Википедия

Иҫке Русса

Иҫке Русса — ҡала (с 1167).Рәсәйҙең Новгород өлкәһендәге ҡала.

Иҫке Русса
Флаг[d]
Рәсем
Рәсми атамаһы Старая Русса
Дәүләт  Рәсәй
Административ үҙәге Городское поселение город Старая Русса[d][1], Старорусский район[d] һәм Старорусский уезд[d]
Административ-территориаль берәмек Новгородская земля[d], Старорусский уезд[d], Новгород губернаһы[d], Старорусский уезд[d], Старорусский район[d] һәм Городское поселение город Старая Русса[d]
Сәғәт бүлкәте UTC+3:00[d]
Халыҡ һаны 27 377 кеше (1 ғинуар 2021)[2]
Диңгеҙ кимәленән бейеклек 25 метр
Майҙан 18,54 км²
Почта индексы 175200–175207
Рәсми сайт admrussa.ru
Иң тәүге яҙма ваҡыты 1167
Урындағы телефон коды 81652
Бында ерләнгән кешеләр категорияһы Категория:Похороненные в Старой Руссе[d]
Карта
 Иҫке Русса Викимилектә

Өлкә әһәмиәтендәге ҡала[3] һәм Иҫке Русса муниципаль районы һәм Иҫке Русса ҡалаһы ҡала биләмәһенең административ үҙәге.

1552 йылға тиклем ҡала Руса тип аталған[4]. 2015 йылдың 6 апрелендә Рәсәй Президенты указына ярашлы ҡалаға Хәрби дан ҡалаһы тигән почетлы исем бирелә.

Иҫке Русса — Новгород өлкәһенең Иҫке Русса районында халыҡ һаны буйынса өсөнсө ҙур тораҡ пункты. Халыҡ һаны — 27 739 кеше (2020).

1994 [5]-2003 йылдарҙа ҡаланың майҙаны - 24 км², ә 2005 йылда — 18,54 км²[6].

2018 йылдың 9 октябренән алып Иҫке Русса ҡала башлығы (депутаттар Советы рәйесе ) — Боякова Нина Петровна[7].

Атамаһының этимологияһы үҙгәртергә

Иҫке Русса исеме менән (xvi быуатҡа тиклем — Урыҫ.) бәйле фараздар бик күп. Иң ныҡ эшкәртелгән версия - лингвист Р. А. Агеева, В Л. Васильев, М. В. Горбаневскийҙарҙыҡы, уның буйынса ,, ҡаланың тәүге атамаһы (Руса) Порусье йылғаһы атамаһынан килеп сыҡҡан, Порусье (борон Руса тип аталған). Йылға исеме, үҙ сиратында, элек бында йәшәгән балтик ҡәбиләләренән тороп ҡалған. Ҡаланың хәҙерге исеме — Старая Русса — xvi быуаттарҙа ныҡлап яҙма сығанаҡтарҙа нығытылған һәм xix быуатта ғына тораҡ пункт менән бәйләнеше барлыҡҡа килә (шулай уҡ тоҙ ҡайнатыу менән бәйле тораҡ пункттар барлыҡҡа килә),улар «Яңы Русса тип атала »[8].

Шул уҡ тикшеренеүселәр «Сказание О Словене и Русе » әҫәренә ярашлы ( XVII быуатта ) ҡалала б. э. тиклемге 2395 йылда йәшәгән легендар герой Рус хөрмәтенә уның исеме менән атала тип фаразлайҙар. Белгестәр фекеренсә, был хикәйә — һуңғы урта быуаттар әҙәбитенең топонимик легендаһы

Географияһы үҙгәртергә

Ҡала Порус йылғаһының Полисть (Ильмень күле бассейны) йылғаһына ҡушылған ерҙә, 99 км Бөйөк Новгородтан 99 км -ҙа (урау трасса буйлап),Шимскиҙан 48 км көнсығышҡараҡ, Парфинонан 20 км көнбайыштараҡ һәм Поддорьенан 64 км төньяҡтараҡ тора.

