала гипотетик дәүләт

Урыҫ ҡағанлығы — хронологик яҡтан алдараҡ Киев Русенән элегерәк булған русь (русь кешеләре) халҡының фаразланған дәүләт ҡоролошо.

Урыҫ ҡағанлығы
үҙатамаһы билдәһеҙ
билдәһеҙ — IX быуат
Телдәр

боронғо рус теле, боронғо скандинав теле һ. б.

Халҡы

көнсығыш славяндар, скандинавтар һ. б.

Преемственность

[[Киев Русе]] →

 Урыҫ ҡағанлығы Викимилектә
Шаблон: просмотр • обсуждение • править
Диңгеҙ аръяғы ҡунаҡтары. Николай Рерих, 1899 йыл, Третьяков Дәүләт галереяһы

IX быуаттың ҡайһы бер сығанаҡтарында урыҫтарҙың хакимы ҡаған (хакан) тип аталған. Был хаҡта иң тәүге хәбәр боронғо рус йылъяҙмаларына ярашлы, Новгородта һәм Киевта варяг кенәзлектәре әлегә булмаған ваҡытҡа (Бертин анналдары), 839 йылға, ҡарай. Ҡаған — күсмә империяларҙың юғары хакимдары йөрөткән төрки-монгол титулы. Моғайын, Русь уны хазарҙарҙан үҙләштергәндер. X быуат сығанаҡтарында Русь (Боронғо рус дәүләте) хакимдарына ҡарата титул ҡулланылмай, был уның ҡулланылыштан сығыуын дәлилләй. Әммә ул XI—XII быуаттарҙағы ҡайһы бер боронғо рус текстарында киев кенәздәренә ҡарата ҡулланыла. Тикшеренеүселәр фаразлауынса, был ваҡытта ул, христиан булмағанлыҡтан, йыйылыштарҙа маҡтау һүҙе йәки панегирик итеп, рәсми рәүештә ҡулланылмағандыр[1]

Сығанаҡтар етешмәү сәбәпле, Рус ҡағанлығы тарихына дөйөм ҡабул ителгән ҡараш юҡ. Уның барлыҡҡа килеү ваҡытын фаразлау рәүешендә генә билдәләргә мөмкин, һәм ниндәй ҙә булһа көнсығыш славян ҡәбиләләренең «суперсоюзы» менән тиңләү ҙә фараз ғына булып ҡала. Күпселек тикшеренеүселәр фекеренсә, Урыҫ ҡағанлығы үҙенең тәүге ҡиәфәтендә IX быуаттың икенсе яртыһына йәки аҙағына тиклем йәшәгәндер, һуңынан уны урыҫ йылъяҙмаларында тасуирланған берләшмәләр алыштырған[2].

«Урыҫ ҡағанлығы» («урыҫ хағанаты» формаһында) терминын 1862 йылда С. А. Гедеонов фәнни әйләнешкә индерә[3].

Сығанаҡтары

үҙгәртергә

Урыҫ ҡағаны тураһында түбәндәге тарихи телгә алыу бар:

IX быуат

үҙгәртергә
  • Бертин анналдары, 839 йыл — Рос халҡы хаканы
    • Рәсми франк хроникаһында Франк дәүләте императоры Людовик I Тәҡүәле (Благочестивый) Ингельгейм һарайына 839 йылдың 18 майында килгән византий илселеге тураһында хикәйә бар. Византийлылар менән бергә Византия императоры Феофил ебәргән илселәр ҙә килә, ул кешеләр тураһында хронист түбәндәгеләрҙе хәбәр иткән:

С ними [послами] он [Феофил] прислал ещё неких [людей], утверждавших, что они, то есть народ (gens) их, называются рос (Rhos) и что король (rex) их, именуемый хаканом (chacanus), направил их к нему, как они уверяли, ради дружбы. В упомянутом послании он [Феофил] просил, чтобы по милости императора и с его помощью они получили возможность через его империю безопасно вернуться, так как путь, которым они прибыли к нему в Константинополь, пролегал по землям варварских и в своей чрезвычайной дикости исключительно свирепых народов, и он не желал, чтобы они возвращались этим путём, дабы не подвергались при случае какой-либо опасности. Тщательно расследовав [цель] их прибытия, император [Людовик] узнал, что они из народа свеев (Sueones), и, сочтя их скорее разведчиками и в той стране, и в нашей, чем послами дружбы, решил про себя задержать их до тех пор, пока не удастся доподлинно выяснить, явились ли они с честными намерениями или нет.[4]

