Википедия

Семей

Ҡаҙағстандың көнсығышындағы ҡала, Абай өлкәһенең административ үҙәге

Семе́й (ҡаҙ. Звук Семей, Semei; 2007 йылға тиклем — Семипала́тинск[3][4], 1917—1927 йылдарҙа Семипалатинскиҙың «Заречная Слободка» һының элекке өлөшө «Алаш ҡалаһы» исемен йөрөтә, 1927 йылдың 15 сентябрендә Семипалатинск ҡала советы ҡарары менән Алаш ҡалаһы Жанасемей тип үҙгәртелә[5]) — Ҡаҙағстандың көнсығышындағы ҡала Абай өлкәһенең административ үҙәге, Иртышйылғаһының ике ярында ла урынлашҡан. Уға ҡараған ауыл округтарынан тыш, Семей ҡалаһының майҙаны 210 км². 1782 йылдан 1997 йылға тиклем Семипалатинск өлкәһенең үҙәге була.

Ҡала
Семей
ҡаҙ. Семей, Semei
Герб
Герб
Ил

Ҡаҙағстан

Область

Абай өлкәһе

Ҡала хакимиәте

Семей

Координаталар

50°24′40″ с. ш. 80°13′39″ в. д.HGЯO

Эске бүленеш

14 ауыл округы

Аким

Нурсәғәтов Нурбол Тулегенович

Элекке исеме

2007 йылға тиклем — Семипалатинск

Ҡала с

1782

Майҙаны

210 км²

Климат тибы

Киҫкен континенталь климат

Халҡы

350 967[1] кеше (2022)

Милли состав

ҡаҙаҡтар (73,48 %)
урыҫтар (22,59 %)
татарҙар (2,38 %)
немецтар (0,56 %)
үзбәктәр (0,13 %)
украиндар (0,11 %)
корейҙар (0,10 %)
уйғырҙар (0,09 %)
белорустар (0,02 %)
башҡалар (0,55 %)[1].

Этнохороним

семейлеләр (семейча́не)

Телефон коды

+7 7222

Почта индексы

071400 — 071417, F1*****

Һанлы танытмалар
Код КАТО

632810000[2]

Рәсми сайт

Акимат города Семей
 (ҡаҙ.) (рус.) (инг.)

Семей (Ҡаҙағстан)
Семей
Семей
 Аудио, фото и видео Викимилектә

Ҡаҙағстанда ҡала мәҙәни баш ҡала тип һанала[6][7], сөнки унан сыҡҡан күп кешеләр ҡаҙаҡ мәҙәниәтенә һәм ижадына нигеҙ һалыусылар булып тора. Семей Ҡаҙағстандың тарихи үҙәге статусына эйә[6].

Этимологияһы

үҙгәртергә

Ете палаталы ҡәлғә, һуңынан Семипалатинск ҡалаһы исеме Жуңғар ханлығының Доржинкит ҡасабаһы (монг. Цорджийнкийд) янында урынлашҡан ете будда ҡалмыҡ ҡорамынан алынған. Был ғибәҙәтханалар тураһында рус тикшеренеүселәре 1616 йылда уҡ белгән. 1660—1670 йылдарҙа был ҡоролмалар йыш ҡабатланған ҡаҙаҡ-джунгар һуғыштары барышында емеретелгән, шуға күрә 1734 йылда улар тураһында риүәйәттәр йыйған Г. Ф. Миллер ошо палаталарҙы ярым емерелгән хәлдә күрә[8]:

  «Ете Палата» тип йөрөтөлгән ерҙәр Иртыштың көнсығыш ярында ята… Ҡалмыҡтар уларҙы Дархан-Зорджин-Кит (mn
Дархан цоржийн хийд) тип атай, был биналарҙы жрец Дархан-Зорджи һалған һәм үҙе бында йәшәгән, ти. Ҡайһы осор булғанын улар белмәй. Төмәндә… архивта мин батша Михаил Фёдоровичтың 7125 (1616) йылдың 25 октябрендә яҙылған грамотаһын таптым, унда был биналар «таш мәсеттәр» исеме аҫтында телгә алынған. Бәлки, улар шул осорға ҡарайҙыр ҙа. Яһалған материалдарынан күренеүенсә, уларҙың боронғо булыуы бик икеле. Әгәр грамота уның йәшен раҫламаһа, мин уларға ошо боронғолоғон да бирмәҫ инем… 		 

XVIII быуат аҙағында Семипалатинскиҙа булған П. Паллас был палаталарҙың емереклектәрҙең рәсемен төшөргән. Ә 1816 йылғы Семипалатинск ҡәлғәһенең ентекле тасуирламаһында улар иҫкә алынмай инде[9][10][11][12][13][14].

Сәйәхәтсе һәм академик Иоганн Петер Фальктың юлдашы һәм подлекары Барданес 1771 йылдың авгусында Семипалатинск ҡалаһында була. Ул ҡаралтыларҙың торошон шулай һүрәтләй[15]:

  Развалины семи каменных Татарских или Монгольских домов, называемых Семипалат и давших крепости оное название, стоят в 2 верстах выше крепости, на горном берегу против меновнаго двора. Один из сих домов четырёхугольный, шириною в 6 сажень, стены вышиною в 10, а толщиною в 5 футов, в нём одна дверь и два окна. Одна стена много обвалилась, прочия же все целы и выстроены из твердого серого кирпича с крепким мертелем. Другое строение походит на первое и шириною в 4 сажени. Третье в 8 саженях от второго, длинною в 7 а шириною в 4 сажени. Стены построены из чёрного плитника, вышиною в 1,5 сажени, а толщиною в 3 фута. От четвёртого строения стоит только кирпичная стена с дверью и окном. От пятого виден только фундамент, доказывающий, что строение было длиною в 5½, а шириною в 2½ сажени с 3 отделениями; также и от шестого остался только фундамент, длинною в 15, а шириною в 34 сажени; все находятся поблизости. Седьмое строение стоит от прочих в 242 сажени, или полверсты. Оно гораздо новее, длиною и шириною в 3 сажени, а вышиною в 7 футов; стены выведены из новых и не крепких кирпичей, кровля дощатая и сгнившая и обвалившаяся. За несколько лет они были в лучшем состоянии, но после того Козаки брали из них кирпич для изращатных печей. На них находились Тангутские надписи, которые также изгладились. Историю сих развалин предоставляю я испытателям древности.  

2007 йылдың 19 июнендә ҡала мәслихәте депутаттары ҡаланың исемен алмаштырыу өсөн тауыш бирә. Сессия рәйесе Ҡыуат Мирашевтың белдереүенсә, Семипалатинскиҙан 130 километр алыҫлыҡта урынлашыуына ҡарамаҫтан, инвесторҙарҙың һәм халыҡтың Семипалатинск ядро полигоны булған ҡала тигән ныҡлы ассоциацияһы ҡала атамаһын үҙгәртеүгә сәбәп була[16].

2007 йылдың 21 июнендә Ҡаҙағстан Республикаһы Президенты Указы менән Семипалатинск ҡалаһы яҡында урынлашҡан Семей-Тау һырты атамаһына арнап[3], Семей ҡалаһы тип үҙгәртелә. Ҡаҙаҡ телендә ҡаҙ. Семей атамаһы тап килгәнлектән, ҡала исеме рус телендә генә үҙгәртелгән.

Тарихы

үҙгәртергә

Ҡалаға нигеҙ һалыу һәм уның үҫеше

үҙгәртергә
 
Семипалатинскиҙың 1851 йылғы гербы (рәсми тасуирламаһы менән)[17]
 
Семипалатинск өлкәһе гербы (1878)

Батша Пётр I-нең 1718 йылда көнсығыш ерҙәрҙе һаҡлау һәм Иртыш яны нығытмаларын төҙөү тураһындағы Указына бәйле, батша воеводаһы Василий Чередов һәм уның отряды ҡаланың хәҙерге торошонан 18 саҡрымға түбәнерәк Ете палаталы (семипалатная крепость) ҡәлғәгә нигеҙ һала. Ҡәлғә 1718 йылдың көҙөндә полковник Ступин күҙәтеүе аҫтында нығытылған[18]. Әлеге ваҡытта Семипалатный ҡәлғәһе урынлашҡан урын «Иҫке Ҡәлғә» тип атала һәм ҡала халҡының ял итеү урыны булып тора.

Сик буйы һәм хәрби-терәк базаһы булараҡ нигеҙләнгән нығытма үҫә барыу менән Рәсәй менән Төркөстан араһында, ә артабан Рәсәй, Урта Азия һәм Көнбайыш Корея араһында мөһим сауҙа нөктәһенә әүерелә бара. Бында сауҙа итергә жуңғар ҡалмыҡтары, кокандтар, Бохара, Ташкент ҡалаһынан килгәндәр. Шуға күрә 1728 йылдан, сауҙа операцияларын контролдә тотоу өсөн, ул Мәскәүҙә Дәүләт Коммерция Коллегияһы идаралығында урынлашҡан Себер приказына буйһонған таможня хеҙмәте булдырыла[18].

1776 йылда Семипалатинск ҡәлғәһен үҫтереү өсөн бында Көнбайыш Себер генерал-губернаторы инженер-капитан И. Г. Андреевты ебәрә. Ул ҡәлғәне яңырта, күперҙәр төҙөй, хәрби нығытмалар планын һәм карталарын эшләй. 1782 йылда Семипалатинск Колыван наместниклығының өйәҙ ҡалаһына әүерелә, ҡала думаһы һәм суды ойошторола. 1797 йылда Семипалатинск Тубыл губернаһы составына индерелә. 1854 йылдың 1 октябрендә Семипалатинск яңы ойошторолған Семипалатинск өлкәһенең үҙәгенә әүерелә, 1858 йылда уның халҡы 26148 кеше тәшкил итә. 1863 йылда Семипалатинскиҙа ҡыҙ балалар мәктәбе менән бер өйәҙ училищеһы, 2 сиркәү-мәхәллә училищеһы, 14 казак һәм 9 шәхси татар мәктәбе эшләй. 1864 йылда ҡатын-ҡыҙҙар мәктәбе икенсе разрядлы училище итеп үҙгәртелә. Шулай уҡ ҡалала инфраструктура даими үҫешә: 1873 йылда ҡала телеграф менән, 1906 йылда Иртышта суднолар йөрөшө асылыу һөҙөмтәһендә — һыу бәйләнеше, 1910 йылда — телефон элемтәһе һәм Ҡаҙағстанда беренсе һыу үткәргес менән йыһазландырыла[18].

