Урыҫ Швейцарияһы (тәбиғәт ҡомартҡыһы)
Урыҫ Швейцарияһы (рус. Русская Швейцария) — реликт ҡарағай һәм киң япраҡлы ҡарағай урмандары, төбәк әһәмиәтендәге комплекслы тәбиғәт ҡомартҡыһы. Башҡортостан Республикаһы Бәләбәй районының Глуховская тимер юл станцияһынан көнбайышҡа табан 1,4 км алыҫлыҡта, Урыҫ Швейцарияһы һәм Үтәй ауылдары араһында урынлашҡан. Майҙаны 550,0 гектар[1].
| «Русская Швейцария» төбәк әһәмиәтендәге тәбиғәт ҡомартҡыһы | |
|---|---|
| урыҫ памятник природы регионального значения «Русская Швейцария» | |
| Төп мәғлүмәт | |
| Майҙаны | 550 гектар |
| Нигеҙләнгән ваҡыты | 14 декабрь 2010 |
| Урынлашыуы | |
| 54°00′41″ с. ш. 54°20′21″ в. д.HGЯO | |
Этимологияһы
үҙгәртергәХалыҡ риүәйәтенә ярашлы, был башҡорт еренә Наполеон ғәскәрҙәрен еңгәндән һуң тыуған иленә ҡайтҡан 1812 йылғы һуғыш ветерандары ғәҙәти булмаған исем биргән. Был тирәләге пейзаждар уларға Швейцарияла күргәндәре менән оҡшаш булып күренә. Әммә был осраҡҡа бер ниндәй ҙә документаль дәлил юҡ. «Рус Швейцарияһы» атамаһының килеп сығышына башҡаса аңлатма биреү дөрөҫөрәк. 1892 йылда бындағы урындарҙа эшҡыуар Иван Петрович Каньшин ҡымыҙ менән дауалау үҙәге аса. Ул «Глуховская» тимер юлы станцияһынан 5 километр алыҫлыҡта урынлашҡан матур урынға романтик, коммерция күҙлегенән һыналған исем бирә[2].
Тасуиррламаһы
үҙгәртергә2010 йылда Башҡортостан Республикаһы Хөкүмәтенең 14 декабрҙәге 480-се ҡарары менән булдырылған. Һаҡлау режимы Башҡортостан Республикаһы Министрҙар Кабинетының 1999 йылдың 26 февралендәге 48-се ҡарары менән раҫланған БР-ҙа тәбиғәт ҡомартҡылары тураһында Положение, шулай уҡ БР Хөкүмәтенең 2018 йылдың 11 апрелендәге 161-се «Башҡортостан Республикаһы Хөкүмәтенең ҡайһы бер ҡарарҙарына үҙгәрештәр индереү тураһында» ҡарары менән билдәләнгән[1].
Рус Швейцарияһы — төбәк әһәмиәтендәге һаҡланыусы зона һәм тәбиғәт ҡомартҡыһы. Бында экология һәм тирә-яҡ мөхитте һаҡлау тураһында хәстәрлек беренсе урында тора. Рельефы тигеҙ, йырын‑һыҙа селтәре менән йырғыланған. Ландшафы ҡараһыу һоро һәм һоро урман тупрағындағы урмандарҙан, йыуылған ҡара тупраҡтағы һәм органоген‑ҡырсынташлы тупраҡтағы далаларҙан ғибәрәт[3]. Тәбиғәт ҡомартҡыһы биләмәһендә Бөгөлмә-Бәләбәй ҡалҡыулығындағы тәбиғи ҡарағайлыҡтарҙың иң ҙур һаҡланып ҡалған реликт фрагменттарының береһе һаҡлана. Артабан ултыртылған ҡарағайҙар һәм айырым ҡарағайҙар Швейцарий, Үтәй, Ҡоро йылғалары битләүҙәрендә уларҙың үрге ағымында, шулай уҡ уларҙың битләүҙәренең һыу айырғыстарға күсеү юлында үҫә. Был ҡарағайҙарҙың уртаса йәше — 40-70 йәш, бейеклеге — 18-24 метр, олоно диаметры — 60 см-ға тиклем. Объекттың көнбайыш өлөшөндә ҡарағай өҫтөнлөк итә (ағастарҙың уртаса составы — 9С1Б), көнсығыш өлөшөндә япраҡлы тоҡомдарҙың өлөшө арта (ағастарҙың составы 7С3Б алып 10Б тиклем үҙгәрә). Иң ҡарт ҡарағайҙар 160 йәшкә етә. Әлеге ваҡытта тәбиғәт ҡомартҡыһы биләмәһендә ҡарағай, имән, ҡайын һәм уҫаҡ урмандары бар. Ауыл хужалығы тәғәйенләнешендәге файҙаланылмаған ерҙәрҙә ҡарағайҙың интенсив тергеҙелеүе күҙәтелә. Топологияға ҡарап, ҡарағай