Хронист, асылда, ике императорҙың дипломатик хат алышыу фрагментын ҡабатлай. Грек ‘Ρώς[6] һәм χακανος һүҙҙәрен урта быуат латин теле саралары менән хроника тексында телгә алынған император Феофилдың оҙатыу хатынан (лат. imperatori dignis epistola) рос (Rhos) этнонимын һәм хаким хакан (chacanus) дәрәжәһен билдәләү китапса стандарт ҡабатлап яҙыу (транслитерация) һөҙөмтәһе булып тора, Константинополдән византий-рос делегацияһы тарафынан килтерелгән. Ростарҙың свей йәғни швед, скандинав булыуҙары асыҡлана.

  • Людовик II хаты, 871 йыл — нормандар хаганы
    • Византия императорына яуап хатында Василий I (һаҡланмаған) франк императоры Людовик II сит ил хакимдарының титулдары тураһында бәхәсләшә һәм франктар (византийҙарҙан айырмалы рәүештә?) хазар йәки норманн батшаларын түгел, ә авар батшаһы ғына хаган (chaganum) тип йөрөтәлә ти.

Хаганом же мы называем государя авар, а не хазар или норманнов, а [правитель] болгар называется не государем, а королём или господином.

Василий I — нең юғалған хатында нимә тураһында һүҙ барғаны билдәһеҙ. Нормандар (һүҙмә-һүҙ: төньяҡ кешеләре) ул ваҡыттағы башҡа латин сығанаҡтарында килтерелгән (X—XI быуат сигендә яҙылған Иоанн Диакондың[8] "Венеция хроникаһы"нда, шулай уҡ 949 һәм 968 йылдарҙа илсе сифатында Константинополдә булған билдәле яҙыусы һәм дипломат Лиутпранда Кремонский мәғлүмәте буйынса) бер нисә аналогия нигеҙендә урыҫтар менән ышаныслы тиңләштерелә.[9].

  • Ғәрәп-фарсы географтары, IX быуаттың икенсе яртыһы — хакан урыҫ (ғәр. ‎һәм фарс. خاقان روس
    • Көнсығыш Европа тураһында ғәрәп мәғлүмәттәренең боронғо ҡатламы «Анонимная географическая записка» тип аталған IX быуат (870-се — 890-сы йылдарҙан һуңыраҡ түгел) әҫәренә барып тоташҡан хеҙмәттәр. Сығанаҡтары: Ибн Русте, Гардизи, Әл-Мәрүәзи, Худуд әл-әләм һ. б. хәбәр итеүҙәренсә, урыҫтар славяндарҙан айырыла һәм утрауҙа йәшәй, ә уларҙың хакимы хакан тип атала[10]. Был Урыҫ ҡағанлығының сәйәси һәм территориаль структураһы булараҡ берҙән-бер тасуирламаһы, һәм альтернатив трактовкаларға юл ҡуйған ике элекке дәлилдән айырмалы рәүештә, бында урыҫтар менән ҡаған титулы туранан-тура ассоциациялана. Ибн Русте, «Книга дорогих ценностей»:

Что же касается русов (ар-русийа), то они — на острове, окружённом озером. Остров, на котором они живут, протяжённостью в три дня пути, покрыт лесами и болотами, нездоров и сыр до того, что стоит только человеку ступить ногой на землю, как последняя трясётся из-за обилия в ней влаги. У них есть царь, называемый хакан-рус. Они нападают на славян, подъезжают к ним на кораблях, высаживаются, забирают их в плен, везут в Хазаран и Булгар и там продают. У них нет пашен, а живут они лишь тем, что привозят из земли славян.[11]