XIX быуаттың тәүге яртыһында күсмә ҡаҙаҡтар йәшәгән Семипалатинск төбәге урыҫ күскенселәре һәм батша чиновниктары өсөн серле булып күренә ине. Ул ваҡытта өйәҙҙә 13 000 найман, 5726 уаҡтар һәм 1250 кәрәй, аҙ һанлы арғын һәм тарактиндар йәшәй ине.

Наймандар ҡаланың бөтә ерҙәрен биләй, башлыса өйәҙҙең үҙәгендә, көньяғында, көнсығышында һәм өлөшләтә төньяҡ өлөшөндә йәшәй. Ҡаратай ырыуы — Семипалатинскиҙың төньяғында, Сыңғыҙтау тауҙары районында Матай (Ҡарауылжасаҡ тармағы) һәм Ҡаракәрәй ырыуҙары, ә Бура ырыуы Ҡарҡаралы янында урынлашҡан. Иртыш йылғаһының бөтә ярҙарында йәшәгәнлектән, улар Семипалатинск өлкәһенең бөтә биләмәләренә лә таралып ултырған. Был ырыуҙар бөтәһе 36 улусты биләй.

Уаҡтар Семипалатинск ҡалаһынан көньяҡтараҡ Асыкүл күле янында, Семейтау, Арҡалыҡ, Белтейек тауҙары районында һәм Асыһыу йылғаһының үрге ағымында йәшәй. Иртыш йылғаһының уң ярына улар хәҙерге Лебяжий һәм Черный ҡасабалары араһындағы өйәҙҙең төньяҡ өлөшөндәге территорияларға таралып ултырған.

Керейҙар өйәҙҙең төньяҡ-көнсығышында Арсалы улусын биләй. Улар Аҡһары ырыуы (Ҡоттобай тармағы), Ҡорһары һәм Сибан (Шоҡматар тармағы) тармаҡтарына ҡараған. Шулай уҡ улар Малыбай улусында һәм Семипалатинск өйәҙенең башҡа урындарында йәшәй[19].

XIX быуатта Семипалатинск сәйәси һөргөн урыны булған. 1854—1859 йылдарҙа ҡалала һөргөнгә ебәрелгән рус яҙыусыһы Ф. М. Достоевский йәшәгән, ул Семипалатинскиҙа үҙенең бер нисә әҫәрен, шул иҫәптән «Записки из Мёртвого дома», «Дядюшкин сон», «Село Степанчиково и его обитатели» тип аталған әҫәрҙәрен яҙған. Һөргөн ваҡытында ул П. П. Семёнов-Тянь-Шанский, Чоҡан Сыңғыҙ улы Вәлиханов һәм Г. Н. Потанин менән осраша. Шулай уҡ ҡалала студент Е. П. Михаэлис ебәрелгән, халыҡ фольклорсылары Н. Долгополов, П. Лобановский, С. Гросс, А. Леонтьев, Н. Коншин һәм башҡалар һөргөндә булған. Шул уҡ ваҡытта ҡалала ҡаҙаҡ шағиры Абай Ҡонанбаев уҡый һәм йәшәй, уға Михаэлис, Долгополов һәм Грос менән аралашыу ҙур йоғонто яһай[18].

Һөргөнгә ебәрелгән Михаэлистың инициативаһы арҡаһында, 1878 йылда ҡалала Өлкә статистика комитеты ойошторола, уның беренсе секретары итеп Михаэлис үҙе тәғәйенләнә, ә 1883 йылда уның инициативаһы менән Император Рус география йәмғиәтенең Көнбайыш Себер бүлеге — География йәмғиәтенең Семипалатинск филиалы ойошторола. Был филиалдың әүҙем эшмәкәрҙәре иҫәбендә А. Н. Белослюдов менән В. Н. Белослюдов була, уларҙың тәүгеһе ҡаҙаҡ фольклорын йыя, ә икенсеһе — рәссам-этнограф булараҡ, бихисап һүрәттәр төшөрә[18].

XIX—XX быуаттар сигендә бында ир-егеттәр һәм ҡыҙҙар өсөн классик гимназиялар эшләгән; 1903 йылдың 23 сентябренән бында уҡытыусылар семинарияһы эшләй, унда, башҡалар менән бер рәттән, Мөхтәр Үмәрхан улы Әүәзов һәм Ҡаныш Имантаевич Сәғитов уҡыны. Семипалатинск һәм уның тирә-яғы тарихын билдәле тарихсы һәм географ Н. А. Абрамов тикшерә. XIX быуат аҙағында — XX быуат башында иҡтисади йәһәттән сеймал сығарыуға йүнәлтелгән сәнәғәт барлыҡҡа килә — бында Рәсәйҙең эре фирмалары һәм хәрби ведомствоһының буҫтау фабрикалары өсөн йөн һәм күн әҙерләнә[18].

Совет осоро

үҙгәртергә
 
1966 йылғы конвертта Семипалатинск ҡалаһының Совет гербы

1917 йылғы Октябрь революцияһынан һуң ҡалала 1918 йылдың 16 февралендә совет власы урынлаштырыла. 1918—1919 йылдарҙа Семипалатинск аҡ хөкүмәттәр идаралығы аҫтында була.

1920—1928 йылдарҙа ҡала Семипалатинск губернаһы үҙәге, 1928—1932 йылдарҙа — округтың, 1932 йылда өлкәләргә бүленгәндән һуң, ҡала Көнсығыш Ҡаҙағстан өлкәһенең, 1939 йылдан — Семипалатинск өлкәһенең үҙәгенә әүерелә.

1930-сы йылдарҙа ҡалала ҙур предприятиелар һәм инфраструктура элементтары төҙөлә: 1930 йылда ҡала аша Төркөстан-Себер тимер юлы үткәрелә, 1-се биш йыллыҡ сиктәрендә СССР-ҙағы иң эре ит-консерва комбинаттарының береһе төҙөлә, шулай уҡ тирмән комбинаты, яңы күн заводы, махсус лабораторияһы булған һарыҡ тиреһе заводы, суднолар ремонтлау заводы төҙөлә.

Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында өлкә территорияһында 1941 йылдан алып 238-се (1-се формирование) һәм 8-се уҡсылар дивизиялары ойошторола. 1942 йылдың 3 майында 238-се дивизия Ҡыҙыл Байраҡ ордены менән бүләкләнә, 1942 йылдың 24 майында 30-сы гвардия дивизияһы тип үҙгәртелә, ә 1944 йылдың 3 ноябрендә уға «Рига» тигән почётлы исем бирелә. 8-се дивизия (3-сө формирование) Воронеж эргәһендә хәрби хәрәкәттәр башлай, Курск алышында ҡатнаша. 1944 йылдың 5 мартында уға «Ямполь» тигән почётлы исем бирелә. Һуғыш йылдарында 56 Семипалатинск ир-егете Советтар Союзы Геройы исеменә лайыҡ була, улар араһында Муҡатай Абеулов, Виктор Васильевич Буторин, Закария Белибаев, Владимир Алексеевич Засядко, Матвей Кузьмич Меркулов, Н. Н. Силин һәм башҡалар. 13 кеше, улар иҫәбендә Фазыл Әҙелбаев, Манаф Әбүбәкиров, П. П. Борков, Н. Ф. Кужелев, Фёдор Егорович Маслин, В. Н. Кондратьев, В. А. Осипов, Сапар Рубаев, Баҡыт Хәйҙәров һәм башҡалар, Дан орденының тулы кавалерҙары була[18].

1949 йылдың 29 авгусында Семипалатинск ядро полигонында СССР-ҙа беренсе ядро ҡоралы — 22 килотон ҡеүәтле бомба һынауы үткәрелә. СССР Министрҙар Советының 1947 йылдың 21 авгусындағы 2939-955-се һанлы ҡарары менән, ГУЛАГ башлаған төҙөлөш хәрби ведомствоға тапшырылған, ә полигон яңы исем алған — «СССР Ҡораллы Көстәре министрлығының 2-се һанлы уҡыу полигоны (52605-се ғәскәри часы)». "2-се уҡыу полигоны"ның беренсе начальнигы Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусы, артиллерия генерал-лейтенанты Пётр Михайлович Рожанович, Н. Н. Семёнов исемендәге СССР Фәндәр академияһының Химик физика институты ғилми етәксеһе — директор урынбаҫары М. А. Садовский була[20]. 1949—1989 йылдарҙа Семипалатинск ядро полигонында 456-нан кәм булмаған ядро һынауы яһала, уларҙа 616-нан кәм булмаған ядро һәм термоядро ҡоралы, шул иҫәптән 30-ҙан кәм булмаған ер өҫтөндә ядро шартлауы һәм 86-нан күберәк һауа шартлатыуы һынала.

Совет осоронда Семипалатинск оборона сәнәғәтен үҫтереүҙә ҙур роль уйнай. Предприятиелар, фабрикалар һәм заводтарҙың күбеһе СССР Оборона министрлығы ҡарамағында эшләй. Атап әйткәндә, Семипалатинск ит комбинаты СССР-ҙа ғына түгел, шулай уҡ совет махсуслаштырылған контингент ғәскәрҙәре урынлашҡан бөтә социалистик илдәрҙә лә танылған ит-консерва продукцияһын сығарған.

Ҡаҙағстандың бойондороҡһоҙлоғо осоро

үҙгәртергә
 
Шәкәрим проспекты яғынан ҡала күренеше

1991 йылда билдәле ҡаҙаҡ шағиры һәм йәмәғәт эшмәкәре Олжас Сөләймәнов етәкләгән «Невада — Семипалатинск» халыҡ хәрәкәте баҫымы аҫтында Семипалатинск ядро полигоны ябыла[21], шунан һуң донъялағы һәр төрлө ядро һынауҙарына мораторий билдәләнә.

Ҡаҙағстан Республикаһы Президентының 1997 йылдың 3 майындағы 3483В һанлы «Ҡаҙағстан Республикаһының административ-территориаль ҡоролошон камиллаштырыу буйынса артабанғы саралар тураһында»ғы Указына ярашлы, Семипалатинск өлкәһе бөтөрөлә һәм Усть-Каменогорск ҡалаһы административ үҙәге булған Көнсығыш Ҡаҙағстан составына индерелә, ә Семипалатинск, өлкә үҙәге статусын юғалтҡандан һуң, өлкә әһәмиәтендәге ҡала статусында ҡала.

