Балтырған

Балтырған (рус. Борщеви́к, лат. Heracléum) — ике йәки күп йыллыҡ үлән үҫемлек, бейеклеге 1,8 м-ға етә. Июнь-августта йәшел һарғылт сәскә ата, орлоғо июль-сентябрҙә өлгөрә. Башҡортостанда киң таралған үҫемлек. Урман ситендә, болондарҙа, йылға буйҙарында үҫә.

Балтырған
Балтырған сәскәһе һәм япрағы
Фәнни классификация
Домен:  Эукариоттар Батшалыҡ:  Үҫемлектәр Аҫҡы батшалыҡ:  Йәшел үҫемлектәр Бүлек:  Сәскәлеләр Класс:  Ике өлөшлөләр Тәртип:  Сатыр сәскәлеләр Ғаилә:  Сатырлылар Ырыу:  Борщевик
Халыҡ-ара фәнни исеме
Heracleum L.
Викитөркөмдә Систематика Викиһаҡлағыста рәсемдәр ITIS   29669 NCBI   40917 IPNI   ???

Балтырған (Heracleum sphondylium). Якоб Штурм, «Deutschlands Flora in Abbildungen», 1796 китабынан ботаник иллюстрация

Аҙыҡ өсөн уның йәш кенә япраҡтарын йыялар. Япраҡтарын былай ашарға ла, ашҡа турарға ла мөмкин. Балтырған ашын ҡуҙғалаҡ, кесерткән, йомортҡа, тары ярмаһы ҡушып әҙерләргә була.

Башҡорттарҙа балтырған ашына йомортҡаға баҫылған ыумас ҡушып бешереү киң таралған. Йыл һайын май майында өс йә биш тапҡыр балтырған ашы бешереп ашаһаң, шифаһы ҙур була, ти башҡорт халыҡ медицинаһы.

Итле ашҡа ла балтырған ҡушып бешерергә мөмкин. Балтырғандан салаттар ҙа әҙерләйҙәр. Көпшәһен тамыры менән бергә ит турағыстан үткәреп туҡлыҡлы пюре әҙерләргә була. Туралған көпшәләрен бәлеш эслегендә ҡулланалар.

Ҡышҡылыҡҡа балтырғанды тоҙларға ла, киптерергә лә була.

Балтырған
Ябай балтырғандың сәскәһе һәм япраҡтары
Фәнни классификация
Домен:  Эукариоттар Батшалыҡ:  Үҫемлектәр Аҫҡы батшалыҡ:  Йәшел үҫемлектәр Бүлек:  Сәскәлеләр Класс:  Ике өлөшлөләр Тәртип:  Сатыр сәскәлеләр Ғаилә:  Сатырлылар Ырыу:  Борщевик
Халыҡ-ара фәнни исеме
Heracleum L., 1753
Төрҙәре
См. текст (60-тан артыҡ төр)
Викитөркөмдә Систематика Викиһаҡлағыста рәсемдәр GRIN   g:5559

Балтырған (лат. Herácléum) — биологик төр, үҫемлектәрҙең Сатырлылар ғаиләһенә ҡарай. Балтырғандың 42 төрө билдәле. Ерҙең көнсығыш ярымшарының уртаса поясында (бигерәк тә Төньяҡ Америкала) таралған биологик төр. Балтырғандың төрлө төрҙәре декоратив үҫемлек булараҡ та, малға силос итеп тә, кеше туҡланыу өсөн дә үҫтерелә. Әммә ҡайһы бер төрҙәрендә фотосенсибилизирлау матдәләре (фуранокумариндар), кеше һәм һөтимәрҙәрҙең тиреһендә фитофотодерматит барлыҡҡа килтерә.

Атамаһы

Борон рус телендә балтырған «борщ» тип аталған. XVI быуатта тәү тапҡыр билдәләнгән).