Киев Русе осоронда

үҙгәртергә
  • Буласаҡ митрополит Иларион үҙенең «Слово о законе и благодати» һәм «Исповедание веры» (1040-сы йылдар) трактаттарында Владимир Святославич («беҙҙең ерҙең бөйөк ҡағаны», "Владимир беҙҙең ҡаған) һәм уның улы Ярослав Мудрыйҙы (Аҡыллы) («беҙҙең изге ҡаған Георгийға», «хәләл ҡаған Ярославҡа») тип мөрәжәғәт итә[12][13].
  • Ҡыҫҡа яҙыу, Киевта София соборы диуарында граффити «Ҡотҡар, Раббым, беҙҙең ҡағаныбыҙҙы». Ул 1073—1076 йылдарҙа Киевта кенәзлек иткән[14] Ярослав Мудрыйҙың улы — Святослав Ярославич тураһында һүҙ бара тип фаразлана
  • «Слово о полку Игореве» (XII быуат аҙағы) авторы тмуторокань кенәзе Олег Святославичты ҡаған тип атай. («Рекъ Боянъ и ходы на Святъславля пѣстворца стараго времени Ярославля Ольгова коганя хоти»)[15].

Тарихнамәһе

үҙгәртергә

Урыҫ ҡағанатының урынлашҡан ере варианттары араһында:

  • Урта Днепр буйы — (Б. А. Рыбаков[16]; Л. Н. Гумилёв, М. И. Артамонов, А. П. Новосельцев, А. В. Назаренко, А. А. Горский);
  • Азов буйы (Г. В. Вернадский[17]);
  • Урта Дон һәм үрге Ока йылғалары араһы һәм Урта Поднепровьеға тиклем (В. В. Седовтар[18], П. Голден);
  • Урта Дон һәм Төньяҡ Донец бассейны (Е. С. Галкина[19]);
  • Элек скандинавтар теркәлгән Көнсығыш Европаның төньяғы (Ладога — Новгородта Рюрик ҡаласығы — Ростов — Иҫке Русса) (А. А. Шахматов, С. Ф. Платонов[20], В. В. Бартольд, О. Прицак, К. Цукерман, Д. А. Мачинский, Дж. Шепард, Е. А. Мельникова).

«Ҡаған» титулының нимә аңлатҡаны тураһында аныҡ билдәләмә һайлауҙа ла берҙәм фекер юҡ. Ғәҙәттә, ул рустарҙың, беренсенән, хазарҙар менән тиңлеккә, икенсенән, славян ҡәбиләләрен контролдә тотоуҙа ла улар менән ярышыуын йәки бөйөк державасы дәғүәләрен сағылдыра тип һанала. Аҙсылыҡ фекеренә ярашлы (С. А. Гедеонов, Г. В. Вернадский, П. Голден, О. Прицак), ул, киреһенсә, урыҫтарҙың хазарҙарҙың вассалы булыуын дәлилләй, сөнки Хазарияның сәйәси системаһында бер нисә «кесе» ҡаған булған. Өсөнсө ҡарашҡа ярашлы, Русь үҙ хакимы тип Хазар ҡағанын (В. Г. Васильевский, А. П. Толочко) атауы ихтимал.

Тикшеренеүселәрҙең көсәйтелгән иғтибарын Бертин анналдарының хәбәре йәлеп итә, ул урыҫтар тураһында осоро күрһәтелгән беренсе хәбәр була. Ғ.З. Байер был атаманы фәнни әйләнешкә индерә. Байер һәм бер аҙ һуңыраҡ Г. Ф. Миллер латин тексындағы "chacanus"ты ҡаған титулын менән идентификациялай. Ф. Г. Струбе де Пьермонт һәм А. Л. Шлёцер был һүҙҙе икенсе төрлө — Хакон скандинав шәхси исеменә оҡшата. Н. М. Карамзин да шундай уҡ ҡарашта була. «Норманистар» менән «антинорманистар» араһында полемика предметына әүерелеп, ике төрлө трактовка бәхәсе XIX быуаттың 2-се яртыһына тиклем дауам итә. «Антинорманистар» дәрәжә хаҡындағы версияны яҡлаған[21]. Революцияға тиклемге тарихнамәлә тағы ла бер фаразланған аңлатма биреү мөмкинлеге бар: был осраҡта илселекте хазарҙар ебәреүе ихтимал, ә рустарҙың вәкилдәре илселәр сифатында ялланыуы мөмкин. Бындай трактовкалауҙың булыуы «уларҙың короле» фразаһы рос халҡына түгел, ә илселәргә мөнәсәбәтле булыу фекерен тыуҙыра. Билдәле булыуынса, тап ошо осорҙа Византия менән Хазар ҡағанаты Саркел ҡәлғәһен төҙөү уңайынан илселектәр менән алмашыныуҙы хуплаған. Ике трактовканы ла (исеме йәки хазарҙарға ҡарау) ҡайһы берҙә хәҙерге әҙәбиәттә лә осратырға мөмкин[22]. А. П. Толочко күптән түгел, ғәрәптәрҙең рустар тураһында хәбәрҙәрендә лә хазар ҡағаны телгә алынғанлығына таянып, «хазар» ҡарашын яңырта. Яңы аргумент сифатында ул Ибн Фаҙландың хикәйәһендә рус хакимының көнкүреше хазар хөкөмдары көнкүрешенә оҡшаш тигәнгә таянып аңлатырға крәк тип тәҡдим итә[23].