2007 йылдың 21 июнендә Семипалатинск Семей ҡалаһы тип үҙгәртелә[3].

2022 йылдың 16 мартында Парламент палаталарының берлектәге ултырышы ваҡытында Ҡаҙағстан Республикаһы Президенты Касым-Жомарт Кемелевич Токаев элекке Семипалатинск өлкәһендә булған район-ҡалаларҙы үҙ эсенә индергән Абай өлкәһен булдырыуҙы тәҡдим итеп, Мөрәжәғәтнамә менән сығыш яһаны. Һәм Семей йәнә өлкә үҙәгенә әүерелде.

Өлкә, Ҡаҙағстан президентының 2022 йылдың 4 майындағы указына ярашлы, 2022 йылдың 8 июнендә ойошторолған.

Географияһы

үҙгәртергә
 
Семей ҡалаһының йыһан юлдашынан төшөрөлгән фотоһы

Семей ҡалаһы Абай өлкәһенең төньяҡ өлөшөндә урынлашҡан һәм ҙурлығы буйынса өлкәнең тәүге ҡалаһы һәм административ үҙәге булып тора. Ҡала аша аҡҡан Иртыш йылғаһының ике яры буйлап урынлашҡан. Ҡаланың һул яҡ ярын Жана-Семей тип йөрөтәләр. Ауыл округтары менән бергә ҡаланың майҙаны 27 490 км² тәшкил итә, шуларҙың 210 км² ҡала биләй. Элекке өлкә үҙәге Усть-Каменогорск ҡалаһына тиклем ара 200 км тәшкил итә, тауҙарҙан көнбайышҡа табан 40 км алыҫлыҡта[18].

Климаты

үҙгәртергә

Төбәк климаты — киҫкен континенталь, был материкта океандарҙан алыҫлашыу менән бәйле һәм йыллыҡ һәм тәүлек эсендә ҙур температура амплитудаларын барлыҡҡа килтерә/[18].

Уртаса йыллыҡ температура 4,3 °C тәшкил итә. Температураның тәүлек эсендә ҙур тирбәлеүе күҙәтелә. Ҡыш көндәре температура −48,6 °C, ә йәй көндәрендә — + 42,5 ° C. Елдең уртаса йыллыҡ тиҙлеге 2,3 м/с тәшкил итә, һауаның уртаса йыллыҡ дымлылығы — 66 %.

Ҡала климаты
Күрһәткес Ғин Фев Мар Апр Май Июн Июл Авг Сен Окт Ноя Дек Йыл
Абсолют максимум, °C 5,3 6,8 24,4 33,0 37,6 39,5 42,1 42,5 38,2 29,5 19,5 7,6 42,5
Уртаса максимум, °C −9,4 −7,6 −0,3 13,4 22,1 27,1 28,6 27,0 20,6 12,0 0,6 −6,7 10,6
Уртаса температура, °C −14,2 −13,3 −5,8 6,6 14,8 20,1 21,7 19,5 12,7 5,2 −4,3 −11,1 4,3
Уртаса минимум, °C −19,2 −18,8 −10,9 0,3 7,2 12,6 14,9 12,0 5,3 −0,3 −8,5 −15,7 −1,8
Абсолют минимум, °C −46,8 −45,3 −39,1 −26,1 −9,9 −1 4,3 −0,7 −8,2 −20,8 −48,6 −45,8 −48,6
Яуым-төшөм нормаһы, мм 15 15 16 16 28 29 50 22 15 21 26 22 275
Сығанаҡ: Погода и климат

Экологияһы

үҙгәртергә

Семипалатинск һынау ядро полигонында ядро һынауҙарын үткәргәндә радиоактив яуым-төшөм йоғонтоһона дусар булған биләмәләрҙе классификациялауға ярашлы, Семипалатинск юғары радиация хәүефе зонаһына ҡарай (барлыҡ һынауҙар осоронда халыҡҡа тәьҫир итеү дозаһы — 7-35 бэр)[22]. Семипалатинск ҡалаһын уратып алған биләмәләр максималь хәүеф категорияһына индерелә.

Административ бүленеше

үҙгәртергә

Ҡала хакимиәтенә дөйөм территориялары 27490 км² булған 14 ҡала яны ауыл округы буйһона[23].

Ауыл округы Тораҡ пункттар
Абрал ауыл округы Абралы ауылы
Айнабулаҡ ауыл округы Айнабулаҡ ауылы
Аҡбулаҡ ауыл округы Аҡбулаҡ уылы
Алгабас ауыл округы Алгабас ауылы
Иртыш ауыл округы Прииртышское, Мукур ауылдары
Новобаженский ауыл округы Новобаженово, Булаҡ ауылдары
Озерский ауыл округы Озерки ауылы
Приречный ауыл округы Приречное ауылы
Жиеналин ауыл округы Букенчи ауылы
Достыҡ ауыл округы Чекоман ауылы
Ҡараолен ауыл округы Ҡайнар ауылы
Көкентау ауыл округы Көкентау ауылы
Шульбин ҡасаба хакимиәте Шульбинск ҡасабаһы
Чаган ҡасаба хакимиәте Чаган өлкәһе

Халҡы

үҙгәртергә

Һаны һәм составы

үҙгәртергә

1909 йылда баҫылған Брокгауз һәм Ефрондың бәләкәй энциклопедик һүҙлеге XX быуат башындағы Семипалатинск һәм Семипалатинск өйәҙе тураһында түбәндәге мәғлүмәттәрҙе хәбәр итә:

… 31965 кеше араһынан (мосолмандар — 41 %, православие динен тотоусылар — 58 %); пар тирмәндәре; 3 дауахана, 2 китапхана, өлкә музейы; 1954 уҡыусыһы булған 18 уҡыу йорто; телефон. ҡала сығымдары 98 мең һум; … Өйәҙ; өлкәнең көнсығыш өлөшөндә; даланың бер өлөшө ҡара тупраҡлы, бер өлөшө балсыҡлы-татырлы; 64479 кв. в.; 157 мең кеше; ҡырғыҙҙар (78 %), ҡырғыҙҙар (ҡаҙаҡтар) һәм урыҫтар (30 %) ултыраҡ халыҡ; игенселек, малсылыҡ, умартасылыҡ, балыҡсылыҡ

.

Семипалатинск халҡы, СССР-ҙың тарҡалыу осорона тиклем, йылдам үҫә бара, 1989 йылғы халыҡ иҫәбен алыуға ярашлы, ҡалала 317 меңдән ашыу кеше йәшәгән. Ҡаҙағстан бойондороҡһоҙлоғоноң тәүге ун йыллығында урыҫ телле халыҡтың ситкә китеүе, һуңынан өлкә үҙәге статусын юғалтыуына бәйле, халыҡ һаны бер аҙ кәмей башлай, 1999 йылда ҡалала 269,6 мең кеше йәшәгән.


Өлкәләре, ҡалалары, райондары һәм район үҙәктәре һәм ҡасабаларында йәшәгән халыҡ иҫәбенән сығып Ҡаҙағстан Республикаһы халҡының енес буйынса һаны[24]
1881 1897 1910 1926 1939 1959 1970 1979 1989
17 820 ▲26 353 ▲34 400 ▲56 100 ▲109 700 ▲149 800 ▲235 735 ▲282 574 ▲334 402
1991 1999 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
▲344 700 ▼269 574 ▼268 998 ▲273 781 ▲277 261 ▲279 910 ▲282 110 ▲299 264 ▲301 471
2011 2012 2013[25] 2014[26] 2015[27] 2016[28] 2017[29] 2018[30] 2019[31]
▲303 348 ▲305 795 ▲309 772 ▲312 056 ▲313 726 ▲318 084 ▲321 159 ▲321 900 ▲323 138
2020[32] 2021[33]
▲324 043 ▲324 481

Семей ҡала хакимиәте биләмәһенең милли составы (2022 йыл башына)[1]:

Дине

үҙгәртергә

1917 йылға тиклем Семипалатинскиҙа 12 мәсет эшләгән, шуларҙың дүртәүһе генә һаҡланған. Ҡаҙаҡстан бойондороҡһоҙлоҡ алғандан һуң, тағы дүрт мәсет төҙөлгән.

 
Ике манаралы йәмиғ мәсете
  • Ике манаралы йәмиғ мәсете 1858—1861 йылдарҙа сауҙагәрҙәр Сөләймәнов, Рафиҡов һәм Әбдешевтың аҡсаһына төҙөлгән. Мәсет проектының авторҙары — архитектор Болотов һәм инженер-подпоручик Макашев. Ике манара портал өлөшөндәге төп зал мөйөштәрендә урынлашҡан. Зал ишектәренән манараларға спираль кеүек баҫҡыстар буйлап өҫкө майҙансыҡтарға менергә мөмкин. Ике манара ла алтын ялатылған ярымай менән тамамлана. Бейек болдорҙа өс ишекле портал бина бар, ул барабанһыҙ һуғанбашлы уҡлы көмбәҙ менән тамамлана. Портал ишеге һәм мөйөштәре капителле ярымколонналар менән ҡапланған. Ишек башындағы тәҙрә уйымдары биҙәге буйынса бәләкәй көмбәҙҙе ҡабатлай. Мәсеттә барлығы түңәрәк менән дүртмөйөш формаһындағы 14 тәҙрәһе бар[34].
  • Бер манаралы таш мәсет Ғабдулла Туҡай менән Гагарин урамдары киҫелешендә урынлашҡан XIX быуаттың тәүге яртыһында Истанбул архитекторы Ғабдулла әфәнде тарафынан төҙөлгән. Мәсеттең архитектураһына алтын ялатылған ярымайлы, юғары конус формаһындағы ҡаплау менән тамамланған түңәрәк формалағы ике яруслы манара хас. Мәсет майҙаны бер тигеҙ булған подвал бинаһынан тора, ул дүрт тигеҙ бүленгән, уларҙың һәр береһенең ике ишеге бар. Подвалдың аҫтында тамбур урынлашҡан, уға инеү урыны яҡындағы подвал киҫелешенән эшләнгән. Төп зал өс үлсәмле — Мәккәгә йүнәлтелгән миһрап өлөшөндә өс ҡырлы сығышы булған бинанан ғибәрәт. Бейек болдорҙа семәрле ишекле порталлы бүлмә бар. Мәсеттә тура мөйөшлө 16 тәҙрә урынлашҡан, улар түңәрәк эсенә алынып, тыш яҡтан түңәрәкләтә ялған таштар менән эшкәртелгән. Мәсет сүкеп яһалған ҡойма менән уратып алынған[34].
 