Борон был атама «ҡызырлы» тигәнде аңлатҡандыр. Бер фараз буйынса, үҫемлектең атамаһы япрағының ҡызырлы төҙөлөшө арҡаһында килеп сыҡҡан (йыраҡлашҡан туғандаш телдәрҙә, мәҫәлән, нем. Borste — «шырт»). Ләкин башҡа бер телдә лә, герман телдәр төркөмөндә, был күҙәтелмәй. Немец, нидерланд һәм дат телдәрендә балтырғанды «айыу табаны» тип йөрөтәләр (нем. Bärenklau, нидерл. Berenklauw, дан. bjørneklo). Словен лингвисы Франце Безлай А. А. Потебня ҡаралған мәсьәлә буйынса ошо славян һүҙе герман сығышлы, тип иҫбатлаған А. Вайанға һылтана, был үҫемлектең немец телендәге атамаһына йүнәлтә.

Себер балтырғанының йәш япраҡтары йыш ҡына «борщ» тип аталған аҙыҡ әҙерләүҙә ҡулланылған. Бындай аҙыҡтарға, балтырғандан тыш, башҡа йәшелсәләр ҙә һалынған. Хәҙер ҡайһы бер халыҡтарҙа балтырған ашамлыҡ итеп ҡулланылмай ҙа башлаған.

XVIII быуаттан башлап «борщ» сөгөлдөр ашы тигәнде аңлата, ә үҫемлек үҙе әҙәби рус телендә «борщевик» тип йөрөтөлә башлай. Башҡа славян телдәрендә лә үҫемлек шуға оҡшаған атамалы: укр. борщівник, чех bolševník, ҡайһы бер славян телдәрендә, шулай уҡ литва телендә сығанаҡ тәүһүҙ ҡулланыла слов. bršč, пол. barszcz, үр.-луж. baršč, бел. баршч, лит. barštis. Украин телендә «борщ» һүҙе XVIII быуаттан билдәле.

Шул уҡ ваҡытта балтырғанға ла, көпшәле һәм келән (шыма) ҡурай тигән үҫемлектәргә лә Рустә Айыу ҡурайы (һаҫы ҡурай) дягиль — тигән дөйөм атама ҡулланылған. Рус теленең помор диалектының помор һөйләшендә был үҫемлек боржовка, боржавка, бурша тигән атама менән йөрөтөлә.

Heracleum тигән латинса атамаһы боронғо грек мифологияһы геройы Геракл исеменән килеп сыҡҡан, һәм Карл Линней, уның дәүмәле башҡа сатырлыларҙан исполиндарса булыуы менән айырылып торғанлыҡтан, үренделәр үҫешенең тиҙлегенә ҡарата, шулай атаған. Әммә Линней ул саҡта Европа ботаниктарына һуңлап билдәле булған кавказ гигант төрҙәрен белмәгән.

Ботаник күҙлегенән тасуирлау

Ябай балтырған (Heracleum sphondylium). О. В. Томе, «Flora von Deutschland, Österreich und der Schweiz», 1885 китабынан ботаник иллюстрация

Балтырған — күбеһенсә икейыллыҡ, һирәгерәк- күпйыллыҡ үлән. Төрлө төр балтырғандың һабаҡтары төрлө бейеклеккә күтәрелә — 20—50 см-ҙан 250 см-ға тиклем; ҡағиҙә булараҡ, улар ҡыуыш эсле.

Япраҡтары тамыр яны розеткаһына яҡын урынлаша, оҙон, эре; өс йәки икеләтә өс саталы, йә ҡанатҡа оҡшаш айырмалы, төрлө форма сегментлы.

Сәскәләре ваҡ, аҡ, һирәгерәк — йәшел-һары йәки асыҡ-алһыу төҫтә, ҡайһы берҙә киҫелешкән урынында 40 см-ға тиклем дәүмәлдә ҡатмарлы сатырға йыйыла. Күпселек төрө июндә сәскә ата, әммә ҡайһы бер төрҙәре июль — авгусҡа тиклем сәскә ата.

Емеше — һалынҡы емеш тип йөрөтөлгән айырым типтағы ҡушорлоҡ. Орлоҡтары июль — сентябрҙә өлгөрә, еңел ҡойола.

Таралыу территорияһы

Көнбайыш Европала балтырғандың инвазив төрҙәренең таралыу картаһы. Heracleum mantegazzianumдың икенсел ареалы ҡыҙыл, Heracleum persicumдың — йәшел, Heracleum sosnowskyiҙың — күк төҫ менән билдәләнгән

Балтырған нигеҙҙә көнсығыш ярымшарҙың уртаса климатлы урындарында үҫә. Төньяҡ Америкала бер генә төр үҫә.

