Сөғд халҡы

Сөғд халҡы (сөғд теле swγδ, swγδ’k}}) — Зеравшан йылға үҙәнендә — хәҙерге замандағы Бохаранан (Үзбәкстан) Хужандҡа (Тажикстан) тиклемге территорияла урынлашҡан Сөғд батшалығында йәшәгән иран сығышлы тарихи халыҡ. Рәсәй шәрҡиәтсеһе В. В. Бартольд һүҙҙәре буйынса, сөғдлеләрҙе, төбәккә сауҙа-мәҙәни индергән өлөшө буйынса, «Үҙәк Азия финикийлылары» тип атарға мөмкин. VI быуатта сөғд теле Төрки ҡағанатында дәүләт телдәренең береһе була..

Ань Цзя, б. э. 579 йылда Ҡытайҙағы Ан Цзя кәшәнәһендә һүрәтләнгән сөғд һатыусыһы һәм чиновнигы

Фаразланғанса, сөғд кешеһе фигураһы, Суй ҡытай династияһы (581–618), Чернуски музейы, Париж

Ҡытай Тан династияһы осорондағы сөғд сауҙагәре статуэткаһы

Ань Цзя (安伽) кәшәнәһе ҡапҡаһы һәм эскәмйәһе, Төньяҡ Чжоу осоро сөғд дворяны (557-581 йй.); Цзя Урта Ази сауҙагәрҙәренең коммерция эштәре менән шөғөлләнгән

Үҙәк Азия территорияһында ул XIV быуатҡа тиклем ҡулланыла. Соғдлеләр, көнсығыш-иран халыҡтары менән бер рәттән, Хәҙерге Бохаранан (Үзбәкстан) Хужандҡа (Тажикстан) тиклем — Зеравшан йылғаһы үҙәнендә урынлашҡан, хәҙерге тажиктарҙың, уйғырҙарҙың һәм үзбәктәрҙең ата — бабаларының береһе булып тора. Тажикстандың хәҙерге ягнобтары сөғдтәрҙең этнолингвистик вариҫтары тип һанала, ә ягноб теле сөғд диалекттарының береһенә барып тоташа.

Абруйлы сөғд халҡын өйрәнеүсе В.А. Лившиц фекеренсә, IV-VIII быуаттарҙағы сөғд сығанаҡтарында сөғдлеләр тип, бохаралыларҙы һәм кешлеләрҙе түгел, тик сәмәрҡәндлеләрҙе һәм пенджикентлеләрҙе генә атағандар, йәғни был ике төркөм, ихтимал, бер—береһен берҙәм халыҡ тип ҡарамаған.

Билдәле шәрҡиәтсе С. Кляшторный фекеренсә, иртә урта быуат төрки яҙмалары авторҙары сөғдлеләрҙе (soddaq) бохаралыларҙан (buqaraq) айырып торған.

Тарихы

Төньяҡ Ҡытайҙағы сөғд сауҙагәренең керамик фигураһы, Тан династияһы, б. э. VII быуаты

Ҡытайҙа сөғд сауҙагәре Юаньцзя кәшәнәһендә зороастрий утына табыныу тантанаһының һүрәтләнеше.

Сөғд халҡы беренсе тапҡыр б. э. т. I мең йыллыҡ уртаһында "Авеста"ла телгә алына. Б. э. т. VI быуатта сөғдлеләр фарсы Әһәмәниҙәр державаһы составына инә. "Донъя державаһы"ның башҡа халыҡтары кеүек үк, бактрийҙар, сөғдлеләр, парфяндар, хорезмийҙар һәм сактар фарсы батшаһына, шаһиншаһҡа, ҙур һалымдар түләгән. Фарсылар һалым түләүҙән азат ителгән, Һәм Фарсы халҡы дәүләттең башҡа өлкәләренән алынған йыйымдар иҫәбенә йәшәгән. Тарихсы Геродот фарсы батшаһы Дарий I ойошторған сатрапиялар исемлегендә XVI һалым округы составында парфяндар, согдийҙар һәм арийҙар менән бер рәттән, хорезмлыларҙы атай. Геродот, Грецияға ҡаршы сыҡҡан ксеркстың фарсы армияһы подразделениеларын араһында бактрийҙар, парфяндар, хорезмийҙар һәм сөғдлеләр отрядтарын атай.