Воскресенский соборы

Православие христианлығы Семей ҡалаһында киң таралған, ҡалала Воскресенский соборы, Петр һәм Павел сиркәүе менән бергә ҡатын-ҡыҙҙар монастыры, Николай Святитель часовняһы һ. б. эшләй.

  • Воскресенский собор 1857—1860 йылдарҙа отставкалағы казак уряднигы Митрофанов-Казаков инициативаһы буйынса нигеҙҙә халыҡ аҡсаһына Воскресенск казак сиркәүе булараҡ төҙөлә. Әлеге ваҡытта ул 1920—1930 йылдарға тиклем күп һанлы православие ғибәҙәтханаларынан ҡалған берҙән-бер ҡорам булып тора. 1930-сы йылдар башында Семипалатинскиҙың иң ҙур ғибәҙәтханаһы — Знаменский соборы емерелгәндән һуң, Воскресенск соборына иконалар һәм иконостас тапшырыла. 1998 йылда собор көмбәҙе аҫтына йәнә ҡыңғырауҙар ҡуйыла[35].
  • Ҡатын-ҡыҙҙар монастыры 1899 йылда төҙөлгән, бейек нигеҙ (цоколь) ҡаты булған ике ҡатлы кирбес бинала ҡаланың һул яғында урынлашҡан. Бина — XIX быуат граждандар архитектураһы ҡомартҡыһы. 1917 йылға тиклем унда Петр һәм Павел сиркәүе, яңы суҡындырылған ҡырғыҙҙар (ҡаҙаҡтар) өсөн дини миссия урынлашҡан булған, ғәҙәттә унда йәшәгән һәм эшләгән етем ҡаҙаҡ балаларын һыуға сумдырғандар. Совет осоронда бина топография техникумына тапшыыла. Әлеге ваҡытта унда йәнә Петр һәм Павел сиркәүе, ҡатын-ҡыҙҙар монастыры урынлашҡан[36].

Иҡтисады

үҙгәртергә

Өлкә үҙәге статусын юғалтҡандан һуң, ҡала иҡтисади үҫештең ҡатмарлы осорон кисерҙе

Сәнәғәте

үҙгәртергә

2011 йылда эшкәртеү сәнәғәте продукцияһының күләме 83,9 млрд тенге тәшкил иткән.

 
Семей автобус заводының йыйыу цехы панорамаһы

Цемент заводы, ит-консерва комбинаты, тире-күн комбинаты, төҙөлөш материалдары заводы, машиналар эшләү, Семипалатинск метиз һәм танктар ремонтлау заводтары ҡаланың иң эре сәнәғәт предприятиелары булып тора. «Семипалатинск машиналар эшләү заводы» акционерҙар йәмғиәте, «Семипалатинск автобус заводы», «Металлист» яуаплылығы сикләнгән ширҡәттәре машиналар эшләү сәнәғәте предприятиелары.


Предприятиелар урындағы бөтә төҙөлөш сәнәғәтен сеймал менән тәьмин итә. «Цемент» (АО), «Силикат» (АО), «Тасоба» акционерҙар йәмғиәттәре, йыйылма тимер-бетон комбинаттары цемент, шифер, кирбес, тимер-бетон изделиелар етештерә. Шулай уҡ ҡалала габбро, мәрмәр, гранит һ. б. йөҙләү плиталарын етештереү юлға һалына.[37]

Ҡалала традицион еңел сәнәғәт үҫешкән. Семипалатинск тире-күн эшкәртеү комбинаты Ҡаҙағстанда күн-тун изделиелары һәм күн ярымфабрикаттары етештереүсе алдынғы предприятиеларҙың береһе булып тора. «Большевичка» берләшмәһе нигеҙендә «Семспецснаб» яуаплылығы сикләнгән ширҡәте ойошторола, ул Ҡаҙағстандың Оборона министрлығы, эске һәм сик буйы ғәскәрҙәре, илдең башҡа көс структуралары хәрби хеҙмәткәрҙәре өсөн өҫ кейеме тегеүҙе, шулай уҡ милли кейемдәр, халаттар тегеүҙе һ. б. тормошҡа ашыра.[37]


Семей аҙыҡ-түлек сәнәғәте ит комбинатынан, он-ҡатнаш аҙыҡ комбинатынан, һөт производстволарынан, шарап-араҡы продукцияһы, һыра һәм алкоголһеҙ эсемлектәр етештереүсе предприятиеларҙан тора. «Көнсығыш Ҡаҙағстан он-ҡатнаш аҙыҡ комбинаты» акционерҙар йәмғиәте илдә иң ҙур предприятиеларҙың береһе булып тора, уның составына тәүлегенә 505 т иген эшкәртеү ҡеүәтенә эйә он етештереү заводы һәм тәүлегенә 1100 т ҡатнаш аҙыҡ етештереү ҡеүәтенә эйә ҡатнаш аҙыҡ заводы инә[37].

«Ҡаражыра» акционерҙар йәмғиәтенең күмер сығарыу компанияһы — ҡаланың төп предприятиеларының береһе. Ятҡылыҡ Семей ҡалаһынан көньяҡ-көнбайышҡа табан 135 км алыҫлыҡта Көнсығыш Ҡаҙағстан өлкәһенең Жана-Семей районында урынлашҡан. «Ҡаражыра» акционерҙар йәмғиәтендә 1200 хеҙмәткәр эшләй. Ҡаражыра күмер ятҡылығының сәнәғәт запастары 1 миллиард 231 миллион тонна тәшкил итә. Ятҡылыҡтың майҙаны 21,4 км² тәшкил итә. Семей ҡалаһы менән ятҡылыҡты шоссе юлы тоташтыра. Ҡаражыра күмер ятҡылығы 1967 йылда, Октябрь революцияһының 50 йыллығында асылғанлыҡтан, ятҡылыҡ Юбилейный тип атала. 1990 йылда аҙ күләмдә күмер сығарыу башлана. Күмер сығарыу күләмен арттырыу маҡсатында, киҫелешкә ҡыҫҡа ваҡыт эсендә 100 км самаһы тимер юлы, электр тапшырыу линиялары, шулай уҡ башҡа кәрәкле коммуникациялар һалына. Киҫелеште файҙаланыу йылдарында, күмер ятҡылығын үҙләштерә башлағандан алып 2013 йылдың 1 сентябренә тиклем, 76 миллион тоннанан ашыу күмер үҙләштерелгән, 158 миллион кубометрҙан ашыу күләмдә яғыулыҡ сығарыу эштәре башҡарылған. 2011 йылда киҫелеште үҙләштереү тарихында иң күп — 6,05 миллион тонна — күмер сығарылған.

Бөгөнгө көндә компания Ҡаҙағстандың иң ҙур күмер предприятиеларының береһе булып тора.

Ауыл хужалығы

үҙгәртергә

2009 йылда ҡала хакимиәте идара иткән территорияла 747,3 гектар иген культуралары, 107,2 гектар баҡса культуралары, 3013 гектар картуф, 1294 гектар йәшелсә һәм 267 гектар мал аҙығы культуралары сәселгән. 2009 йылдың 1 июленә ҡарата 51,6 мең баш эре мөгөҙлө мал, 266,9 мең һарыҡ һәм кәзә, 4,3 мең сусҡа, 18,6 мең ат һәм 934,7 мең баш ҡош-ҡорт иҫәпләнә. 2009 йылдың тәүге алты айында 7277 т ит, 14 285 т һөт, 50,8 млн дана йомортҡа һәм 356 т йөн етештерелә. Баш ҡала тирәләй ит-һөт биләмәһен булдырыу буйынса өлкә программаһына ярашлы, яҡында урынлашҡан Бородулиха, Бесҡарағай, Ҡостанай, Абай, Жарминск һәм Тарбағатай райондарынан ит-һөт продукцияһын килтереү ҡаралған[38].

Транспорты

үҙгәртергә
 
Юлдар яғынан вокзал бинаһы, 2015 йылдың июле

Семей Башҡортостандың мөһим транспорт үҙәге булып тора. Ҡала аша бер нисә эре автомобиль юлы, Төркөстан-Себер тимер юлы үтә, ҡала эсендә Семипалатинск һәм Жан-Семей станциялары бар. Бында Мәскәүгә эске рейстарҙы һәм Мәскәү ҡалаһына рейстарҙы хеҙмәтләндереүсе аэропорт эшләй. Техник характеристикалары буйынса осоу-ултырыу һыҙаты теләһә ниндәй типтағы һауа судноһын ҡабул итә ала[39].

[[Файл:Semipalatinsk Bridge.jpg|thumb|left|500px|[[Иртыш йылғаһы аша Семипалатинск аҫылмалы күпер]] Иртыш йылғаһы аша өс күпер: бер тимер юл күпере, ике автомобиль күпере һәм понтонлы үткәүел һалынған. «Иҫке» автомобиль күпере ҡаланың көнсығыш өлөшөндә урынлашҡан. 1990 йылдар уртаһында ул үҙ ресурстарын бөтөрә, шуға күрә Иртыш аша яңы күпер төҙөү ихтыяжы тыуа. Бының өсөн Полковничий утрауы (элекке Киров утрауы) аша понтонлы үткәүел булдырыла һәм 1998—2001 йылдарҙа аҫылмалы күпер һалына, ул Ҡазағстан менән Япония хөкүмәтенең ОЕСФ-ы араһында ҡул ҡуйылған үтескә алыу (займ) тураһындағы килешеүгә ярашлы финанслана. Объектты төҙөүҙә ҡаҙаҡ төҙөүселәре менән бергә Японияның «Исикавадзима-Харима Хеви Индастриз Компани» (IHI Corporation) фирмаһы һәм Төркиәнең «Аларко Алсим» компанияһы ҡатнашҡан. Күперҙең төп оҙонлоғо 750 метр тәшкил итә, дөйөм оҙонлоғо 1086 метр, киңлеге — 35 метр[40][41]. Күпер буйлап өс һыҙатлы ике юл үтә, һәр һыҙаттың киңлеге 3,75 метр[40]. Яңы күпер, автомобиль юлдары һәм юл үткәргестәре төҙөлөп бөткәс, ҡала юлдарында транспорт тығындары мәсьәләһе хәл ителә. Баш ҡала Абай өлкәһе райондары, шулай уҡ илдең башҡа төбәктәре: Көнсығыш Ҡаҙағстан, Павлодар, Етеһыу, Ҡостанай, өлкәләр, Алматы һәм Астана ҡалалары менән автобус бәйләнеше булдырыла. Рубцовск, Барнаул, Новосибирск, Омск, Томск ҡалаларына даими автобус рейстары асыла.