С. А. Гедеонов беренсе булып «Урыҫ ҡағанлығы» терминын файҙаланған һәм славяндарҙың Рюрикты саҡырғанға тиклем булған айырым дәүләт берәмеге итеп тасуирлаған. Үҙенең «Отрывки из исследований о варяжском вопросе» («Варяг мәсьәләһе тураһында тикшеренеүҙәрҙән өҙөктәр») тигән хеҙмәтендә[24] ул тәүге тапҡыр рус ҡағаны тураһында бөтә дәлилдәрҙе бергә йыйған (ул ваҡытта, XX быуатта асылған софия яҙыуынан тыш, Н. П. Сычёв тарафынан асылған бөтә сығанаҡтар ҙа билдәле була) һәм түбәндәге һығымта яһаған:

Ни одно из начальных явлений нашей древней истории не утверждено на доказательствах более положительных, официальных, не зависящих друг от друга. Русский хаганат в 839—871 годах вернее призвания варягов, договоров Олега, Игоря, Святослава, летописи Нестора. Существование русского хаганата в IX веке (839—871 гг.) неопровержимый исторический факт[25].

Гедеонов буйынса, Көньяҡ Русь хазар буйһондороунда, урыҫ ҡағаны хазар наместнигы булған. В. В. Мавродин, Б. А. Рыбаков һәм М. И. Артамонов эштәренән башлап, хазар ҡағанатына бойондороҡһоҙ булған һәм хазарҙар менән ярышып үҫкән структура булған тигән хәҙерге заман ҡарашы совет тарихнамәһендә раҫлана[26].

1990—2000 йылдарҙа Рәсәй тарихнамәһендә В. В. Седов, Е. С. Галкина һәм А. А. Горскийҙың Урыҫ ҡағанлығы тигән авторлыҡ концепциялары билдәлелек ала.

М. И. Артамонов артынан, төньяҡта нормандарҙың йоғонтоһон инҡар итмәй, рус этнонимын иран тамырҙарынан сығара[27][28]. Ул О. Н. Трубачёвтың этимологик версияһын иң нигеҙле тип таный[27]. Седов Рус каганатын Хазарияның төньяҡ-көнбайыш сиктәренә ҡараған волынцев археология мәҙәниәте менән тиңләй[18] һәм уның эшмәкәрлеге менән византия императоры Феофил батшалыҡ иткән осорҙа сик буйы таш ҡәлғәләре серияһын төҙөүҙе бәйләй. Күпселеге волынцев мәҙәниәте славян халҡы, Седов фекеренсә, күрше халыҡтарҙа «поляндар», «ростар/рустар» («…поляне, яже ныне зовомая русь» — «Повесть временных лет») атамаһы менән билдәле булған, ә яңы берекмәнең административ үҙәге хәҙерге Киев урынында урынлашҡан була[27]. Урыҫ ҡағаналығы ахырын концепция авторы тәүҙә Аскольд һәм Дир менән, һуңынан Олегтың, Киевты баҫып алып, көнсығыш славяндарҙы төньяҡ ерҙәре менән берләштереүгә бәйләй.

Е. С. Галкина рустарҙы алан ҡәбиләһе, салтов-маяҡ мәҙәниәтенең дон вариантын йөрөтөүселәр тип иҫәпләй. Галкина салт-маяҡ мәҙәниәтенең традицион концепцияһын Хазар ҡағанатының дәүләт мәҙәниәтенә ҡайтарылыуы дөрөҫ түгеллеген Г. Е. Афанасьевтың мәҡәләһенә һылтанып дәлилләй[29]. Галкина салтов-маяҡ мәҙәниәтен Урыҫ ҡағанлығы менән бәйләй. Тикшереүсе әлеге ваҡытта Үрге Салтов ауылы төҙөү барышында юҡҡа сыға барған, йүнләп өйрәнелмәгән боронғо ҡәлғә — Салтов ҡаласығын Урыҫ ҡағанлығы баш ҡалаһы тип иҫәпләй[19].