Ҡытай сығанаҡтары буйынса, б. э. II быуат аҙағында — б. э. I быуат башында Сөғд батшалығында Сәмәрҡәнд Сөғде хакимдары сығышы Чжаову, йәғни юэчжейҙар нәҫеленән булған

Сөғдлеләр Ике Бөйөк империя — Рим (һуңыраҡ Византия) һәм Тан Ҡытайы араһында сауҙа буйынса аралашсы функцияһын үтәй. Сөғд батшалығын барып күргән ҡытай сәйәхәтсеһе Чжан Цянь былай тип яҙған:

Кангюй (Канцзюй, Сөғд батшалығы) Даваниҙан (Фирғәнә) төньяҡ-көнбайышҡа табан 2000 ли (яҡынса 1000 км) алыҫлыҡта урынлашҡан. Халҡы күсмә тормош рәүеше алып бара һәм йолалары менән юэчжи халҡын хәтерләтә. Улар 80 йәки 90 мең уҡсыға эйә. Был бәләкәй ил Давани менән сиктәш һәм юэчжиҙың бойондороҡһоҙлоғон таный.

— «Ши цзи», гл. 123, «Повествование о Давани»

Сөғд халҡы Бөйөк Ебәк юлы буйлап алып барылған сауҙала әүҙем ҡатнаша. Сөғд батшалығында етештерелгән ҡоралды (атап әйткәндә, тимер күлдәктәр йәки һаймандар) ҡытайҙар һәм башҡа илдәрҙә йәшәүселәр һатып алған тигән мәғлүмәттәр бар. IV—VIII быуаттарҙа сөғд халҡы Көнсығыш менән Көнбайыш араһындағы сауҙала өҫтөнлөк менән файҙаланған, уларҙың сауҙа колониялары Сөғдтән ситтә, атап әйткәндә, хәҙерге Көнсығыш Ҡытай территорияһында табылған. Сөғд теле Ебәк юлының күп өлөшөндә лингва франка сифатында ҡулланылған, фарсы һәм ҡайһы бер төрки телдәре үҙләштермәләрендә эҙ ҡалдырған. Сөғд халҡының күршеләре менән әүҙем сауҙа бәйләнеше урта Азияла зороастризм менән бер рәттән буддизмдың таралыуына булышлыҡ итә.

Үҙәк Азияның ултыраҡ халыҡтарының һәм күсмә төркиҙәрҙең ҡайһы бер матди мәҙәниәте өлкәләренең уртаҡлығы согдий ҡалалары һәм төрки ҡағандары мәнфәғәттәренең билдәле уртаҡлығы менән бәйле була. Сөғдлеләрҙең колониаль эшмәкәрлеге һәм уларҙың дала аша үткән юлдағы халыҡ-ара сауҙаһы сәйәси яҡтан отошло була һәм сөғд халҡын ҡурсалаған төрки ҡағандарға килем килтерә.

Муг тауында табылған Ғәрәп әмиренең Деваштичҡа хаты

VI—VIII быуаттарҙа төркиҙәрҙең билдәле бер өлөшө сөғд юғары ҡатламына һәм идара итеү аппаратына үтеп инә. Муг документтарынан күренеүенсә, VIII быуат башына төркиҙәр Сөғд ҡала тормошонда ла етди роль уйнай. Документтарҙа сөғд ҡыҙына өйләнгән төрки юғары ҡатламы вәкиле Ут Тегин Диваштич һарайы менән тығыҙ бәйләнгәнлеге тураһында мәғлүмсәт һаҡланған.

651 йылда ғәрәптәр Фарсыла Сәсәниҙәр хакимлығына нөктә ҡуя, шунан һуң Мәүәрәннәһергә табан хәрәкәт итә. Сөғд халҡы оҙайлы ҡаршылыҡ күрһәтә, әммә 722 йылда хөрәсән әмире Сәйет әл-Хараши яугирҙары тарафынан тулыһынса буйһондорола. Улар ҡалған яугирҙәре менән йәшеренеп, аяуһыҙ ҡаршылыҡ күрһәткән сөғд хакимдарының береһен — Деваштичты — Муг тауындағы ҡәлғәһенән алдап сығара. Һуңынан төбәктә ғәрәп баҫып алыусыларына ҡаршы (атап әйткәндә, 728—729 йылдарҙа) ихтилалдар була.