Ҡала транспорты автобустар һәм маршрут таксиҙарынан тора, йәмғеһе 60-тан ашыу автобус һәм микроавтобус маршруты бар. Ауэзов һәм Шәкәрим проспекттары ҡала эсендәге төп магистралдар булып тора.

Семипалатинск СССР тарҡалған осорҙа электр транспорты булмаған иң ҙур ҡалаларының береһе була. Троллейбус төҙөү планы аҙағынаса тормошҡа ашырылмай. Троллейбус паркы төҙөлдө, әммә ул еренә еткерелмәй[42]. Әйткәндәй, ҡалала заводтың тар колеялы тимер юлы, шулай уҡ Полковничий утрауындағы балалар тимер[43], а также детская железная дорога на острове Полковничий.

Мәғарифы һәм фәне

үҙгәртергә

Ҡаланың мәғариф бүлегенә[44]73 мәктәп буйһона, шуларҙың 68-е — дөйөм белем биреү, 1-е — төп, 3-әүһе — башланғыс, 1-һе — мәктәп-балалар баҡсаһы. Уҡытыу ҡаҙаҡ телендә — 26 мәктәптә, рус телендә — 13, ике телдә — 33 мәктәптә алып барыла. Ҡала сиктәрендә 56 мәктәп, ҡалған 27-һе — ауыл ерендә[45].

Урта һөнәри белем 29 колледжда бирелә, улар араһында иң билдәлеләре: М. О. Ауэзов исемендәге махсус урта һөнәри педагогия колледжы, Мукан Толеубаев исемендәге Музыка колледжы, бизнес-колледж, Ҡалматаев исемендәге медицина колледжы, «Авиценна» медицина колледжы, радиотехника һәм элемтә колледжы, төҙөлөш колледжы, транспорт колледжы, геодезия һәм картография колледжы, финанс-иҡтисад колледжы, геология-разведка колледжы, тире-күн колледжы, «Ҡайнар» колледжы, «Семей» колледжы һ. б.[46]

Ҡалала дүрт юғары уҡыу йорто юғары белем бирә: Семей ҡалаһының Шәкәрим исемендәге дәүләт университеты һәм өс шәхси — Ҡаҙағстан инновацион университеты, Әлихан Бокейхан университеты[47] һәм Семей медицина университеты.[46][48]

Һаулыҡ һаҡлау

үҙгәртергә

Семейҙә Ҡаҙағстанда тәүгеләрҙән булып Ғаилә-табип амбулаториялары тәжрибәһе индерелә — әлеге ваҡытта ҡалала йәшәү урыны буйынса тейешле медицина ярҙамы күрһәтеүсе 16 дәүләт һәм 18 шәхси амбулатория эшләй.

Ҡала халҡына һәм ҡунаҡтарына Семей ҡалаһы Дәүләт медицина академияһының Медицина үҙәгендә (элекке өлкә клиник дауаханаһы), Ашығыс медицина ярҙамы дауаханаһында, «Һәләкәттәр медицинаһының тимер юл госпиталдәре» акционерҙар йәмғиәтенең Семей филиалында һәм башҡа уҡыу йорттарында стационар медицина ярҙамы күрһәтелә. Шулай уҡ тар медицина һөнәрҙәренә махсуслашҡан үҙәктәр: тире-венерология диспансеры, онкология диспансеры, туберкулёз диспансеры, наркология диспансеры һәм психик сәләмәтлек үҙәге бар. Реабилитация хеҙмәттәренең мөһим тәьмин итеүсеһе булып ҡаланың протез-ортопедия үҙәге тора, унда протездар һәм ортездар эшләү цехтары бар.

Шулай уҡ ҡалала 10-дан ашыу стоматология клиникаһы, 300-ҙән күберәк дарыухана һәм 850-нән ашыу дарыухана бүлеге, илдәге берҙән-бер радиация медицинаһы һәм экология ғилми-тикшеренеү институты, Ҡыҙыл Ярым Ай һәм Ҡыҙыл Тәре шәфҡәт туташы тәрбиәһе дауаханаһы эшләй. Партнёрлыҡ мөнәсәбәттәре тураһында меморандумға ҡул ҡуйған алдынғы дауаханалар 1995 йылдан алып Американың Халыҡ-ара һаулыҡ һаҡлау союзы менән хеҙмәттәшлек итә[49].

Мәҙәниәте

үҙгәртергә

Музейҙары һәм галереялары

үҙгәртергә
 
Абай республика әҙәби-мемориаль йорт-музейы
  • Абайҙың әҙәби-мемориаль йорт-музейы XIX быуат бинаһындағы 7 залды, көнсығыш стилендә төҙөлгән яңы бинала 10 залды, Әхмәт Риза мәҙрәсәһен һәм мәсеттең манара өлөшөн үҙ эсенә ала. Музей бөтә был биналарҙы 1995 йылда Абайҙың 150 йыллығын билдәләү хөрмәтенә алды[50].
  • Достоевскийҙың әҙәби-мемориаль йорт-музейы 1857—1859 йылдарҙа Ф. М. Достоевский йәшәгән йортта Достоевскийҙың тыуыуына 150 йыл тулыу айҡанлы асылған. Был йортҡа архитектор В. Ф. Власов проекты буйынса ярым асыҡ китап формаһында заманса төкәтмә һалынған. Инеү урынында скульптор Д. Г. Элбакидзеның С. С. Вәлиханов һәм Ф. М. Достоевский һәйкәлдәре ҡуйылған[51].
  • Тарихи-крайҙы өйрәнеү музейы генерал-губернаторҙың 1856 йылда Проценко губернаторы бойороғо буйынса төҙөлгән элекке йортонда урынлашҡан. Музей 1977 йылда төҙөлгән бинала урынлашҡан, унда Семипалатинск тарихы, мәҙәниәте менән бәйле экспонаттар тупланған[52].
  • Невзоровтар ғаиләһе исемендәге Көнсығыш Ҡаҙағстан өлкәһе һынлы сәнғәт музейы 1985 йылда булдырылған, һәм ҙур художество ҡиммәттәре йыйынтығы булып тора. Коллекцияның сағыштырмаса бәләкәй булыуына ҡарамаҫтан, ул сәнғәт һөйөүселәр өсөн дә, белгестәр өсөн дә ҡыҙыҡлы. Музейҙа XVIII быуат аҙағынан XX быуат башына тиклемге рус сәнғәте, Ҡаҙағстан һынлы сәнғәте, XVI быуат аҙағы — XX быуат башы Көнбайыш Европа һынлы сәнғәте һәм графикаһы, Бойондороҡһоҙ Дәүләттәр Берләшмәһе илдәренең XX—XXI сәнғәте өлгөләре күрһәтелгән. Невзоровтар ғаиләһе музейҙы үҫтереүгә ҙур өлөш индерә, 1988 йылда Юлий Владимирович Невзоров, уның хәләл ефете Антонина Михайловна һәм уларҙың ҡыҙы Юлиә Юльевна музейға 500-ҙән ашыу сәнғәт әҫәрен бүләк итә, шуға күрә 1991 йылда музейға Невзоровтар ғаиләһенең исеме бирелә[53]. Музей XIX быуаттың икенсе яртыһында төҙөлгән сауҙагәр Степанов йортонда урынлашҡан[54].

Китапханалары

үҙгәртергә
 
Абай исемендәге Көнсығыш Ҡаҙағстан өлкә универсаль китапханаһы

Семейҙа Абай исемендәге Көнсығыш Ҡаҙағстан өлкә универсаль китапханаһы, Үҙәк китапхана системаһы (4 күп кеше хеҙмәтләндереүсе китапхана, насар күреүселәр өсөн махсус китапхананы үҙ эсенә ала), юғары уҡыу йорттары һәм колледждар китапханалары, ғилми-техник китапхана (республика фәнни-техник китапханаһы филиалы) эшләй.

  • 1883 йылда нигеҙ һалынған Абай исемендәге Көнсығыш Ҡаҙағстан өлкә универсал китапханаһы Ҡаҙағстанда иң боронғо китапхана булып тора. 1902 йылда унда бушлай уҡыу бүлмәһе ойошторола, вафатына 50 йыл тулыу уңайынан Н. В. Гоголь исеме бирелә. Беренсе йылда китапханала 274 дана китап була, 130 китап уҡыусыны хеҙмәтләндерә. 1992 йылдың декабрендә ул Абай исемендәге китапхана тип үҙгәртелә. Әлеге ваҡытта китапхана фондында 343 мең дананан ашыу китап бар, ул йыл һайын 17039-ҙан ашыу китап уҡыусыны хеҙмәтләндерә[55].

Театрҙары

үҙгәртергә

15 кешенән торған тәүге «Ес-аймаҡ» театр труппаһы ҡалала 1920 йылдың октябрендә ойошторола. Уның тәүге ҡатнашыусылары — Иса Байзаков, Әмре Кашаубаев, Жумат Шанин, Жусупбек Елүбеков[18]. 1921 йылда ҡалала М. О. Абай пьесаһы буйынса «Еңлек — Кебек» спектакле ҡуйыла[56].

Иң әһәмиәтле театрҙар — Абай исемендәге Ҡаҙаҡ музыкаль-драма театры һәм Ф. М. Достоевский исемендәге Көнсығыш Ҡаҙағстан өлкә драма театры (бер бинала урынлашҡан).