Рәсәйҙә һәм СНГ илдәрендә, башлыса Субальп таулы һыҙатында, балтырғандың 40-ҡа яҡын төрө үҫә. Рәсәйҙең Европа өлөшөндә, Көнбайыш Себерҙә һәм Ҡаҙағстанда себер балтырғаны (Heracleum sibiricum) киң таралған.

Сосновский балтырғанын силос культураһы итеп культивациялау менән бәйле, был үҫемлек аҡрынлап ҡырағай тәбиғәткә, һыу, юл буйҙарына, ташландыҡ ерҙәргә, ялан-ҡырҙарҙың эшкәртелмәй ҡалған урындарына, күскән. Шулай итеп, балтырғандың йылдам таралыуы экологик тигеҙлекте боҙа һәм Европа илдәрендә етди проблемаға әйләнде. Германияла, Чехияла, Скандинавия илдәрендә, Эстонияла, Беларустә балтырғанға ҡаршы көрәшеүҙең хөкүмәт һәм йәмәғәт программалары эшләй.

Рәсәйҙең төньяғында, төньяҡ-көнбайышында һәм үҙәк региондарында балтырғандың кеше тәнен көслө бешергән төрөнөң таралыуы оло проблемаға әйләнде. Ул, эпидемияға оҡшап, донъяны баҫа, ваҡытында зыянлы үләнде таратмаҫ өсөн бер ниндәй хәл иткес ҡарарҙар ҡабул ителмәгәс, ҡырағай тәбиғәттә кеше һәм хайуандарҙың тиреһенә аяуһыҙ булған сүп үләне ҙур тиҙлектә таралыуын дауам итә.

Башҡортостанға ла килеп етеп, башҡорт халҡы яратҡан аҙығынан мәхрүм булһа, бик тә яман буласаҡ. Хөкүмәтпебеҙ был тәңгәлдә профилактик эш йәйелдерер тигән өмөттә ҡалабыҙ.

Белоруссияла балтырғандың хәҙерге заман популяцияларының төп массаһы Витебск (43 %) һәм Минск (41 %) өлкәләрендә таралған, әммә улар көньяҡҡа һәм көнбайышҡа ла үтеп инә башлаған. Шул уҡ ваҡытта балтырған углекислый газды, һөрөм газын көслө йотоусы һәм кислород эшләп сығарыусы ҡеүәтле үҫемлек.

Төрҙәре

Төрлө баһалар буйынса, балтырғандың 40-тан алып 70-кә тиклем төрө бар икән. Элекке СССР территорияһында түбәндәге төрҙәр осрай:

• Heracleum aconitifolium Woronow
• Heracleum albovii Manden. — Альбов балтырғаны
• Heracleum antasiaticum Manden. — Алғы Азия балтырғаны
• Heracleum apiifolium Boiss.
• Heracleum asperum (Hoffm.) Bieb. — Ҡаты балтырған
• Heracleum calcareum Albov
• Heracleum carpaticum Porc.
• Heracleum chorodanum (Hoffm.) DC.
• Heracleum cyclocarpum K.Koch
• Heracleum dissectum Ledeb. — Ярылған балтырған
• Heracleum dulce Fisch. — Татлы балтырған
• Heracleum egrissicum Garnidze
• Heracleum grandiflorum Stev. ex Bieb. — Эре сәскәле балтырған
• Heracleum idae Kulieva
• Heracleum lanatum Michx.
• Heracleum lehmannianum Bunge — Леман балтырғаны
• Heracleum leskovii Grossh. — Лесков балтырғаны
• Heracleum ligusticifolium Bieb.
• Heracleum mandenovae Satzyperova
• Heracleum mantegazzianum Somm. & Levier — Мантегацци балтырғаны
• Heracleum nanum Satzyperova
• Heracleum ossethicum Manden.
• Heracleum palmatum Baumg.
• Heracleum pastinacifolium K.Koch
• Heracleum ponticum (Lipsky) Schischk. ex Grossh. — Понтий балтырғаны
• Heracleum pubescens (Hoffm.) Bieb. — Ялбыр балтырған
• Heracleum roseum Stev.
• Heracleum scabrum Albov
• Heracleum sibiricum L. — Себер балтырғаны
• Heracleum sommieri Manden.
• Heracleum sosnowskyi Manden. — Сосновский балтырғаны
• Heracleum sphondylium L. — Ябай балтырған
• Heracleum stevenii Manden. — Стевен балтырғаны
• Heracleum trachyloma Fisch. et Mey — Суғырмаҡлап сикләнгән балтырған
• Heracleum villosum Fisch. ex Spreng. — Йөнтәҫ балтырған
• Heracleum wilhelmii Fisch. & Ave-Lall.