Сөғд халҡының ғәрәп илбаҫарҙарына ҡаршы көрәшендә төркиҙәр уларҙың төп союздаштары була. Сөғд хакимы Диваштичтың Хохсар батшаһы Афарунға яҙған хатында Диваштичтың үҙен ҡаған вассалы тип иҫәпләүе тураһында мәғлүмәт бар — һүҙ, күрәһең, көнсығыш төрөктәр (тюргеши) ҡағаны тураһында бара: «Мин (Диваштич — В. Л.) шундай мәғлүмәткә эйәмен: беҙҙең сапҡындар миңә ҡағандан юғары дәрәжә һәм хөрмәт килтерҙе. Күп ғәскәр, шулай уҡ төрки, килде…»

Мәҙәниәте һәм теле

Һыбайлы дөйә (һыбайлыға ышылдаусы дөйә), ҡытай керамик статуэткаһы, VII быуат аҙағы (Тан династияһы)

Согдийская монета, VI век, Британский музей

Согдийская монета под влиянием Китая из Кельпина, VIII век, Британский музей

Юғары үҫешкән художество традицияһына ҡарағанда, VI быуат сөғд мәҙәниәтенең иң юғары нөктәһе тип һанала. Был мәлдә сөғд халҡы, тауарҙар һатып, мәҙәниәт һәм дин тапшырып, Үҙәк Азия сауҙагәрҙәре ролендә нығына. Урта быуаттарҙа Сәмәрҡәнд тирәһендәге Зарафшан үҙәне үҙенең сөғд телендәге Сәмәрҡәнд атамаһын һаҡлап ҡала. Британия энциклопедияһына ярашлы, урта быуат ғәрәп географтары был урынды донъяның дүрт матур төбәгенең береһе тип иҫәпләй. Сөғдтәр күпләп хәрәкәт иткән урындарҙа уларҙың теле башҡа халыҡтарға һәм уларҙың телдәренә ҙур йоғонто яһай. Мәҫәлән, ҡытайҙың Хань династияһы осоронда Луландағы Тарима ҡалаһының урындағы атамаһы Крорайна булған, бәлки, күрше эллин йоғонтоһо арҡаһында грек теленән алынғандыр. Әммә, быуаттар үткәс, б. э. 664 йылында ҡытай будда монахы Сюаньцзан уны «Нафупо» (納 縛 溥) тип билдәләй, ул, доктор Хисао Мацуда һүҙҙәре буйынса, сөғд телендә «яңы һыу» тигәнде аңлатҡан «Навапа» һүҙенең транслитерацияһы булып тора.

Теле

Сөғд халҡы һинд-европа телдәре ғаиләһенең бактрий һәм хорезм телдәренә туғандаш иран тармағына ҡараған сөғд телендә һөйләшкән. Яҙыу арамей алфавитына (уңдан һулға йүнәлтелгән, өҫтәүенә һуҙынҡыларҙың күбеһе билдәләнмәгән яҙма) нигеҙләнгән.

Иртә урта быуаттарҙа сөғд халҡы сөғд, фарсы һәм парфян телдәре араһындағы айырманы айырған, һәм шуға күрә сөғд-фарсы-парфян һүҙлектәре төҙөлгән.

Бохара сөғд теле әҙәби сөғд теленән дә, Мәүәрәннәһерҙең башҡа өлкәләре топонимияһынан да ҡайһы бер айырымлығын күрһәтә. Был айырмалыҡ лексика, һүҙьяһалыш һәм фонетиканың ҡайһы бер үҙенсәлектәренә ҡағыла.