  • Абай исемендәге ҡаҙаҡ музыкаль-драма театры «Ес-аймаҡ» драма труппаһы нигеҙендә ойошторолған. Театр ойоштороусылар — М. О. Ауэзов һәм К. И. Сатпаев, тәүге режиссёр — Г. Торебаев. Ул 1934 йылдың 10 майында И. Жәнсуғуровтың «Үс» спектакле менән асыла. Театрҙың аяҡҡа баҫыуында Ж. Т. Шанин, О. Беков, К. Джандарбеков, композитор Л. А. Хәмиди һәм башҡалар ҙур роль уйнай. Ҡуйылған тәүге спектаклдәр араһында — «Еңлек — Кебек», «Айман — Шолпан», «Ҡарагоз», «Үткәндәр күләгәһе аҫтында», М. О. Ауэзовтың «Абай», Б. Ж. Майлиндың «Фронт», Ғ. М. Мусреповтың «Козы Корпеш — Баян сулу» һәм «Кыз Жибек» спектаклдәре ҙур роль уйнай. 1984 йылда театр Ҡаҙаҡ ССР-ы Юғары Советы грамотаһы менән наградлана[57].
  • Ф. М. Достоевский исемендәге Рус драма театры 1934 йылдың 16 ноябрендә ойошторола һәм 1935 йылдың 25 февралендә Эшсе йәштәр театры булараҡ асыла. 1975 йылда театрға Ф. М. Достоевский исеме, 1977 йылда өлкә драма театры исеме бирелә. 1930-сы йылдарҙа театр А. Н. Афиногеновтың «Далёкое» («Алыҫ урын»), В. М. Гусевтың «Дан», А. Н. Островскийҙың «Килемле урын», Э. Лессингтың «Эмилия Галотти» пьесаларын сәхнәләштерә. Ул ваҡытта театрҙа Иустина Загвоздкина, Е. Е. Орёл, Н. П. Батурин һ. б. ижад юлын башлай. Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында күп кенә актёрҙар фронтҡа китә, труппала ҡалғандар К. М. Симоновтың «Парень из нашего села» һәм «История одной любви» спектаклдәре менән сығыш яһай. Артабан театр репертуарына В. Г. Распутиндың «Живи и помни» («Йәшә һәм иҫлә»), А. Л. Петрашкевичтың «Тревога», А. П. Чеховтың «Чайка» («Аҡсарлаҡ»), У. Шекспирҙың «Ромео һәм Джульетта» һәм башҡа спектаклдәре ингән[58].

Кинотеатрҙары

үҙгәртергә
 
Элекке «Еңлек — Кебек» кинотеатры бинаһы

1980 йылдарҙа ҡалала ете стационар кинотеатр, шулай уҡ клуб учреждениеларында, уҡыу йорттарында, предприятиеларҙа 116 киноҡоролма эшләгән[59].

Әлеге ваҡытта кинотеатрҙар һаны кәмегән: ҡалала өс стационар кинотеатры — «G sinema» (Ҡалып:Lang-kk2), «Dastan Cinema» һәм «Qazyna Cinema».

Башҡалары

үҙгәртергә

Семейҙа Әмрә Кашаубаев исемендәге Семипалатинск филармонияһы эшләй.

Иҫтәлекле урындары

үҙгәртергә

Архитектураһы

үҙгәртергә

Семей — бай тарихлы боронғо ҡала. Бында республика һәм урындағы әһәмиәттәге архитектура һәм тарих ҡомартҡыларына, шулай уҡ ҡалаға бәйле шәхестәргә арналған бик күп һәйкәлдәр урынлашҡан. Улар араһында:

  • Бер манаралы мәсет — XIX быуаттың тәүге яртыһының архитектура ҡомартҡыһы.
  • Ике манаралы мәсет — мосолмандарҙың XIX быуат культ архитектураһы өлгөһө.
  • Ямышев ҡапҡаһы — Семипалатинск ҡәлғәнең өс ҡапҡаһынан ҡалған берҙән-бер (көнбайыш) ҡапҡа. 1773 йылда инженер-капитан И. Г. Андреев етәкселегендә төҙөлә.
  • Невзоровтар ғаиләһе исемендәге һынлы сәнғәт музейы бинаһы — XIX быуаттың икенсе яртыһы архитектура ҡомартҡыһы, сауҙагәр Степановтың элекке йорто.
  • Элекке ир балалар гимназияһы бинаһы (хәҙер Ҡаҙаҡ Гуманитар-юридик инновацион университеты корпусы) — тарих һәм архитектура ҡомартҡыһы, 1872 йылда һалынған, 1894—1919 йылда унда ирҙәр гимназияһы, 1919—1934 йылдарҙа — аҡ гвардиясыларҙың 11-се Себер округы штабы, Советтарҙың хәрби-революцион штабы урынлашҡан. 1934 йылдан бина төрлө юғары уҡыу йорттары өсөн корпус булып хеҙмәт итә.
  • Тыныбай Кәүкенов мәсете — XIX быуаттың тәүге яртыһындағы тарих һәм архитектура ҡомартҡыһы.
  • Ҡытай консуллығы бинаһы — 1903 йылда төҙөлгән архитектура ҡомартҡыһы. 1920—1963 йылдарҙа унда ҡытай миссияһы, һуңынан ҡытай консуллығы урынлашҡан.
  • Насос станцияһы бинаһы — 1910 йылда сауҙагәр Плещеевтың аҡсаһына төҙөлгән тәүге һыу үткәргес, архитектура ҡомартҡыһы.
  • Губернаторҙың элекке йорто (хәҙер тарихи-крайҙы өйрәнеү музейы) — XIX быуаттың икенсе яртыһы тарих һәм архитектура ҡомартҡыһы.
  • Воскресенский православие соборы — 1856 йылда төҙөлгән тарих һәм архитектура ҡомартҡыһы.
  • Ф. М. Достоевскийҙың әҙәби-мемориаль музейы — тарихи ҡомартҡы. Мемориаль йорт эргәһендә скульптор Д. Г. Элбакидзеның «С. Вәлиханов һәм Ф. М. Достоевский» бронза һәйкәле ҡуйылған.
  • Әниәр Молдыбаевтың, Абайҙың туғанының йорто. Йорт эргәһенә урыҫ һәм ҡаҙаҡ телдәрендә мемориаль таҡтаташтар ҡуйылған: «1878-1904 йылдар осоронда был йортта йыл һайын шағир һәм ҡаҙаҡ халҡының мәғрифәтсеһе Абай Ҡонанбаев туҡталған һәм йәшәгән.»
  • Изге Пётр менән Павел ғибәҙәтханаһы — XIX быуат аҙағындағы архитектура ҡомартҡыһы.
  • Иртыш йылғаһы аша аҫылмалы күпер.
  • Республика Абай әҙәби-мемориаль музейы бинаһы — сауҙагәр Роман Борисовтың боронғо айырым йорто (особняк).
  • Семипалатинск мәсете.

Һәйкәлдәр һәм мемориалдар

үҙгәртергә
  • Граждандар һуғышы һәм революция геройҙары мемориалы 1977 йылдың 2 ноябрендә асыла. Скульпторы А. В. Тихомиров һәм башҡалар, архитекторы М. Михайлов. Мемориал өс өлөштән тора: номерланған вагондар, балалары менән ҡатындар (бейеклеге 4,5 м) һәм музыканттар (бейеклеге 4 м). Асыҡ вагондарҙан ғазапланған кешеләрҙең һыны күренә, вагонда «Мәңге хәтерҙә», «Донъя революцияһы өсөн көрәшселәр, киләсәк быуын һеҙҙе онотмаясаҡ» тигән яҙыу бар. 1982 йылдан алып республика әһәмиәтендәге тарих һәм мәҙәниәт ҡомартҡыһы булып тора[60]. С1982 йылдан алып республика әһәмиәтендәге тарих һәм мәҙәниәт ҡомартҡыһы булып тора.
  • «Үлемдән көслөрәк» монументы 2001 йылдың 29 авгусында Семипалатинск ядро полигоны ҡорбандары иҫтәлегенә Полковничий утрауында асыла. Һәйкәл проекты авторы — Шота Вәлиханов.
  • Еңеү мемориалы — 1985 йылдың 9 майында фашистик Германияны еңеүҙең 40 йыллығына асыла.
  • Афған яугирҙәренә һәйкәл 2002 йылдың 4 декабрендә асылған. Ҡара габбронан яһалған. Скульпторы — Моратбек Жанболатов.

Семипалатинск ҡалаһына 250 йыл тулыуға арналған монумент 1972 йылда төҙөлгән. Авторы — Ленинград архитекторы Томич.


КПСС ҡала комитетының беренсе секретарҙары

үҙгәртергә
  1. Запорожцев Илья Григорьевич (~1959~
  2. Лосева Зоя Сергеевна (~1963-1971~
  3. Савельев Павел Васильевич (1972 йылдан 1978 йылға тиклем)[61]
  4. Ульянов Николай Матвеевич (~1980 — 1990)
  5. Шишкин Владимир Александрович (1990—1991 йылдың сентябрендә; 1991 йылдың сентябрендә КПСС-тың Семипалатинск ҡала комитеты Ҡаҙағстан Коммунистар партияһының XVII съезы ҡарары нигеҙендә таратыла.)

Ҡала башҡарма комитеты рәйестәре

үҙгәртергә
  1. Бармашов Константин Андреевич 1937—1942
  2. ?
  3. Бердалин Айтбек Машрапович 1952—1954 йй.
  4. Жанбаев Сағалбай 1954—1957 йй.
  5. Лосева Зоя Сергеевна ~1959~
  6. Койшибаев Жумабек 1969—1971~
  7. Уразбаев Ч. К. (1979)
  8. Коротенко М. Е. (2000)
  9. Салимбаева Н. (1985—1987)
  10. Нагманов Кажмурат Ибраевич 1988—1991

Хакимдар

үҙгәртергә
  1. Ҡараханов Есламбек Нурбекович (1992 йылдың 23 марты — 1994)[62][63]
  2. Бутин Вячеслав Сергеевич (1994—1995)
  3. Рыболовлева Нина Васильевна (1995—1997)[64][65]
  4. Бутин Вячеслав Сергеевич (1997—1998)[66]
  5. Бергенев Адылгазы Садвокасович (1998 й. июне — 1998 й. октябре)[67]
  6. Чайжунусов Маркен Жакиянович (1998 й. октябре — 2000 й. марты)[68][69]
  7. Омаров Нурлан Сраилевич (2000 й. марты — 2001 й. ноябре)
  8. Турлыханов Кайрат Болатович (2001 й. ноябре — 2002 й. октябре)
  9. Кажибаев Амангилде Кажибаевич (2002 й. 4 ноябре — 2004 й. 15 ғинуары)[70]
  10. Омаров Нурлан Исраилевич (2004 й. ғинуары — 2007 й.)
  11. Айнабеков Мейрамхат Карибекович (2007 й. 12 марты — 2011 й. ғинуары)
  12. Кәримов Айбек Муталапханович (2011 й. ғинуары — 2015 й. 16 июне)
  13. Сәлимов Ермаҡ Бидәхмәтович (2015 й. 16 июне — 2021 й. 25 ғинуары)
  14. Саҡтағанов Нурымбет Аманович (2021 й. 25 ғинуары — 2021 й. 28 июне)[71]
  15. Байәхмәтов Бакытжан Какенкаджиевич (2021 й. 28 июне — 2022 й. 28 авгусы)[72][73]
  16. Нурсәғәтов Нурбол Тулегенович (2022 й. 7 октябре)[74]

Семей филателияла

үҙгәртергә
Файл:ХМК-СССР-1969-Октябрь-Семипалатинск.jpg
СССР-ҙың авиапочта художестволы маркалы конверты (1979, № 13840): Семипалатинск. «Октябрь» кинотеатры
 
Семипалатинскиҙа ядро һынауҙары туҡтатылыуға 10 йыл тулыу айҡанлы сығарылған маркалы (һул яҡ ситтәге) Ҡаҙағстан почта блогы (1999)

Советтар Союзында, Семипалатинск менән бәйле ҡайһы бер персоналийҙар данлауға лайыҡ булһа ла, был ҡалаға арналған махсус почта маркалары сығарылманы.

