Уйғыр яҙмаһы

Уйғыр яҙмаһы — уйғыр теленең яҙмаһы. Төрлө осорҙа һәм төрлө илдәрҙә уйғыр теле яҙмаһы өсөн яҙманың төрлө системаһы — иҫке уйғыр яҙмаһы, ғәрәп яҙмаһы, кириллица һәм латиница ҡулланылған.

• Иҫке уйғыр яҙмаһы — VIII—XIX быуаттарҙа
• Ғәрәп яҙмаһы — XI быуаттан СССР-ҙа 1930 йылға тиклем; ҠХР-ҙа хәҙерге заманға тиклем (1960—1980 йылдар осоронан тыш)
• Латиница — 1930—1947 йылдарҙа СССР-ҙа; 1960—1980 йылдарҙа ҠХР-ҙа
• Кириллица — 1947 йылдан СССР-ҙа һәм БДБ илдәрендә; 1956—1957 йылдарҙа Ҡытай Халыҡ Республикаһында тырышып ҡарау

Уйғыр яҙмаһы

Әлеге ваҡытта уйғыр теле ике рәсми яҙма стандартына эйә — ҠХР-ҙа ғәрәп алфавиты нигеҙендә һәм БДБ илдәрендә кириллица нигеҙендә.

Боронғо уйғыр теле яҙыуҙары

Боронғо уйғыр һәм хәҙерге уйғыр теленең хәҙерге күсәгилешлелеге мәсьәләһе бәхәсле һорау. Әммә боронғо уйғыр теле ҡулланышта булған осорҙо уйғыр теле үҫеше баҫҡыстарының береһе тип айырыу мөмкин тип һанай белгестәр.

Боронғо уйғыр теле төрлө яҙыу системаһын ҡулланған. Мәҫәлән, V быуатта манихей яҙмаһын, V—VIII быуаттарҙа — төрөк яҙмаһын, ә VIII быуаттан — соғди яҙмаһынан үҫешкән иҫке уйғыр яҙмаһын ҡулланғандар. Шулай уҡ тибет яҙмаһын, эстрангело яҙмаһын һәм үҙәк азия тибындағы брахми яҙмаһын ҡулланып яҙған боронғо уйғыр текстары ла билдәле.

Уйғырҙар XI—XII быуаттарҙа ислам динен ҡабул иткәндән һуң, иҫке уйғыр яҙмаһын ғәрәп яҙмаһы ҡыҫырыҡлап сығара башлай. Дөйөм алғанда, был процесс XVI быуатҡа тамамлана тип иҫәпләнһә лә, XVIII быуатҡа ҡараған айырым документтарҙың да иҫке уйғырса яҙылғаны осрай, ә һары уйғырҙар уны XIX быуатҡа тиклем ҡулланған.

Уйғыр телендә яҙыу өсөн ғәрәп яҙмаһын XI—XII быуаттарҙа ҡуллана башлайҙар. 1920-се йылдар башына тиклем Ҡытай һәм Урта Азия уйғырҙары 28 хәреф ҡулланған::

ا ب ت ث ج ح خ د ذ ر ز س ش ص ض ط ظ ع غ ف ق ك ل م ن و ه ى

Урта Азия уйғырҙары яҙмаһы

1920-се йылдар башында СССР-ҙа ғәрәп алфавитын уйғыр фонетикаһына яҡынайтыу мәсьәләһе ҡуйыла. Был мәсьәлә буйынса «Кәмбәғәлләр авази» тигән уйғыр гәзитендә бәхәс йәйелдерелә. 1925 йылда 1-се уйғыр мәғарифы хеҙмәткәрҙәре кәңәшмәһен саҡырыу уның һөҙөмтәһе булып тора. Был кәңәшмәлә алфавиттан уйғыр теле өсөн ят ғәрәп өндәрен сағылдырған хәрефтәрҙе алып ташларға һәм үҙгәлекле уйғыр өндәрен тапшырырлыҡ хәрефтәр индерелә: پ — [p], چ — [ʧ], ژ — [ʒ], گ — [g], ڭ — [ŋ], ئە — [æ], ئۈ — [y]. Яңы алфавит 27 хәрефтән торған:

ئا ئە ب پ ت ج چ خ د ر ز ژ س ش غ ق ك گ ڭ ل م ن ۋ ه ئو ئۇ ئى ي

1930 йылда СССР-ҙа ғәрәп әлифбаһы нигеҙендә уйғыр алфавиты рәсми рәүештә латиница нигеҙендәге алфавитҡа алмаштырыла. Әммә ысынында иһә хатта 1936 йылда ла Ташкентта сыҡҡан «Шәрқ һакиқити» гәзите өлөшләтә ғәрәп алфавиты хәрефтәре менән баҫыла.