Ҡулланыу

Үҫемлек һуты фототоксик булыуына ҡарамаҫтан, балтырғандың япрағы, һабағы һәм йәш үҫенделәре — бигерәк тә себер балтырғаны Ҡалып:Heracleum sibiricum — сей, тоҙланған һәм маринадланған көйө ашарға яраҡлы, аш тәмләткесе итеп ҡулланыла. Наҙлы ғына һабағы һәм әле ныҡлап үҫешеп етмәгән сәскәләре, эҫе һыу менән ҡойондорғандан һуң, тоҙланған көйө йә он менән бутап ҡыҙҙырылған көйө ашарға ярай. Ҡатмаған йомшаҡ һабаҡтарын сей көйө лә ашарға була.

Ябай балтырғандың йәш үҫенделәре Heracleum sphondylium мал аҙығына яраҡлы.

Сосновский балтырғаны (Heracleum sosnowskyi) XX быуаттың 40-сы йылдарында юғары уңыш биргән мал аҙығы, силос үҫемлеге булараҡ ҡулланылған. Сосновский балтырғаны ҙур уңышы менән айырылып тора — гектарынан 2500 центнер һәм уның составында шәкәр кимәле юғары — сей ауырлыҡтың 3 % тәшкил итә. Әммә уның тиҙ генә ҡырағайланыуы һәм урындағы флораға эйәләшеүе асыҡланды. Һутының ағыулы булғаны ла асыҡланғас, Сосновский балтырғанын сәнәғәт масштабында үрсетеүҙән баш тартыу күҙәтелә.

Heracleum pubescens, Heracleum mantegazzianum төрҙәре һәм ҡайһы бер башҡалары декоратив була. Йөнтәҫ балтырған (Heracleum villosum) ашҡа тәмләткес булараҡ ҡулланыла; уны шулай уҡ Закавказьела рассольный сырҙар яһағанда ҡулланалар.

Балтырғандың ҡоро (ҡышлаған) һабаҡтарынан Рустә борондан — калюки, обертон флейтаның бер төрө — халыҡ музыка ҡоралы эшләгәндәр. Хәҙерге ваҡытта балтырған һабағын рейнстиктар (музыка инструменты, перкуссиялар төрө) яһауҙа ҡулланалар.

Балтырған ашы

Йылына бер балтырған ашамаған кешенең эсе ҡортлар имеш — шулай тигән боронғолар. Балтырғандың һабағында һәм япраҡтарында С витамины лимондан бер нисә тапҡырға күберәк, каротин, тимер, никель, баҡыр, марганец, титан, бор һымаҡ һирәк осрай торған микроэлементтарға бай. Былар кеше организмы өсөн ифрат кәрәкле матдәләр. Кешене тынысландыра торған үҙенсәлеге лә бар.

Ашҡа һалынған ҡушылмалар

• Тауыҡ һурпаһы
• Балтырған
• Бәрәңге
• Һуған
• Өй туҡмасы
• Әсе ҡатыҡ йәки ҡорот
• Тоҙ

Бешереү

Тауыҡ һурпаһы бешерелә. Бәрәңге турап, бешеп етер саҡта һуған, үҙегеҙ теләгән күләмдә балтырған турап һалығыҙ, ул ҡабарып сығыу менән үҙегеҙ баҫҡан туҡмас төшөрөгөҙ. Әгәр киптерелгән йәки һатыу туҡмасы булһа, балтырғандан алда һалына. Табынға әсе ҡатыҡ йә ҡорот менән бирелә.