А. А. Горский быға тиклем О. Прицактың, Урыҫ ҡағанлығы сәйәси низағ арҡаһында Хазариянан ҡасып килгән хазар ҡағанының туғанына рәхмәтле булырға тейеш, тигән фекергә ҡушыла[30].

Г. В. Вернадский Урыҫ ҡағанлығы Аҙау буйында урынлашҡан булған һәм ул 737—839 йылдарҙа йәшәгән, тип иҫәпләй[31].

А. П. Новосельцев, рустар хакимы IX быуаттың тәүге өстән берендә хакан титулын ҡабул иткән, тип иҫәпләй. Титул уның Хазариянан бойондороҡһоҙлоҡҡа дәғүәһен символлаштыра, шулай уҡ рус хакимының аҫтында башҡа идарасылар ҙа булырға тейешлеген аңлатҡан реаль хәлен сағылдыра. IX быуат аҙағында көньяҡ рус һәм төньяҡ рус ерҙәре берләшкәндән һуң, Киев кенәздәре хакан титулын йөрөткән[32].

О. И. Прицак Урыҫ ҡағанлығын Үрге Волга буйында урынлаштырған.[33].

А. Н. Кирпичников 839 йылға (хакан илселәренең Ингельгеймға барғанына) тиклем үк Рус ҡағанлығы үҙәге Иҫке Ладогала булған ти[34].

Д. А. Мачинскийға ярашлы, ғәрәп авторҙары яҙғанса, урыҫтар дәүләте IX быуаттың һуңғы өсөнсө өлөшөндә һаҙлыҡлы "урыҫтар утрауы"нда барлыҡҡа килгән[35].

К. Цукерман Боронғо Рәсәй дәүләте формалашыуының ике осорон айырып күрһәтә, уларҙың беренсеһе — Рус ҡағанлығы дәүеренә, икенсеһе — Рюрик дәүләте дәүеренә тап килә. Скандинавтарҙың 830-860-сы йылдарҙа Волхов буйында булыуы археологик яҡтан дәлилләнгәнлектән, ҡағанлыҡ үҙәген ғалим Новгород ҡаласығына урынлаштыра[36].

Е. А. Мельникова билдәләүенсә, «кенәз» термины «Повести временных лет» йылъяҙмаһында төрлө ранг, статус һәм сығышлы хакимдарға ҡарата ҡулланыла. Урыҫ хакимдарынан тыш, кенәздәр тип славян ҡәбилә берләшмәләре башлыҡтары, бәшнәк (печенег) һәм ҡыпсаҡ(половцы) хандары, Литва юлбашсылары һ. б. атала. Йылъяҙмалар XI быуат аҙағы — XII быуат башынан иртә булмаған дәүер терминологияһын сағылдыра; Был күҙәтеүҙәр, Мельникова фекеренсә, IX—X быуат терминологияһына ҡарата йылъяҙма һәм улар менән бәйле текстарға түгел, ә аҙ һанлы, әммә аутентик синхрон сығанаҡтарға: боронғо рус эпиграфик текстарға һәм сит телдәге мәғлүмәткә өҫтөнлөк бирә. Ә был сығанаҡтарҙа иртә осор рус идарасыларына ҡарата «ҡаған» титулы сағыла. Мельникова иҫәпләүенсә, «ҡаған» термины XI быуаттың һуңғы сирегенә тиклем Киев кенәзенең рәсми титулы булып ҡалған (ҡаған — Святослав Ярославич тип фараз ителә). XI быуат дауамында «ҡаған» титулы алмаштырыла башлай, ә быуат аҙағында ул тулыһынса «кенәз» һүҙе тарафынан ҡыҫырыҡлап сығарыла. Шул уҡ ваҡытта славян ҡәбиләләренең етәкселәре, ғәрәп сығанаҡтары буйынса, һәм элек, IX быуатта ла, кенәздәр тип аталған. Рустарға славян ҡәбилә юғары ҡатламынан айырылып торған үҙенсәлекле статусты билдәләргә кәрәк булған, һәм был славяндарға ҡарата иномәҙәни, шул уҡ ваҡытта юғары дәрәжә титул талап иткән. Хазарҙарҙың үҙләштерелгән «ҡаған» титулы тура килгән. Был титулды башта Волхов-Ильмен төбәге рус хакимдары, ә Урта Днепр буйына хакимлыҡ ойошторолғандан һуң — Киев Русе идарасылары файҙаланған. Шул уҡ ваҡытта Мельникова «Урыҫ ҡағанлығы» терминын файҙаланмай. Шулай уҡ Мельникова Олег Святославичтың Тмуторокань кенәзе генә түгел, Ҡырым хазарҙары кенәзе булыуын да билдәләй, һәм был «Слове о полку Игореве» әҫәрендә уның ҡаған тип хөрмәтләнеүен аңлайышлы итә[37].