1920-се йылдар уртаһында СССР-ҙа яҙманы латинлаштырыу буйынса әүҙем кампания йәйелдерелә. Был процесс уйғыр яҙмаһын да урап үтмәй. 1928 йылдың февраль-мартында «Кәмбәғәлләр авази» гәзитендә латин алфавитына нигеҙләнеп төҙөлгән бер нисә уйғыр алфавиты проекты нәшер ителә. Шул уҡ йылдың апрель-майында Сәмәрҡәндтә үткән 1-се уйғыр лингвистик конференцияһында 31 латин хәрефенән торған алфавит раҫлана. 1930 йылдың майында Алма-атала үткән 2-се уйғыр лингвистик конференцияһы уны үҙгәртмәй ҡабул итә. 1930-сы йылдар уртаһында урыҫ теленән үҙләштерелгән һүҙҙәрҙәге өндө билдәләү өсөн, алфавитҡа F f хәрефе өҫтәлә.

СССР уйғырҙарының латинлаштырылған алфавиты:

A a

B в

C c

Ç ç

D d

E e

Ə ə

F f

G g

Ƣ ƣ

H h

I i

J j

K k

L l

M m

N n

Ꞑ ꞑ

O o

Ө ө

P p

Q q

R r

S s

Ş ş

T t

U u

V v

X x

Y y

Z z

Ƶ ƶ

1930 йылдар аҙағында СССР-ҙа алфавиттарҙы латиницанан кириллица нигеҙендәге алфавитҡа күсереү процесы башлана. Уйғыр алфавиты һуңғыларҙан булып кириллицаға күсерелгән. А. Ш. Шамиеваның кириллица алфавиты проекты 1946 йылда нәшер ителә, 1947 йылдың 4 февралендә Ҡаҙаҡ ССР-ы Юғары Советы Президиумы уны раҫлай. Алфавитҡа урыҫ алфавитының бөтә 33 хәрефе, шулай уҡ алфавиттың иң һуңында, Я я хәрефе артынан, тороусы 8 өҫтәмә тамға: Қ қ, Ң ң, Ғ ғ, Ү ү, Җ җ, Ө ө, Ә ә, Һ һ өндәре индерелә. 1960 йылдан алфавитта хәрефтәр тәртибе үҙгәртелә һәм ул хәҙер бына шул күренештә::

А а	Б б	В в	Г г	Ғ ғ	Д д	Е е	Һ һ	Ә ә	Ж ж
Җ җ	З з	И и	Й й	К к	Қ қ	Л л	М м	Н н	Ң ң
О о	Ө ө	П п	Р р	С с	Т т	У у	Ү ү	Ф ф	Х х
Ц ц	Ч ч	Ш ш	Щ щ	Ъ ъ	Ы ы	Ь ь	Э э	Ю ю	Я я

Ғ ғ хәрефе увуляр яңғырау спирант, һ — фарингаль һаңғырау, ә — киң иренләшмәгән алғы рәт һуҙынҡыһы, җ — яңғырау аффриката [дж], қ — увуляр һаңғырау һыҙғыслы, ң — веляр танау тартынҡыһы, ө — иренләшкән ярым киң алғы рәт һуҙынҡыһы, ү - иренләшкән алғы рәт тар һуҙынҡы. Урыҫ теленән үҙләштергән һүҙҙәрҙә генә ё, ф, ц, щ, ь хәрефтәре ҡулланыла.

2017 йылдың сентябрендә Ҡаҙағстан хөкүмәте ҡаҙаҡ яҙмаһын латин алфавитына күсерергә ҡарар иткәндән һуң, ҡайһы бер уйғыр йәмәғәтселеге вәкилдәре Ҡаҙағстан уйғырҙарының яҙмаһын да латин алфавитына күсереү тәҡдиме менән сығыш яһаны. 2018 йылдың майында Ҡаҙағстан уйғырҙары өсөн яңы алфавит проекты матбуғатта баҫтырылды. Проектҡа ярашлы, алфавиттың күренеше түбәндәгесә:

A a, Á á, B b, D d, E e, F f, G g, Ǵ ǵ, H h, I i, Y y, J j, C c, K k, L l, M m, N n, Ń ń, O o, Ó ó, P p, Q q, R r, S s, T t, U u, Ú ú, V v, Z z, X x, Sh sh, Ch ch.