Тарих үҙгәртергә

Ҡаланың барлыҡҡа килеүе үҙгәртергә

Әлеге ваҡытта Иҫке Русса ҡалаһы барлыҡҡа килгән ваҡыт тураһындағы мәсьәлә сиселмәйсә асыҡ тора[9][10].

Иҫке Русса 1167 йылда йылъяҙмала беренсе тапҡыр телгә алына[11], әммә Полисть һәм Порусье йылғалар ҡушылған ерҙә ҡала элегерәк барлыҡҡа килгән булған[12]. Новгород ҡалаһында 1975 йылда табылған туҙға яҙылған № 526 грамотаһы Русаның XI быуатта булыуын раҫлай: «На Бояне въ Роусе гр(и)вна, на Житоб(о)уде въ Роусе 13 коуне и гр(и)вна истине…»[13]. Был туҙға яҙылған грамотанан һуңыраҡ яҙылғанында— xi быуаттың һуңғы сирегендә яҙылғаны — Русаның үҙендә табылғанында (бурыстар исемлеге, № 13) яҙып ҡуйылған.

Әлеге ваҡытта археология сығанаҡтары Иҫке Руссаның x — xi быуат башында барлыҡҡа килгәнлеген дәлилләй.[10]

iii Бөтә Рәсәй съезында археологик съезында ҡатнашыусылар (Иҫке Русса; 24-29 октябрь, 2011 йыл) «түңәрәк өҫтәл» барышында, Иҫке Русса ҡалаһы һәм Новгород өлкәһенең Старорусский районы хакимиәтенең РФ Мәҙәниәт министрлығына яҙған үтенесен хуплап, ҡалаға 1000 йыл тулыу байрамын 2015 йылда үткәреүҙе ҡулайлы таба.[14]. Новгород өлкәһе губернаторы Г. С. Митин мөрәжәғәт итеү 2012 йылдың 31 майында Рәсәй Фәндәр академияһы президенты Юрий Осиповҡа «2015 йылда...Иҫке Руссаның мең йыллығын үткәреү тураһындағы үтенесемде хуплауығыҙҙы һорайым» тип мөрәжәғәт итә.

Новгород кенәзлеге (XII—XV быуаттар) үҙгәртергә

1167 йылғы йылъяҙмалар табылып, унда тәүге тапҡыр телгә алынғансы, ҡала тарихы тураһында бары тик археологик ҡомартҡылар нигеҙендә генә фекер йөрөтөргә мөмкин булған. Ҡаҙыныуҙар материалдары буйынса, Руса xi—XII быуатта үҫешкән мәҙәниәткә эйә булған һәм ҡалала даими яңыртылып торған ағас түшәлгән юл булған. Ҡала халҡы тоҙ ҡайнатыу, сауҙа һәм һәр төрлө һөнәрселек менән булышҡан.

xii быуатта йылъяҙмалар ҡалалағы ваҡиғалар тураһында даими хәбәр итә башлаған. 1192 йылда Новгород архиепискобы, игумен Мартирий, тарафынан Спас-Преображенск монастырына нигеҙ һалынған. 1194 йылда ҡалала ҙур янғын була. 1198 йылда — тәүге таш сиркәү — Спас-Преображенск ғибәҙәтханаһы төҙөлә.

1199-1201 йылдарҙа Руса ҡалаһында нығытмалар барлыҡҡа килә[11]. 1234 йылдарҙа литва ғәскәрҙәре һөжүм ваҡытында ҡалаға бәреп инә, әммә ҡала, сауҙагәрҙәр, гридь һәм огнищанин дарҙы берләштереп, литваларҙың һөжүмен кире ҡаға.

1456 йылда Мәскәү ғәскәрҙәре мәскәү-новгород һуғышы барышында ҡаланы баҫып ала һәм новгород ғәскәрен тармар итә. Унан һуң Новгород баҫып алыусыларҙың талаптарын үтәргә ризалыҡ белдерә һәм Яжелбицкий солохо төҙөлә.

1471 йылдың мартында Луцкиҙың кенәзе Михаил Олелькович үҙ ғәскәре менән ҡаланы талай . Шул уҡ йыл барышында Дмитрий Холмский һәм Федор Хромой ҡаланы баҫа. Руса мәскәү рус ғәскәрҙәре тарафынан баҫып алына һәм яндырыла.