үҫентеләре төрлө варианттарҙа күрһәтелгән. Тоҙло битләүҙәрҙә далаға әйләнгән варианттар таралған. Улар таҙа йәки, ғәҙәттә имән һәм ҡайын ағастары ҡушылған ултыртмалар. Ваҡ ағаслыҡта дала ҡыуаҡлыҡтары: чилига, әҫпе еләге һәм дала сейәһе бар. Һөҙәк битләүҙәрҙә һәм һыу айырғыстарға сыҡҡан урындарҙа киң япраҡлы-ҡарағай урмандары (күбеһенсә ҡарағай урмандары) таралған. Ҡарағайҙар айырым ағастар һәм ҙур булмаған түтәлдәр рәүешендә башҡа урман төрҙәрендә лә осрай, был иһә ҡарағайҙарҙың элек киң таралыу алыуы тураһынла һөйләй. Беренсе яруста, ҡарағайҙан тыш, ҡайын, имән үҫә. Икенсе яруста имән, саған, ҡайын, йүкә ағастары үҫә. Ваҡ ағаслыҡта саған, йүкә, йыла, муйыл, миләш, сөйәлле зелпе һәм башҡалар осрай. Швейцария-Үтәк һәм Ҡоро йылғалары араһындағы һыу айырғыста «Глуховская» шифаханаһы һәм Урыҫ Швейцарияһы ауылы урынлашҡан. Башта бында 1892 йылда «Урыҫ Швейцарияһы» шәхси ҡымыҙ дауаханаһы асыла. Артабан ул төрлө исемдәргә һәм статустарға эйә була. 2005 йылдан шифахана федераль дәүләт учреждение «Глуховская» шифаханаһы статусына эйә. Шифахана тирәләй урынлашҡан урмандар, тәү сиратта ҡарағайҙар, шифахана пациенттары өсөн ҙур рекреацион-һауыҡтырыу әһәмиәтенә эйә. Туристар сувенир сифатында урындағы үләндәрҙең сифатлы һәм үҙенсәлекле балын алып китәләр[1].
Үҫемлектәр донъяһы
үҙгәртергәҮҫемлектәр япмаһында башлыса: ҡарағай урманы төрҙәре: ҡамышлы ҡолонғойроҡ, ҡаурый тоҡораяҡ һәм башҡалар; болон-дала төрҙәре: киң япраҡлы әрем, ебәк һымаҡ әрем, яҙғы умырзая һәм башҡалар күҙәтелә. Үҫемлектәр япмаһында мораль булмаған төрҙәр свитаһы барлыҡҡа килә: еҫле балтырған, ҡаты япраҡлы йондоҙсоҡ, хуш еҫле бөрмәкәй һәм башҡалар[1]. Тәбиғәт ҡомартҡыһы биләмәһендә үҫемлектәрҙең Башҡортостан Республикаһының Ҡыҙыл китабына индерелгән һирәк төрҙәре осрай: ҡаурый ҡылған, ҡуйы ҡыҙыл баҙыҡай[3].
Һылтанмалар
үҙгәртергә- Видео о памятнике природы "Русская Швейцария
- Урыҫ Швейцарияһы (тәбиғәт ҡомартҡыһы) // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
- Русская Швейцария. — «Рәсәйҙең махсус һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре» мәғлүмәт-аналитика сайты мәғлүмәте: (ИАС «ООПТ РФ») (рус.).
https://yandex.ru/images/search?cbird=5&rpt=imageview&redircnt=1673704375.1&url=https%3A%2F%2Favatars.mds.yandex.net%2Fget-images-cbir%2F1995990%2FOnLlUX9ta1T98gauPQqsgA4375%2Forig&cbir_id=1995990%2FOnLlUX9ta1T98gauPQqsgA4375 • [1]
Иҫкәрмәләр
үҙгәртергә- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 Швейцария» «Русская Швейцария». — «Рәсәйҙең махсус һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре» мәғлүмәт-аналитика сайты мәғлүмәте: (ИАС «ООПТ РФ») (рус.). Дата обращения: 15 ғинуар 2023.
- ↑ Русская Швейцария
- ↑ 3,0 3,1 Урыҫ Швейцарияһы (тәбиғәт ҡомартҡыһы) // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
Әҙәбиәт
үҙгәртергә- Позднякова Э. П., Богдан Е. А. «Русская Швейцария» // Реестр особо охраняемых природных территорий Республики Башкортостан. – Изд.2-е, перераб. — Уфа: Издательский центр «МедиаПринт», 2010. — С. 79—80. — 414 с.