Ҡытай уйғырҙары яҙмаһы

XX быуат башланғанға тиклем Ҡытай уйғырҙары шулай уҡ «иҫке» ғәрәп яҙмаһы менән файҙаланған. 1951 һәм 1954 йылдарҙа был яҙыу үҙгәртелгән һәм Советтар Союзындағыса уйғыр теленең фонетикаһы нормаларына яҡынайтылған. Мәҫәлән, 1951 йылғы реформа уйғыр алфавитынан 8 тартынҡы хәрефте алған — ﺙ [θ], ﺫ [ð], ﺡ [ħ], ﻁ [tˁ], ﻅ [ðˁ], ﺹ [sˁ], ﺽ [ðˤ], ﻉ [ʕ], шулай уҡ һуҙынҡы өсөн 6 хәреф индергән — ا [ɑ], ئە [ɛ], ئي [e], ئى [i], قو [o, ø], قق [u, y]. 1954 йылғы реформа һуҙынҡылар яҙылышына ҙур булмаған үҙгәрештәр индергән. 1954 йылдың майында Шеңжан хөкүмәте үҙгәртелгән алфавит рәсми рәүештә раҫлана.

1956 йылдың авгусында Өрөмсөлә Шеңжан-Уйғыр автономлы районы телдәре һәм яҙыуы буйынса конференция үтте. Унда ҡытай ғалимдары ла, уларҙың СССР-ҙан килгән коллегалары ла сығыш яһаны. Конференция резолюцияһында Шеңжан-Уйғыр автономлы районы СУАР халыҡтары (шул иҫәптән уйғыр) яҙмаһын кириллица нигеҙенә күсереү кәрәклеге күрһәтелгән. Яңы алфавит проекты уйғырҙарьСоветтар Союзында файҙаланған алфавитҡа оҡшаш була, әммә, совет вариантынан айырмалы рәүештә, Һ һ, Ц ц, Щ щ, Ы ы, Ь ь, Э э, Ю ю, Я я хәрефтәре булмай, ә Ҳ ҳ хәрефе була. Әммә тиҙҙән был проект ябыла, 1957 йылда Ҡытай милли аҙсылыҡтар институты Ҡытайҙың бөтә милли аҙсылыҡ тәшкил иткән халыҡтарына латин алфавитына күсеү тәҡдимен индерә. Ҡытай уйғырҙары яҙмаһын кириллицаға күсереү мәсьәләһе, 1958 йылдың ғинуарында Чжоу Эньлай ҡытай милли аҙсылыҡтары пиньинь нигеҙендә төҙөлгән яҙма менән файҙаланырға тейеш тигән сығышынан һуң, тулыһынса ябыла. 1958 йылдың 25 мартында Ҡытайҙа уйғыр кириллицаһы рәсми рәүештә ғәмәлдән сығарыла.

1959 йылдың ноябрь-декабрендә Шеңжан-Уйғыр автономлы районы милли аҙсылыҡ телдәренең 2-се конференцияһында уйғыр теленең латинлаштырылған алфавитын индереү тураһында ҡарар сығарыла. Алфавиттың күренеше :

A a	B b	C c	D d	E e	F f	G g	H h	I i	J j
K k	L l	M m	N n	O o	P p	Q q	R r	S s	T t
U u	V v	W w	X x	Y y	Z z	Ƣ ƣ	Ⱨ ⱨ	Ⱪ ⱪ	Ə ə
Ө ө	Ü ü	Ⱬ ⱬ	Ng ng	Zh zh	Ch ch	Sh sh

:

Сәйәси сәбәптәр арҡаһында яңы алфавитты индереү кисектерелә, һәм фәҡәт 1964 йылдың октябрендә генә Ҡытай Халыҡ Республикаһының Дәүләт советы уны рәсми рәүештә раҫлай. Әммә тиҙҙән башланған «Ҡытайҙағы мәҙәни инҡилап» яңы уйғыр алфавитын индереүҙе тағы кисектерә. Латинлаштырылған уйғыр алфавитын индереү эше 1973 йылда ғына йәнләнә, ә 1976 йылдан был алфавит бөтә рәсми өлкәләргә лә индерелә.

Әммә 1980 йылда уйғыр теле өсөн йәнә ғәрәп яҙмаһын ҡулланыу мөмкинлеген барлыҡҡа килә. Ахырҙа, 1982 йылда Шеңжан-Уйғыр автономлы районы Халыҡ вәкилдәре йыйылышының даими комитеты уйғыр латинлаштырылған алфавитынан баш тартырға һәм ҡабат ғәрәп графикаһына ҡайтырға тигән ҡарар сығара. 1986 йылдың аҙағына латинлаштырылған алфавит тулыһынса бөтә рәсми өлкәләрҙә ҡулланыштан сығарыла .

Ҡытайҙағы хәҙерге уйғыр алфавитының күренеше::

ئا

ئه

ب

پ

ت

ج

چ

خ

د

ر

ز

ژ

س

ش

غ

ف

ق

ك

گ

ڭ

ل

م

ن

ۋ

ئو

ئۇ

ئۆ

ئۈ

ه

ئې

ئى

ي

2000 йылдың ноябрендә ҠХР-ҙа Шеңжан университетында латин алфавиты нигеҙендә эшләнгән ярҙамсы алфавит — Uyghur Latin Yëziqi (ULY) ҡабул ителә. Ул көнбайыш баҫмаларҙа һәм интернетта ҙур популярлыҡ яулай . Әммә ул рәсми статусҡа эйә түгел.