А. О. Шевцов, Урыҫ ҡағанлығы территорияһын локалләштереү өсөн, 839 йылда урыҫ биләмәләренән ебәрелгән илселектең нумизматик материалын ҡулланырға тәҡдим итә. Гнёздовта һәм Рюрик ҡаласығында император Феофилдың баҡыр һәм алтын тәңкәләрен табыу был пункттарҙың халҡы IX быуаттың икенсе өс өлөшөндә Византия менән тура йә аралашсы аша яйға һалынған мөнәсәбәт булыуын раҫлай. Шуның менән бергә императорҙың аҡсалары керемдең иртә тулҡыны Рустең көньяғында фоллис табыштары массаһында бер нисек тә сағылыш тапмай, был урыҫтарҙың төньяҡта урынлашыуы файҙаһына дәлил[38].

А. Е. Мусин, Н. В. Ениосова һәм Т. А. Пушкина 839 йылғы илселек тарихы буйынса сығанаҡ сифатында император Феофил тарафынан Көнбайыш Европаға ялланма ғәскәр рекрутлау һәм 837—838 йылдарҙа ғәрәптәрҙән зыян күргән византия армияһы өсөн Хедебю, Рибе һәм Тиссёнан тимер һатып алырға ебәрелгән илселек башлығы протоспафарий Феодосий мисәтен ҡарарға тәҡдим итә[39].

Тәнҡит

үҙгәртергә

Байтаҡ тикшеренеүселәр IX быуаттағы «Урыҫ ҡағанлығы» концепцияһын тәнҡитләй.

В. Я. Петрухин уны «историографик фантом» тип атай, сөнки, уның фекеренсә, «ҡаған» титулын телгә алыуҙан башҡа бер нимәгә лә нигеҙләнмәгән[40]. Тарихсы билдәләүенсә, мосолман географы Ибн Хордадбех 840 йыл тирәһендә «Книга путей и стран» хеҙмәтендә «төрөк, тибет һәм хазарҙарҙың батшалары — карлук батшаһынан тыш, барыһы ла ҡағандар» тип хәбәр итә, һәм улар тасуирлаған рустарҙы был титулға эйә тимәй[41][42]. Шуға ҡарамаҫтан, икенсе эштә тикшеренеүсе, "Урыҫ ҡағанлығы"ның тарихнамә проблемаһы — рус хакимдарының ҡаған титулына дәғүәләре ни тиклем ысынбарлыҡҡа тап килгәне, йәғни был дәғүәләрҙе күрше дәүләттәр етәкселәре танығанмы, тигән һорауға ҡайтып ҡала, тип билдәләй. Ғалим фекеренсә, Ингельгеймда Көнсығыш Европаның төньяғындағы йылға магистралдәрендә ултырған скандинавтар рус тип йөрөтөлгән. Хазарҙарҙың «импер» титулын ҡулланыу хазар мәҙәни һәм сәйәси мираҫы менән аңлатыла[42].

А. П. Толочко Урыҫ ҡағанлығын «ғилми хеҙмәттәр биттәрендә» генә булған, тип баһалай. 2015 йылда донъя күргән «Очерки начальной Руси» китабында тикшеренеүсе IX быуаттың бөтә өс мәғлүмәтенә лә, һәр береһенең проблемалы урынын күрһәтеп, скептик баһа бирә. Толочко фекеренсә, тәүге рустарҙың эшмәкәрлеге дәүләтселек терминдарында сағылыш таба алмай. Ҡаған титулының улар менән оҡшашлығы табылыуы уларҙың Хазария контроле аҫтында булған биләмәләрҙә эшләүе тураһында ғына мәғлүмәттер, моғайын[43].