Каспийҙан Тибетҡа тиклемге биләмәләрҙә оҙайлы осор дауамында сөғд теле халыҡ-ара тел була. Уның яҙмаһы уйғыр, монгол һәм маньчжур яҙмаларына нигеҙ булып торған. Сөғд теле шулай уҡ Ҡытайҙың төньяҡ-көнбайышындағы Тарим бассейны төбәгендәге Турфан ҡала-оазисында (хәҙерге Шеңжан) күҙәтелә. 581 йылда Монголияла яҙылған сөғд Бугут яҙыуына ҡарағанда, сөғд теле шулай уҡ боронғо гөктөркиҙәр төҙөгән Төрки ҡағанатының рәсми телдәренең береһе булған.

Һуңыраҡ сөғд теле Сөғд территорияһынан классик фарсы (һәм уның тажик диалекты) һәм төрки телдәр менән ҡыҫырыҡлап сығарыла.

Әммә сөғд (ягноб йәки яңы сөғд) теле әлегә тиклем Тажикстандың Сөғд өлкәһендә һәм Дүшәнбе тирәһендә аҙ һанлы ягноб халҡы (төрлө баһалар буйынса 2 меңдән 12 меңгә тиклем кеше һөйләшә) һәм таулы урындарҙағы Пенжикент (баһалар буйынса 500-700 кеше) телендә ҡулланыла.

Үзбәк телендә сөғд теле реликттары

Билдәле шәрҡиәтсе М. Андреев фекеренсә, сөғд теленән ҡайһы бер һүҙҙәр Урта Азия төрки, ә һуңынан үзбәк теле лексикаһы составына инә, мәҫәлән, күп - күп (үзб. köp), ҙур кәттә (үзб. kəttə), кәлтә - ҡыҫҡа йәки бәләкәй (үзб. kalta).

Тығыҙ төрки-сөғд бәйләнештәре төрки теленән сөғд теленә һәм, киреһенсә, сөғд теленән төрки теленә үҙләштереүгә булышлыҡ итә.

Сәнғәте

Пенжикент диуарҙарында һүрәтләнгән сөғд мәжлесендә һыйланыусылар, Тажикстан, б. Э. VII быуаты

Хәрби фил өҫтөндә ултырған кешегә һөжүм итеүсе юлбарыҫтар һүрәте фрагменты, б. э. VII быуаты]]

VII быуат уртаһындағы Афрасиаб һынлы сәнғәте Сәмәрҡәндтә сөғд сәнғәтенең һаҡланып ҡалған һирәк өлгөһөн күрһәтә. Көндәлек тормош күренештәрен һәм сит ил илселәренең килеүе кеүек ваҡиғаларҙы күрһәткән картиналар аристократик йорттар емереклектәрендә һаҡлана. Был һарай резиденцияларының ҡайһыһылыр Сәмәрҡәнд хакимдарының рәсми һарайы булып хеҙмәт итеү-итмәүе асыҡ түгел Л. И. Альбаум фекеренсә, афрасиаб һынлы сәнғәтенең көнбайыш стенаһындағы фигураларҙың иң күп һанлы төркөмө төркиҙәрҙең һүрәте булып тора

Иң боронғо һаҡланып ҡалған сөғд монументаль диуар рәсемдәре V быуатҡа ҡарай Һәм Тажикстандың Пенжикент ҡалаһында урынлашҡан. Беҙҙең көндәргә килеп еткән сәнғәт ҡомартҡыларынан беҙ сөғд йәмғиәте һәм сәйәси тарихы тураһында ғына түгел, ә боронғо сөғд ышаныуҙары тураһында ла күп нәмә беләбеҙ. Мәҫәлән, сөғд будда пантеоны боронғо иран илаһтарын үҙ эсенә ала. Етеһыуҙа дөйә балаһы эргәһендә ҡулдарын һуҙып торған ир-ат һәм ҡатын-ҡыҙ илаһтарының ялғаныуын (Сәмәрҡәнд һәм Пенжикент һүрәттәрендә сағылыш тапҡан буддизмға тиклемге мотив) һүрәтләнгән алтын менән ялатылған сөғд бронза айылдары табылған.