Uyghur Latin Yëziqi: A a, B b, Ch ch, D d, E e, Ё ё, F f, G g, Gh gh, H h, I i, J j, K k, L l, M m, N n, Ng ng, O o, Ö ö, P p, Q q, R r, S s, Sh sh, T t, U u, Ü ü, W w, X x, Y y, Z z, Zh zh.

Алфавиттарҙың сағыштырма таблицаһы

Уйғыр алфавиттарының сағыштырма таблицаһы,

Уйғыр ғәрәп алфавиты (ҠХР, 1982 йылдан)	Латиница нигеҙендә яңы уйғыр алфавиты (ҠХР, 1965—1982)	Кириллицаға нигеҙләнгән уйғыр алфавиты (СССР, БДБ)	Латин уйғыр алфавиты (СССР, 1946 й. тиклем)	Уйғыр латин алфавиты (ULY)	Проект, 2018	Халыҡ-ара фонетик алфавит (МФА)
ئا	A a	A a	A a	A a	A a	a
ئە	Ə ə	Ə ə	Ə ə	E e	Á á	æ
ب	B b	Б б	B в	B b	B b	b
پ	P p	П п	P p	P p	P p	p
ت	T t	Т т	T t	T t	T t	t
ج	J j	Җ җ	Ç ç	J j	C c	ʤ
چ	Q q	Ч ч	C c	Ch ch	Ch ch	ʧ
خ	H h	X x	X x	X x	X x	x
د	D d	Д д	D d	D d	D d	d
ر	R r	Р р	R r	R r	R r	r
ز	Z z	З з	Z z	Z z	Z z	z
ژ	Ⱬ ⱬ	Ж ж	Ƶ ƶ	J j/Zh zh	J j	ʒ
س	S s	С с	S s	S s	S s	s
ش	X x	Ш ш	Ş ş	Sh sh	Sh sh	ʃ
غ	Ƣ ƣ	Ғ ғ	Ƣ ƣ	Gh gh	Ǵ ǵ	ʁ
ف	F f	Ф ф	F f	F f	F f	f
ق	Ⱪ ⱪ	Қ қ	Q q	Q q	Q q	q
ك	K k	К к	K k	K k	K k	k
ڭ	-ng	Ң ң	Ŋ ŋ	-ng	Ń ń	ŋ
گ	G g	Г г	G g	G g	G g	ɡ
ل	L l	Л л	L l	L l	L l	l
م	M m	М м	M m	M m	M m	m
ن	N n	Н н	N n	N n	N n	n
ھ	Ⱨ ⱨ	Һ һ	H h	H h	H h	h
ئو	O o	О о	О о	O o	O o	o
ئۇ	U u	У у	U u	U u	U u	u
ئۆ	Ɵ ɵ	Ө ө	Ɵ ɵ	Ö ö	Ó ó	ø
ئۈ	Ü ü	Ү ү	Y y	Ü ü	Ú ú	y
ۋ	V v	В в	V v	W w	V v	v
ئې	E e	E e	E e	É é	E e	e
ئى	I i	И и	I i	I i	I i	i,ɨ
ي	Y y	Й й	J j	Y y	Y y	j

Бынан тыш, кириллица нигеҙендәге уйғыр алфавитында ҡалған ике системала һәр береһе ике билдә аша бирелгән хәрефтәр урынына ике өҫтәлмә хәреф бар:

Кириллица	Ғәрәп алфавиты	Латин-ULY
Ю ю	يۇ	yu
Я я	يا	ya

Әҙәбиәт

урыҫ телендә

• Москалёв А. А. Политика КНР в национально-языковом вопросе (1949-1978). — М.: «Наука», 1981. — 214 с.
• Садвакасов Г. С. Уйгурский язык // Языки Мира. Тюркские языки. — М.: Индрик, 1997. — С. 438. — ISBN 5-85759-061-2.
• Садвакасов Г. С. Алфавит литературного языка советских уйгуров // Вопросы совершенствования алфавитов тюркских языков СССР. — М.: Наука, 1972.

башҡа телдәрҙә

• Minglang Zhou. Multilingualism in China: the politics of writing reforms for minority languages 1949-2002. — Berlin: Mouton de Gruyter, 2003. — ISBN 3-11-017896-6.

Һылтанмалар

• Waris Abdukerim Janbaz. An Introduction to Latin-Script Uyghur (ингл.). 2006 Middle East & Central Asia Politics, Economics, and Society Conference. Sept 7-9, University of Utah, Salt Lake City, USA. Дата обращения: 14 декабрь 2015. Архивировано 11 октябрь 2017 года. 2019 йыл 4 ноябрь архивланған.