Иҫкәрмәләр

үҙгәртергә
  1. ↑ Литаврин Г. Г. Византия, Болгария, Древняя Русь (IX — начало XII в.). СПб., 2000. — С. 357.
  2. ↑ Темушев С. Н. Образование Древнерусского государства. М., 2014. — С. 156.
  3. ↑ Гедеонов С. А. Отрывки из исследований о варяжском вопросе / Записки Императорской Академии наук. Т. 1. Прил. № 3. СПб., 1862.
  4. ↑ Анналы Сен-Бертенского монастыря, год 839. Цит. по: Древняя Русь в свете зарубежных источников. Хрестоматия. Т. 4. Западноевропейские источники. Сост., пер. и комм. А. В. Назаренко. М., 2010. — С. 19—20.
  5. ↑ Полный латинский текст Annales Bertiniani // Monumenta Germaniae historica.
  6. ↑ Форма ‘Ρώς неоднократно фиксируется многочисленными византийскими источниками, начиная с заголовка III проповеди (гомилии) патриарха Фотия, произнесённой во время нападения россов на Константинополь (860), и его же окружного послания восточным патриархам (около 867 года) с сообщением о принятии росами христианства.
  7. ↑ «Салернская хроника», полная оригинальная цитата на латинском Архивная копия от 6 ғинуар 2011 на Wayback Machine
  8. ↑ См. статью Поход руси на Царьград (860).
  9. ↑ См. статью Западно-европейские источники по руси.
  10. ↑ См. Арабо-персидские источники по руси.
  11. ↑ Ибн Русте «Книга дорогих ценностей». Цит. по: Древняя Русь в свете зарубежных источников. Хрестоматия. Т. 3. Восточные источники. М., 2009. Пер. Т. М. Калининой. — С. 47—48.
  12. ↑ Слово о законе и благодати митрополита Илариона / Подготовка текста и комментарии А. М. Молдована, перевод диакона Андрея Юрченко // Библиотека литературы Древней Руси / РАН. ИРЛИ; Под ред. Д. С. Лихачёва, Л. А. Дмитриева, А. А. Алексеева, Н. В. Понырко. — СПб. : Наука, 1997. — Т. 1 : XI—XII века. 26—61.
  13. ↑ Русь в IX—X веках: археологическая панорама / Ин-т археологии РАН; отв. ред. Н. А. Макаров. М.; Вологда: Древности Севера, 2012. 496 с., ил.
  14. ↑ Граффито № 13. Находилось в проёме окна северной наружной галереи. Утрачено из-за обвала штукатурного слоя во время Великой Отечественной войны. Высоцкий С. А. Древнерусские надписи Софии Киевской XI—XIV вв. Киев, 1966. — C. 49—52.
  15. ↑ Энциклопедия «Слова о полку Игореве». Т. 3. СПб., 1995.
  16. ↑ Рыбаков полагал, что титул кагана был заимствован славянами ещё в VI веке от авар.
  17. ↑ Вернадский Г. В. Древняя Русь.
  18. ↑ 18,0 18,1 Седов В. В. Русский каганат IX века // Отечественная история. — № 4. — 1998. — С. 3—15.
  19. ↑ 19,0 19,1 Галкина Е. С. Тайны Русского каганата. — М., 2002.
  20. ↑ Платонов С. Ф. Полный курс лекций по русской истории 2016 йыл 13 ноябрь архивланған..
  21. ↑ Ващенко Э. Д. Хазарская проблема в отечественной историографии XVIII—XX вв. СПб., 2006. — С. 168—170.
  22. ↑ Пример современной работы в пользу точки зрения об имени: Ildar Н. Garipzanov. The Annals of St. Bertin (839) and Chacanus of the Rhos // Ruthenica V. 2006.
  23. ↑ Толочко А. П. Очерки начальной Руси. К., СПб. : Лаурус, 2015. — С. 134—135.
  24. ↑ Выходила частями в 1862—1863 годах в «Записках императорской Академии наук», переиздана отдельной книгой под названием «Варяги и русь» в 1867 году.
  25. ↑ Гедеонов С. А. Отрывки из исследований о варяжском вопросе / Записки Императорской Академии наук. Т. 1. Прил. № 3. СПб., 1862. — С. 103.