Мәскәү батшалығы(XV—XVII быуаттар) үҙгәртергә

1478 йылда — Бөйөк мәскәү кенәзе Иван Өсөнсөнөң походынан һуң Руса бөтә Новгород ерҙәре менән бергә Мәскәү кенәзлеге составына инә.

1565 йылда Иван Грозный Иҫке Русаны опричнина ерҙәре составына индерә һәм уны опричнина террорынан һаклап ҡала. Ҡаланың төп сәйәсәтен тоҙ ҡайнатыу кәсебе тәшкил итә.

XVI быуаттың һуңғы сирегендә ҡала оҙайлы көрсөккә инә. 1581 йылдың февралендә Ливония һуғышы ваҡытында ул тулыһынса баҫып алына һәм бөтә тирә -йүне менән поляк-литва ғәскәрҙәре тарафынан туҙҙырыла[15].

Иҫке Руссаны 1608 йылдың көҙөндә II Лжедмитрийҙың отрядтары баҫып ала, әммә 1609 йылдың яҙында Федор Чулков һәм Эверт Горн етәкселегендәге рус-швед отряды Русаны тушинлыларҙан азат итә.

1611 йылда Новгород менән бергә швед оккупация зонаһына эләгә. Башҡа ерҙә ҡайтҡан мәлендә һыу Иҫке буйынса Русса араһында тыныслыҡ килешеүе Столбовский 1617 йылда Столбов тыныслыҡ килешеүе буйынса Иҫке Русса кире Новгородҡа ҡайтарылғансы башҡа ерҙәр менән бергә бөтөнләй талана һәм унда барлығы 38 кеше генә ҡалған була[16][17].

Рәсәй империяһы үҙгәртергә

 
Иҫке руссаның Божья Матерь «Умиление» иконаһы, xiii быуат башына ҡарай

1693 йылда 21 йәшлек Петр I әсәһе рөхсәте менән Архангельскиға юлға сыға һәм юл ыңғайында һәм Иҫке Русаға ҡағыла Ул Иҫке Русала элекке тоҙ ҡайатыуҙы үҫтереү ысулын табырға бойора. 1724 йылда ул ҡалаға икенсе тапҡыр килә.

1708 йылда Рәсәй империяһы губерналарға бүленгәндә ҡала Ингерманланд (1710 йылдан алып — Санкт-Петербург) губернаһы составына инә. 1719 йылдан алып — Новгород провинцияһы составында, 1727 йылдан алып — Новгород губернаһының Новгород провинцияһы составында.

15 февралдә, 1776 йылда, Иҫке Русаға ҡала гербы бирелә һәм ул өйәҙ ҡалаһы тип иғлан ителә.

1785 йылда ҡалала балсыҡ менән дауалау курортына нигеҙ һалына..

1831 йылда Иҫке Русала холера болаһы була[18].

1878 йылда ҡалала тимер юл бәйләнеше асылды ҡала[19].

XX быуат башында ҡала Иҫке Русса тип ике "с" менән яҙыла .

Совет осоро (1917-1991 йылдар) үҙгәртергә

1917 йылдың октябрендәге Петроградтағы ваҡиғаларҙан һуң Иҫке Руссала 3-5 ноябрҙә 1917 йылда совет власы урынлаштырыла.

Граждандар һуғышы ваҡытында 1919 йылдың 24 февраленән алып Иҫке Руссаның курортында РККА-ның Көнбайыш фронты штабы тора.

 
Грамота о присвоении почётного звания «Город воинской славы» вручена представителям Старой Руссы. Москва. Кремль, 22 июня 2015 года

1927 йылдың 1 авгусында Иҫке Русса Ленинград өлкәһе Новгород округы составына инә, Старорусский районының административ үҙәге булып тора (1930 йылдың 23 июлендә округтарға бүлеү бөтөрөлә)[20].