Сәнғәттә төрки-сөғд үҙ-ара йоғонтоһо Б.И. Маршактың тикшеренеү предметы була. Ул сөғд сәнғәтенә һәм боронғо төрки сәнғәтенә дөйөм героик идеалды кәүҙәләндергән яҡын зооморф мотивтар хас булған, тип иҫәпләй. VI-VIII быуаттарҙағы сөғд терракота статуэткаларын өйрәнгән. Ф. Заславская һәм В. Мешкерис шулай уҡ сөғдлеләрҙең коропластикаһында боронғо төрки тема булыуын билдәләй (төрки яугир—һыбайлыларҙың һүрәттәре) боронғо төрки тема булыуын билдәләй.

Кейемдәре

• 
  Афрасиабтың сөғд ир-ат кейеме (Сәмәрҡәнд, Үзбәкстан). Тажикстан Милли музейы, Дүшәнбе.
• 
  Афрасиабтың сөғд ҡатын-ҡыҙ кейеме (Сәмәрҡәнд, Үзбәкстан). Тажикстан Милли музейы, Дүшәнбе.
• 
  Пенжикент сөғд ир-ат кейеме (Тажикстан). Тажикстан Милли музейы, Дүшәнбе.

Ике енестең дә кейеме яҡшы уҡ беше була, билдең һәм беләҙектең тар булыуы юғары баһалана. Сөғдлеләрҙең ир-ат һәм ҡатын-ҡыҙ кейемдәре элементтары оҡшаш булған. Ҡулбаш кейеме өс төҫтә, ә күлдәктәре һәм салбарҙары ғәҙәттә ҡыҙыл, аҡ төҫтә була… Өлкән ир-егеттәр һәм ҡыҙҙар кейемдәре силуэты киң яурындарҙы һыҙыҡ өҫтөнә алған һәм билгә табан тарайған; аристократ ҡатын-ҡыҙ кейеме силуэттары ҡатмарлыраҡ була. Сөғд кейеме, шул уҡ ваҡытта ҡайһы бер тәүге элементтарын һаҡлап ҡалып, артабанғы быуаттарҙа исламлаштырыу процесын кисерә. Улар урынына сәлләләр һәм кафтандар тарала башлай.

Безекликтағы Мең Будда Мәмерйәһендәге рәсемдәрҙә ике будда монахы (Турфан оазисы, Шеңжан, Ҡытай, б. э. IX быуаты). Фон Леок фекеренсә (1913), зәңгәр күҙле ҡыҙғылт-һары сәсле монах тохар булыуы мөмкин. Шул уҡ ваҡытта Тан дәүерендәге (VII-VIII быуаттар) һәм Уйғыр ҡағанаты (IX-XIII быуаттар) том же пещерном храме (№ 9) сөғдлеләрҙең фигуралары шул уҡ мәмерйә ғибәҙәтханаһындағы (no 9) һүрәттәрҙә шул уҡ төньяҡ европеоид һыҙаттарға эйә.

Пранидхи күренештәре, Безекликтағы 9-сы ғибәҙәтхана (20-се мәмерйә) (Шеңжан, Ҡытай, б. э. IX быуаты) Будда алдында баш эйгән фигуралар менән. Европеоид һыҙаттары һәм йәшел күҙҙәре, шулай уҡ Сәс әниҙәр Иранында фарсы кенәздәре кейгән һул яҡтағы фигураның (йәшел кейемдә) башлыҡтары арҡаһында, Альберт фон Лекок уларҙы фарсылар менән тиңләштерә. Хәҙерге ғалимдар фекеренсә, был сөғдлеләр булыуы мөмкин..

Йөҙөнә битлек ҡаплаған үҙенсәлекле эшләпәле сөғдлене, бәлки, дөйә ҡыуыусыны йәки хатта ғибәҙәтханала хеҙмәт иткән зороастрий руханийын һүрәтләгән (Тан династияһы) ҡытай балсыҡ фигураһы. Б. э. VIII быуаты. Йөҙ битлеге изге утты кеше һулышы менән бысратыуҙан һаҡлау өсөн ҡулланылған. (Көнсығыш сәнғәте музейы (Турин), Италия) Museum of Oriental Art (Turin).