  26. ↑ Толочко А. П. Очерки начальной Руси. К., СПб. : Лаурус, 2015. — С. 116—117; Ващенко Э. Д. Хазарская проблема в отечественной историографии XVIII—XX вв. СПб., 2006. — С. 177—179.
  27. ↑ 27,0 27,1 27,2 Седов В. В. Древнерусская народность. Историко-археологическое исследование. М., Языки русской культуры, 1999. С. 67.
  28. ↑ Артамонов М. И. История хазар. — Л., 1962. С. 289—294. Артамонов М. И. Первые страницы русской истории в археологическом освещении // Советская археология. — 1990. — № 3. — С.287-288.
  29. ↑ Афанасьев Г. Е. Где же археологические свидетельства существования Хазарского государства? // Российская археология. 2001. № 2.
  30. ↑ Горский А. А. Русь. От славянского расселения до Московского царства. — М.: Языки славянской культуры, 2004. — С. 55—59. — 392 с. — ISBN 5-94457-191-8.
  31. ↑ Вернадский Г. В. Киевская Русь. Тверь — М., 1996. С. 270.
  32. ↑ Новосельцев А. П. К вопросу об одном из древнейших титулов русского князя // ИСССР. 1982. № 4. С. 150—159 (репр.: Древнейшие государства Восточной Европы. 1998 год. М., 2000. С. 367—379.
  33. ↑ Прицак О. И. Происхождение названия RUS/RUS` // Вопросы языкознания. № 6. 1991.
  34. ↑ Кирпичников А. Н. Древности Старой Ладоги в исследованиях Староладожской археологической экспедиции ИИМК РАН // Старая Ладога. Древняя столица Руси. СПб., 2003. С. 43.
  35. ↑ Мачинский Д. А. Ладога — древнейшая столица Руси и ее «ворота в Европу» // Старая Ладога. Древняя столица Руси. СПб., 2003. С. 22.
  36. ↑ Цукерман К. Перестройка древнейшей русской истории // У истоков русской государственности: историко-археологический сборник. — СПб., 2007. — С. 243—352.
  37. ↑ Мельникова Е. А. «Князь» и «каган» в ранней титулатуре Древней Руси // Древняя Русь и Скандинавия: Избранные труды / под ред. Г. В. Глазыриной и Т. Н. Джаксон. М.: Русский Фонд Содействия Образованию и Науке, 2011. С. 114—122.
  38. ↑ Шевцов А. О. Монеты императора Феофила (829—842 гг.) на территории Гнёздовского археологического комплекса (рус.) // Российская археология. — 2017. — № 1. — С. 141—149. — ISSN 0869-6063.
  39. ↑ Ениосова Н. В., Пушкина Т. А. Находки византийского происхождения из раннегородского центра Гнездово в свете контактов между Русью и Константинополем в X в (рус.) // Материалы V Судацкой международной научной конференции «Причерноморье, Крым, Русь в истории и культуре» (г. Судак, 23—24 сентября 2010 г.). Е. М. Сердюк, А. М. Фарбей (ред.). : Сугдейский сборник. — 2012. — Т. 5. — С. 34—85.
  40. ↑ Петрухин В. Я. «Русский каганат», скандинавы и Южная Русь : средневековая традиция и стереотипы современной историографии 2013 йыл 17 май архивланған. // Древнейшие государства Восточной Европы. 1999 г. Восточная и Северная Европа в средневековье. — М., 2001. — С. 132.
  41. ↑ Ибн Хордадбех. Книга путей и стран / Пер. с араб., коммент., исслед. Н. Велихановой. Баку, 1986. С. 60.
  42. ↑ 42,0 42,1 Петрухин В. Я. Русь в IX—X веках. От призвания варягов до выбора веры. — 2-е изд., испр. и доп. М. : Форум : Неолит, 2014. С. 118, 119, 129—131, 277, 288—289, 353
  43. ↑ Толочко А. П. Очерки начальной Руси. К., СПб. : Лаурус, 2015. — 336 с.

Әҙәбиәт

үҙгәртергә

Һылтанмалар

үҙгәртергә

Ҡалып:Хазария

«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Урыҫ_ҡағанлығы&oldid=1268655» битенән алынған