Шул уҡ ваҡытта СССР Элемтә министрлығы ҡаланың иҫтәлекле урындары төшөрөлгән һәм уның юбилейҙарының береһе һүртләнгән художестволы маркалы 17 конверт сығарған[75]:

  • 1967 (№ 5275) — Семипалатинск. Телевизион үҙәк.
  • 1967 (№ 5346) — Семипалатинск. «Семей» ҡунаҡханаһы.
  • 1968 (№ 5621) — Семипалатинскиға 250 йыл.
  • 1971 (№ 7846) — Семипалатинск. Достоевский йорт-музейы.
  • 1978 (№ 13034) — Семипалатинск. Советтар Йорто.
  • 1978 (№ 13035) — Семипалатинск. Ленин урамы.
  • 1979 (№ 13461) — Семипалатинск. Драмтеатр.
  • 1979 (№ 13840, авиапочта) — Семипалатинск. «Октябрь» кинотеатры.
  • 1980 (№ 14570, авиа) — Семипалатинск. Ленин урамы.
  • 1982 (№ 15474, авиа) — Семипалатинск. «Октябрь» кинотеатры.
  • 1985 (№ 429) — Семипалатинск. «Октябрь» кинотеатры.
  • 1985 (№ 596) — Семипалатинск. Сәйәси ағартыу йорто
  • 1986 (№ 406) — Семипалатинск. Тимер юл вокзалы (рәссам Н. Ветцо).
  • 1986 (№ 407) — Семипалатинск. Тимер юл вокзал (рәссам В. Шатихин).
  • 1987 (№ 487) — Семипалатинск. «Октябрь» кинотеатры.
  • 1989 (№ 380) — Семипалатинск. Граждандар һуғышында һәләк булғандар һәйкәле.
  • 1989 (№ 494) — Семипалатинск. Ике манаралы мәсет.

Семей тәүге тапҡыр почта маркаларында Ҡаҙағстан бойондороҡһоҙлоҡ алған замандан башлап һүрәтләнә башлай. 1999 йылда рәссамы Д. Мөхәмәтжанов булған «Ради жизни на Земле» («Ерҙәге тормош хаҡына») тип аталған почта блогы сығарыла. Блок Берлиндағы «Бундесдрукерай» типографияһында 300 000 дана тираж менән баҫылған. Блоктың өс маркаһының береһе (№ 269)[76] Семипалатинск ядро полигонында ядро һынауҙары тамамланыуға 10 йыл тулыуға арналды. Марканың номиналы — 15 Ҡаҙағстан тенгеһе.

Спорты

үҙгәртергә
 
«Спартак» стадионы

1913—1914 йылдарҙа Семипалатинскиҙа тәүге Ҡаҙағстан футбол: ССК, «Олимп», «Ҡарлуғас», «Орлята», «Ярыш» командалары барлыҡҡа килә. «Ярыш» футбол клубы составында буласаҡ әҙәбиәтсе, этнограф һәм шағир Мөхтәр Омархан улы Ауэзов (1897—1961) сығыш яһаны. 2013 йылдың 20-21 сентябрендә ҡалала футболдың йөҙ йыллығын байрам иттеләр. Семейҙа «Қазақстан футболына 100 жыл» урамы асылды, ә «Спартак» стадионында 21 сентябрҙә 18.30 сәғәттә футбол йондоҙҙары парады, театрлаштырылған тамаша һәм «Динамо» (Киев) — «Динамо» (Тбилиси) командалары матчы менән байрамды асыу тантанаһы үтте. Сара ғәйәт ҙур фейерверк-шоу менән тамамланған. Семипалатинскиҙа Кличко Владимир Владимирович (1976 й. тыуған) — украин профессиональ боксёры, ауыр ауырлыҡ категорияһында сығыш яһаусы донъя чемпионы тыуған. 91 килограмдан ашыу ауырлыҡ категорияһында Олимпия уйындары чемпионы (1996).

Киң мәғлүмәт саралары

үҙгәртергә

Совет власы йылдарында ҡалала республикала иң популяр гәзиттәрҙең береһе «Иртыш» өлкә гәзите сыға.

Ҡалала «ТВК-6», «Ҡаҙағстан», «Евразия беренсе каналы», «31-се канал», «КТК», «НТК», «Хабар», «Astana TV», «7-се канал» телеканалдары эфирға сыға. Радиостанциялар: «Радио 7», «Европа Плюс», «Радио NS», «Азия Рус радиоһы», «Tengri FM», «Радио Maudzidun» һ. б. «Alma-TV» һәм «Семсат» кабель компаниялары эшләй. «Спектр», «Беҙҙең Эш», «Семей Таңы», «Арна», «Ертіс өңірі» һ. б. гәзиттәр сыға.

Туғандаш ҡалалары

үҙгәртергә
Ҡала Йыл Ил
Ипр 2012   Бельгия[77]
Пушкин 2013   Россия[78]