Буддаға тубыҡланып бүләк итеүсе сөғдлеләр (фреска, ентекле), Безеклик, Тарим бассейнының көнсығыш өлөшөндәге Турфан янында, Ҡытай, VIII быуат

Төркиҙәрҙең Үҙәк Азиялағы өҫтөнлөклө урыны уларҙың костюмдарының популярлығына килтергән. Был осраҡта сит ҡала мөхитендә этник билдәләр декоратив элемент булараҡ сығыш яһаған. Мәҫәлән, Афрасиаб һынлы сәнғәтендә төрки кафтандарҙың итәгендә ҡабырға киҫелештәре булмай, яғалары һәм ең остары декоратив туҡыма менән көпләнгән һәм һарай кейеме стиленә ярашлы мөмкин тиклем оҙон булған. Әммә Пенжикент һынлы сәнғәтендә төрки кейемдең декоратив туҡыма менән көпләнгән ҡабырға киҫелештәре булған, итәктәре биҙәлә һәм яғаһының биҙәлеше үҙгәрә.

Дине

Был осорҙа Сөғд батшалығында зороастризм өҫтөнлөк итә. Төбәк халҡы араһында зороастрий аллаларынан бактрий алиһәһе Нана Һәм Митра популяр була.

Нана культы шумерҙан килеп сыҡҡан, ә һуңыраҡ уны аккадтар, эламиттар, арамейҙар, грек-эллинистар, мысырҙар, сүриәлеләр, һуңынан сөғдлеләр, хорезмийҙар, бактрийҙар ҡабул иткән. Әммә сөғд халҡы башҡа илаһтарға ла табына. Б. э. V—VII быуаттарҙа Сөғд батшалығында мәйеттәрҙең һөйәктәре ерләнгән, был ут, һыу һәм ергә табыныу, йәғни зороастризм менән бәйле. Таҙартылған һөйәктәр махсус керамик ваза — оссуарийҙарға, йәки «һөйәксәләргә» («костницы») йыйылған, һуңынан улар ҡала диуары артында төҙөлгән кәшәнә — наустарҙа һаҡланған. Бындай традиция Иранға хас түгел, унда, күрәһең, зороастризмдың икенсе варианты өҫтөнлөк иткән.

Сөғд йәмғиәте төрлө дини йүнәлештәргә (буддизм, манихейлыҡ, несторианлыҡ, зороастризм) толерантлыҡ менән айырылып торған. Сөғдлеләр һәм уларҙың теле тураһында мәғлүмәттең төп сығанаҡтары булып беҙҙең көндәргә тиклем килеп еткән дини текстар тора.

Кипр епискобы (315—403), Изге (Свяятитель) Епифаний, Апостол Андрей Первозванный тураһында һөйләгәндә, ул Ғайса Мәсихтең Инжилын скифтарға һәм сөғдлеләргә вәғәзләгәнен күрһәтә.

Сөғд һәм төрки халыҡтар

Көнсығыш белгестәре мәғлүмәттәре буйынса, факттар сөғдлеләрҙең төркиҙәр менән яҡынайыуын һәм ҡушылыуын асыҡ күрһәтә. Мәҫәлән, VII-VIII быуаттарҙа Сөғд батшалығынан Дуньхуанға күсеп килгән сөғдлеләр күбеһенсә төрки исемдәр йөрөткән, өҫтәүенә был исемдәрҙе улар Сөғд дәүләтендә үк алған.

Сөғд һәм төрки телдәрен үҙ-ара байытыу процесы барған. Боронғо төрки ҡағандарының иртә эпиграфик яҙмаларында сөғд теле рәсми тел булып торған. Муг документтарының сөғд текстарында төрки теле үҙләштермәләре осрай. Мәҫәлән, «yttuku» — «йүнәлтеү», «илселек», «bediz» — «һырлау, орнамент» һәм башҡалар. Муг документтарының береһендә Пенжикент хакимы һарайында «тархан» төрки титулы теркәлгән. Унда «sozum» — «минең бойороғом», һүҙмә — һүҙ «минең һүҙем» тигән төрки һүҙ осрай.