Балтырғандың фототоксиклығы

Балтырғандың япрағы һәм емештәре эфир майҙарына бай. Был төркөмдөң ҡайһы бер төрҙәренә ҡағылыу менән кеше тәне ҡыҙара, бүртә, яна, сөнки үҫемлектең бөтөн өлөштәре лә фуранокумаринға бай — был матдәләр организмдың ультрафиолет нурҙарына һиҙгерлеген арттыра. Сыуаҡ, ҡояшлы көндәрҙә, балтырған тәнгә ҡағылһа, бигерәк ныҡ бешерә. Әгәр тәнгә саҡ ҡына балтырған һуты тейгән булһа ла, ҡояш аҫтында бер аҙ ғына булыу ҙа, тирене ныҡ яндыра ала. Ҡағиҙә булараҡ, тәндең зыянлаған ерендә икенсе дәрәжәле бешеү (һыу тулған ҡыуыҡтар) күҙәтелә. Бешеү процесы бер нисә сәғәттән бер нисә тәүлек арауығында бара. Иң ҡурҡынысы шул — тәүге әҙер үҫемлеккә тотоноу бер нисек тә насар тәьҫир итмәй. Балтырған — контактлы һәм тынды ҡыҫыусы аллерген, уның еҫе кәрәсингә оҡшаған һәм үҫемлектән биш метр аралыҡта бәрелеп тора. Балтырған һуты күҙгә эләкһә, һуҡырайыу янай. Балаларҙың, балтырғандың ҡыуыш һабағын телескоп итеп уйнағандан һуң, һуҡырайыу осрағы теркәлгән. Әгәр балтырған һуты менән кеше тәненең 80 % бешһә, был үлемгә лә килтереүе мөмкин.

Сүп үләне булараҡ, балтырғанға ҡаршы көрәш

Ҡырағай тәбиғәттә балтырғанға ҡаршы көрәш уның орлоғо ҡойолған урындарҙы, шыта башламаҫ борон, картировать итеүҙән ғибарәт. Шулай уҡ балтырғандың орлоҡло сәскәлеген киҫәләр. Дөйөм тәьҫир итеүсе гербицидты, мәҫәлән, глифосатты билдәле бер нөктәгә йүнәлтеп ҡулланыу эффектлы. Бөгөнгө көндө селектив гербицид юҡ, күп кенә ғилми үҙәктәрҙә уны уйлап табыу өҫтөндә эшләйҙәр. Шулай уҡ, өҫтөнә яғыулыҡ һибеп, үҫемлекте яндыралар. Балтырған күпләп үҫкән ерҙе сезонына бер нисә тапҡыр һөрәләр. Балтырған урынына орлоғо күп булған һәм тиҙ үҫә торған, мәҫәлән, ҡылсыҡһыҙ күстерә һәм ҡара борсаҡ культуралары (козлятник һәм галега) кеүек үҫемлектәр сәсәләр. Йәиһә ер өҫтөнә балтырған тишеп сыға алмаҫлыҡ материал түшәйҙәр. Бөгөнгө көндә балтырғанға ҡаршы ҡулланырлыҡ берҙән бер тәбиғи ҡоротҡос — яһалма балтырған көйәһе генә билдәле.

Әҙәбиәт

• А. А. Антонов. Гераклеум // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
• Манденова И. П. Кавказские виды рода Heracleum, Тб., 1950.
• Губанов И. А. и др. Иллюстрированный определитель растений Средней России. Т. 2: Покрытосеменные (двудольные: раздельнолепестные). — М.: Товарищество научных изданий КМК, 2003. — С. 631—632. — ISBN 5-87317-128-9
• Борщевик // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
• Ғүмәров В. З. Тыуған яҡтың шифалы үҫәмлектәре. —Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1996. −160 б. ISBN 5-295-01499-1
• Шәрәфетдинов Д. М. Йәшел байлыҡ. -Өфө; Китап, 2011. ISBN 978-5-295-05347-4

Һылтанмалар

• Балтырған GRIN сайтында мәғлүмәт
• Борщевик — статья в Энциклопедии декоративных садовых растений.