Рсфср Юғары Советы Президиумының (19 сентябрь) 1939 йылдағы указына ярашлы Иҫке Русса өлкә буйһоноуындағы ҡала булып китә[21].

Бөйөк Ватан һуғышы ваҡытында 9 август 1941 йыл-18 февраль 1944 йылда Иҫке Русса немец ғәскәре оккупацияһы аҫтында була[22]. Көслө емереүҙәргә дусар була.

1944 йылдың 18 февралендә Иҫке Русса совет ғәскәрҙәре тарафынан немецтарҙан азат ителә[23].[24]

Туғанлашҡан ҡалалары үҙгәртергә

Иҫкәрмә үҙгәртергә

  1. ↑ ОКТМО (урыҫ)
  2. ↑ https://rosstat.gov.ru
  3. ↑ Постановление от 8 апреля 2008 г. № 121 «О Реестре административно-территориального устройства области» 2020 йыл 8 ноябрь архивланған.
  4. ↑ Наша новгородская земля / Орлов С. Н., Дейч Г. М., Андреева В. А. и др. — Л.: Лениздат, 1981. — 112 с.
  5. ↑ Вязинин, 1994
  6. ↑ Состояние окружающей природной среды Новгородской области в 2006 году: обзор / Комитет по охране окружающей среды и природных ресурсов Новгородской области; отв. за вып. Н. А. Красильников. — Великий Новгород, 2008. — 267 с. — С. 39.
  7. ↑ Нина Петровна Боякова вступила в должность Главы города Старая Русса. Администрация Старорусского муниципального района (9 октябрь 2018). Дата обращения: 9 октябрь 2018.
  8. ↑ Агеева, Васильев, Горбаневский, 2002
  9. ↑ Приложение к Акту научно-исследовательской экспертизы Института российской истории РАН «О времени основания города Старой Руссы Новгородской области» от 11.01.2007
  10. ↑ 10,0 10,1 Торопова Е. В., Самойлов К. Г., Торопов С. Е.  Археологические исследования в Старой Руссе // Вестник РГНФ. — 2011. — № 1. — С. 155—166. Архивировано из первоисточника 24 сентябрь 2015.
  11. ↑ 11,0 11,1 Въ лЂто 6675… // Новгородская первая летопись старшего и младшего изводов. — М.-Л., 1950. — С. 26—36.
  12. ↑ Тихомиров М. Н. Древнерусские города. — 2-е изд. — М.: Политиздат, 1956. — С. 387.
  13. ↑ Древнерусские берестяные грамоты. Грамота № 526
  14. ↑ В 2015 году Старая Русса отпразднует 1 000-й юбилей истории города 2012 йыл 10 апрель архивланған. или Вести.ру: В Старой Руссе завершился Всероссийский археологический съезд. Но в итоговых решениях съезда вышеуказанное ходатайство отсутствует. Решения съезда
  15. ↑ Соловьёв С. М. . История России с древнейших времен. Книга III. 1463—1584. — М.: АСТ; Фолио, 2001. — 389 с. — ISBN 5-900605-08-6.
  16. ↑ Административно-территориальное…, 2009, с. 13—14
  17. ↑ История Старой Руссы 2012 йыл 24 март архивланған.
  18. ↑ Ушаков А. Ф. Холерный бунт в Старой Руссе. 1831. (Рассказ очевидца) Русская старина 1874. — Т. 9 — № 1
  19. ↑ Чугунка, которой нет / Васильков А. М. −3-е изд. перераб. и доп., СПб.:Реноме, 2008. ISBN 978-5-904045-13-5
  20. ↑ Административно-территориальное…, 2009, с. 39, 85, 87
  21. ↑ Административно-территориальное…, 2009, с. 137
  22. ↑ Административно-территориальное…, 2009, с. 138
  23. ↑ Великая Отечественная война 1941—1945: энциклопедия / Гл. ред. М. М. Козлов. — М.: Сов. энциклопедия, 1985. — 832 с. — С. 687.
  24. ↑ Освобождение городов. СССР. П—С

Әҙәбиәт үҙгәртергә

Һылтанмалар үҙгәртергә

«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Иҫке_Русса&oldid=1254121» битенән алынған