Галерея

• 
  Персеполь Ападанаһынан Әһәмәниҙәр рельефында фарсы батшаһы Дарий I-гә бүләк тапшырыусы сөғдлеләр, б. э. т. V быуат}}
• 
  Төньяҡ Ци династияһының ҡытай согдий саркофагында һүрәтләнгән сөғдлеләр (б. э. 550-577 йй.)
• 
  Ҡытай (Көнсығыш Хань, б. э. 25-220 йй.) Типик сөғд башлығын кейгән Ебәк юлы сөғд карауан оҙатыусыһының керамик статуэткаһы
• 
  Сөғд яугирҙәре, Көнсығыш Хань, б. э. III быуат башы, полихром терракота. Гиме музейы, Париж
• 
  Сөғд һарай яны кешеһенең һоро керамика статуэткаһы, Ҡытай Тан династияһы, б. э. VII быуаты
• 
  Ҡытай, Көнсығыш Хань. Ике көмөрөлө (бактриан) дөйәлә һыбай сөғд сауҙагәренең фарфор статуэткаһы
• 
  Дөйә менән сөғдле. Сань-цай стилендәге глазурланған керамика, Тан осоро (618-907 йй.).
• 
  Бохара хакимы Хунактың сүкелгән тәңкәһе, б. э. VIII быуат башы, аверсында таж кейгән хаким һәм реверсында зороастрий ут миһрабы һүрәтләнгән
• 
  Сәмәрҡәнд хакимының Тархун тәңкәһе
• 
  Сөғд батшалығының тәңкәләре
• 
  Юэчжи (һулда) ҡалҡан артында (уңда) сөғдле менән һуғыша, Ноин-Ула келәме, б. э. I быуаты
• 
  Сөғд сауҙагәре Ань Цзя төрөк юлбашсыһы менән уның тирмәһендә. Б. э. 579 й.
• 
  Сөғдлеләр тост әйтә, ҡытай баш кейемендәге ҡатын-ҡыҙҙар. Аньяндың ерләү саркофагы, б. э. 550-577 йй.
• 
  Сөғд музыканттары һәм хеҙмәтселәре, б. э. 580 йылы
• 
  Хутэндың сөғд бейеүсеһе, Сюдин ғибәҙәтханаһы пагодаһы, Аньян, Хэнань провинцияһы, Ҡытай, Тан династияһы, VII быуат
• 
  Ҡытайҙа сөғд чиновнигының Виркака кәшәнәһе. Сианда б. э. 580 йылында, Төньяҡ Чжоу династияһы осоронда төҙөлгән. Сиань ҡала музейы.
• 
  Тан династияһы сөғд сауҙагәрҙәренең бактрианға атланған сань-цай стилендәге статуэткаһы
• 
  Иерихон ҡамауы һүрәтләнгән аников тәрилкәһе. Моғайын, Ул Етеһыуҙа урынлашҡан сөғд несториан общинаһы өсөн эшләнгәндер.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Сөғд батшалығы
• Сөғд теле
• Сөғд яҙмаһы
• Сөғд сәнғәте
• Ягнобтар
• Хутэн
• Сабао (титул)
• Ҡытайҙың иран телле халыҡтары

Әҙәбиәт

• Хромов А. Л. Ягнобский язык // Языки Российской Федерации и соседних государств: Энциклопедия: в 3-х томах / Редколлегия: В. А. Виноградов, Э. Р. Тенишев(†), В. М. Солнцев(†), А. М. Шахнарович(†), Е. А. Поцелуевский, Г. А. Давыдова; Рецензенты: О. А. Казакевич, Т. Б. Крючкова; Институт языкознания РАН. — М.: Наука, 2005. — Т. 3 (С—Я). — С. 513—521. — 608 с. — 1200 экз. — ISBN 5-02-011267-4, ISBN 5-02-011237-2.
• Ҡалып:Cite magazine

Һылтанмалар

• The Sogdians
• Викимилектә Сөғд халҡы темаһы буйынса медиафайлдар бар.
• Как согдийцы покорили Азию? Или что мы знаем о Согдиане?
• Согдийцы — кто такие?
• Лекция Павла Лурье о древней Согдиане
• С. А. ЯЦЕНКО. Согдийцы в искусстве Китая начала династии Тан: критерии идентификации
• Мусульманские и китайские источники о возникновении Бухары и согдийских династиях Средневековья 2023 йыл 15 ноябрь архивланған.