Партнёр-ҡалалар

үҙгәртергә
Ҡала Йыл Ил
Могилёв   Белоруссия

Иҫкәрмәләр

үҙгәртергә
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 Численность населения Республики Казахстан по отдельным этносам на начало 2022 года. Комитет по статистике Министерства национальной экономики Республики Казахстан. Дата обращения: 4 ноябрь 2022.(недоступная ссылка)
  2. ↑ Классификатор административно-территориальных объектов. Комитет по статистике Министерства национальной экономики Республики Казахстан. Дата обращения: 1 ноябрь 2017. Архивировано 20 сентябрь 2017 года. 2017 йыл 20 сентябрь архивланған.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 Указ Президента Республики Казахстан от 21 июня 2007 года № 351 «О переименовании города Семипалатинска Восточно-Казахстанской области». Дата обращения: 2 июнь 2012. Архивировано 24 июнь 2012 года.(недоступная ссылка)
  4. ↑ О переименовании города Семипалатинска Восточно-Казахстанской области - ИПС "Әділет". adilet.zan.kz. Дата обращения: 27 июнь 2022.
  5. ↑ Бөкейхан Әлихан (1866—1937)
  6. ↑ 6,0 6,1 Семей станет историческим центром. Деловой портал Капитал.кз. Дата обращения: 20 ноябрь 2021. Архивировано 20 ноябрь 2021 года.
  7. ↑ Семей подарил стране целую плеяду выдающихся деятелей. Дата обращения: 4 апрель 2022. Архивировано 15 май 2021 года.
  8. ↑ Семь палат. Информационное агентство Республики Калмыкия. Дата обращения: 21 ноябрь 2008. Архивировано 14 июль 2014 года. 2014 йыл 14 июль архивланған.
  9. ↑ Азиатская Россия. — СПб., 1914. — Т. 1. — С. 299.
  10. ↑ ГААК, ф. 81, оп. 1, д. 6, л. 1, 3.
  11. ↑ Семипалатинские областные ведомости. — 1886. — № 36.
  12. ↑ Финш А., Брем А. Путешествие в Западную Сибирь. — М., 1882. — С. 91.
  13. ↑ Седельников А. Н., Столпянский Н. П., Белоногов П. Т. Восточная часть Киргизского края // Полное географическое описание нашего Отечества. — СПб., 1903. — Т. 18. — С. 404.
  14. ↑ ЦГВИА СССР, ф. ВУА, оп. 2600, л. 86—87.
  15. ↑ Полное собрание учёных путешествий по России, издаваемое императорскою Академиею Наук, по предложению её президента. — СПб.: Императорская академия наук, 1825. — Т. 7 [Заключающий в себя дополнительные статьи к Запискам путешествия Академика Фалька]. — С. 22—23.
  16. ↑ Семипалатинск исчезнет с карты Казахстана. Lenta.RU (19 июнь 2007). Дата обращения: 6 март 2022. Архивировано 1 апрель 2022 года.
  17. ↑ П. П. фон-Винклер Гербы городов, губерний, областей и посадов Российской Империи, внесённые в Полное Собрание законов с 1649 по 1900 год. — СПб.: Издание книготорговца Ив. Ив. Иванова, 1899.
  18. ↑ 18,00 18,01 18,02 18,03 18,04 18,05 18,06 18,07 18,08 18,09 История города Семей. Администрация города. Дата обращения: 21 ноябрь 2008. Архивировано из оригинала 25 март 2008 года. 2008 йыл 25 март архивланған.
  19. ↑ Портал «История Казахстана» 3 века Семипалатинской крепости. Дата обращения: 27 август 2019. Архивировано 27 август 2019 года.
  20. ↑ Владимир Верховцев. Здесь атомом крепили оборону… Дата обращения: 21 ноябрь 2008. Архивировано из оригинала 4 август 2008 года. 2008 йыл 4 август архивланған.
  21. ↑ Указ Президента Казахстана № 409 от 29 августа 1991 года «О закрытии Семипалатинского испытательного ядерного полигона»
  22. ↑ Закон Республики Казахстан от 18 декабря 1992 года № 1787-XII «О социальной защите граждан, пострадавших вследствие ядерных испытаний на Семипалатинском испытательном ядерном полигоне».
  23. ↑ в том числе 15 населённых пунктов с численностью более 1000 человек, самые крупные из них Шульбинск, Букенчи, Чекоман, Приречное, Мукур, Новобаженово
  24. ↑ Численность населения Республики Казахстан по полу в разрезе областей, городов, районов, районных центров и поселков на начало 2019 года (rar). Комитет по статистике Министерства национальной экономики РК. Дата обращения: 26 июль 2019. Архивировано 13 июнь 2020 года. 2020 йыл 13 июнь архивланған.
  25. ↑ Численность населения Республики Казахстан по полу в разрезе областей, городов, районов, районных центров и поселков на начало 2013 года. Комитет по статистике Министерства национальной экономики Республики Казахстан. Дата обращения: 11 декабрь 2019. Архивировано 20 ғинуар 2021 года. 2021 йыл 20 ғинуар архивланған.
  26. ↑ Численность населения Республики Казахстан по полу в разрезе областей, городов, районов, районных центров и поселков на начало 2014 года. Комитет по статистике Министерства национальной экономики Республики Казахстан. Дата обращения: 11 декабрь 2019. Архивировано 13 июнь 2020 года. 2020 йыл 13 июнь архивланған.
  27. ↑ Численность населения Республики Казахстан по полу в разрезе областей, городов, районов, районных центров и поселков на начало 2015 года. Комитет по статистике Министерства национальной экономики Республики Казахстан. Дата обращения: 11 декабрь 2019. Архивировано 13 июнь 2020 года. 2020 йыл 13 июнь архивланған.
  28. ↑ Численность населения Республики Казахстан по полу в разрезе областей, городов, районов, районных центров и поселков на начало 2016 года. Комитет по статистике Министерства национальной экономики Республики Казахстан. Дата обращения: 11 декабрь 2019. Архивировано 13 июнь 2020 года. 2020 йыл 13 июнь архивланған.
  29. ↑ Численность населения Республики Казахстан по полу в разрезе областей, городов, районов, районных центров и поселков на 1 октября 2017 года. Комитет по статистике Министерства национальной экономики Республики Казахстан. Дата обращения: 11 декабрь 2019. Архивировано 13 июнь 2020 года. 2020 йыл 13 июнь архивланған.
  30. ↑ Численность населения Республики Казахстан по полу в разрезе областей, городов, районов, районных центров и поселков на начало 2018 года. Комитет по статистике Министерства национальной экономики Республики Казахстан. Дата обращения: 11 декабрь 2019. Архивировано 13 июнь 2020 года. 2020 йыл 13 июнь архивланған.
  31. ↑ Численность населения Республики Казахстан по полу в разрезе областей, городов, районов, районных центров и поселков на начало 2019 года. Комитет по статистике Министерства национальной экономики Республики Казахстан. Дата обращения: 13 май 2020. Архивировано 13 июнь 2020 года. 2020 йыл 13 июнь архивланған.
  32. ↑ Численность населения Республики Казахстан по полу в разрезе областей, городов, районов, районных центров и поселков на начало 2020 года. Комитет по статистике Министерства национальной экономики Республики Казахстан. Дата обращения: 13 май 2020. 2020 йыл 27 май архивланған.
  33. ↑ Численность населения Республики Казахстан по полу в разрезе областей, городов, районов, районных центров и поселков на начало 2021 года. Комитет по статистике Министерства национальной экономики Республики Казахстан. Дата обращения: 4 ноябрь 2022.
  34. ↑ 34,0 34,1 Мечети Семипалатинска. Semsk.kz. Дата обращения: 25 декабрь 2008. Архивировано 3 август 2011 года. 2011 йыл 3 август архивланған.
  35. ↑ Вознесенский собор. Semsk.kz. Дата обращения: 27 декабрь 2008. Архивировано 3 август 2011 года. 2011 йыл 3 август архивланған.
  36. ↑ Женский монастырь с церковью Петра и Павла. Semsk.kz. Дата обращения: 27 декабрь 2008. Архивировано 21 октябрь 2011 года. 2011 йыл 21 октябрь архивланған.
  37. ↑ 37,0 37,1 37,2 Өҙөмтә хатаһы: <ref> тамғаһы дөрөҫ түгел; pass төшөрмәләре өсөн текст юҡ
  38. ↑ Сельское хозяйство. Администрация города. Дата обращения: 12 сентябрь 2009. Архивировано из оригинала 16 март 2009 года. 2009 йыл 5 июнь архивланған.
  39. ↑ Аэропорт Семей. Расписание движения рейсов аэропорта Семей. Дата обращения: 17 ғинуар 2009. Архивировано из оригинала 12 апрель 2008 года.
  40. ↑ 40,0 40,1 Подвесной мост через реку Иртыш. Semsk.kz. Дата обращения: 17 ғинуар 2009. Архивировано 26 август 2011 года. 2011 йыл 26 август архивланған.
  41. ↑ Semipatalinsk Irtysh River Bridge (ингл.). Structurae[en]. Дата обращения: 11 август 2013. Архивировано 14 март 2012 года.
  42. ↑ Драки между группировками в Семипалатинске. Semsk.kz. Дата обращения: 7 февраль 2012. Архивировано 30 май 2012 года. 2016 йыл 4 март архивланған.
  43. ↑ Узкоколейная железная дорога Жана-Семейского ШПЗ(недоступная ссылка) // Сайт о железной дороге
  44. ↑ По состоянию на 1 октября 2008 года
  45. ↑ О развитии системы образования города Семей на 1 октября 2008 года (недоступная ссылка — история). Администрация города. Дата обращения: 23 декабрь 2008. Архивировано 24 август 2011 года. 2013 йыл 25 май архивланған.
  46. ↑ 46,0 46,1 Высшее и профессиональное образование (недоступная ссылка — история). Администрация города. Дата обращения: 26 декабрь 2008. Архивировано 24 август 2011 года. 2013 йыл 25 май архивланған.
  47. ↑ INFORM.KZ. К 155-летию лидера движения «Алаш»: имя Алихана Бокейхана присвоили университету в Семее. Казинформ (30 август 2021). Дата обращения: 9 июнь 2022.
  48. ↑ История – НАО «Медицинский университет Семей» (рус.) (21 июнь 2019). Дата обращения: 9 июнь 2022. Архивировано 18 июнь 2022 года.
  49. ↑ Здравоохранение в Семипалатинске. Semey2004.freenet.kz. Дата обращения: 17 ғинуар 2008. Архивировано из оригинала 28 сентябрь 2004 года. 2004 йыл 28 сентябрь архивланған.
  50. ↑ Semsk.kz. Республиканский литературно-мемориальный дом-музей Абая. Дата обращения: 17 декабрь 2008. Архивировано 3 август 2011 года. 2011 йыл 3 август архивланған.
  51. ↑ Semsk.kz. Литературно-мемориальный дом-музей Ф. М. Достоевского. Дата обращения: 17 декабрь 2008. Архивировано из оригинала 18 август 2012 года. 2012 йыл 18 август архивланған.
  52. ↑ Semsk.kz. Историко-краеведческий музей. Дата обращения: 17 декабрь 2008. Архивировано 3 август 2011 года. 2011 йыл 3 август архивланған.
  53. ↑ Администрация ВКО. Восточно-Казахстанский областной музей изобразительных искусств имени семьи Невзоровых (недоступная ссылка — история). Дата обращения: 16 декабрь 2008. Архивировано 24 август 2011 года.
  54. ↑ Semsk.kz. Семипалатинский музей изобразительных искусств имени семьи Невзоровых. Дата обращения: 17 декабрь 2008. Архивировано 6 сентябрь 2011 года. 2011 йыл 6 сентябрь архивланған.
  55. ↑ Semsk.kz. Восточно-Казахстанская областная универсальная библиотека имени Абая. Дата обращения: 24 декабрь 2008. Архивировано 3 август 2011 года. 2011 йыл 3 август архивланған.
  56. ↑ Semsk.kz. Здание театра. Дата обращения: 1 декабрь 2008. Архивировано 14 июнь 2011 года. 2011 йыл 14 июнь архивланған.
  57. ↑ Казахская ССР: краткая энциклопедия / Гл. ред. Р. Н. Нургалиев. — Алма-Ата: Гл. ред. Казахской советской энциклопедии, 1991. — Т. 4: Язык. Литература. Фольклор. Искусство. Архитектура. — С. 500. — 31 300 экз. — ISBN 5-89800-023-2.
  58. ↑ Казахская ССР: краткая энциклопедия / Гл. ред. Р. Н. Нургалиев. — Алма-Ата: Гл. ред. Казахской советской энциклопедии, 1991. — Т. 4: Язык. Литература. Фольклор. Искусство. Архитектура. — С. 501. — 31 300 экз. — ISBN 5-89800-023-2.
  59. ↑ Краеведческий фонд библиотеки имени Абая города Семей. Семипалатинск в послевоенные годы. Дата обращения: 28 декабрь 2008.(недоступная ссылка)
  60. ↑ Казахская ССР: краткая энциклопедия / Гл. ред. Р. Н. Нургалиев. — Алма-Ата: Гл. ред. Казахской советской энциклопедии, 1991. — Т. 4: Язык. Литература. Фольклор. Искусство. Архитектура. — С. 381. — 31 300 экз. — ISBN 5-89800-023-2.
  61. ↑ КГУ «Центр документации новейшей истории» | Ведомственный архив. Дата обращения: 26 апрель 2020. Архивировано 14 май 2020 года. 2020 йыл 14 май архивланған.
  62. ↑ Сулейменов Н., Ашимбаев Д. Р., Андреев В. Казахстан 90-х. Правительство Кажегельдина: приватизация, коррупция и борьба за власть. — Алматы: Credo, 2003. — С. 18. — 296 с. — ISBN 9965-9164-7-0.
  63. ↑ 1 марта. Календарь Казинформа «Даты. События. Имена». Казинформ (1 март 2012). Дата обращения: 6 ғинуар 2017. Архивировано 7 ғинуар 2017 года.
  64. ↑ Семей просит областной статус — Караван | Караван. Дата обращения: 4 ғинуар 2017. Архивировано 4 ғинуар 2017 года.
  65. ↑ Портал Семипалатинского Государственного Педагогического Института
  66. ↑ Ашимбаев Д. Р. Бутин Вячеслав Сергеевич // Кто есть кто в Казахстане: Биографическая энциклопедия. — 7-е изд., доп. — Алматы: Credo, 2003. — С. 131. — 612 с. — ISBN 9965-9164-8-9.
  67. ↑ Бергенев Адылгазы Садвокасович (персональная справка) — Параграф-WWW мобильная версия. Дата обращения: 4 ғинуар 2017. Архивировано 4 июнь 2016 года.
  68. ↑ Архив. Дата обращения: 4 ғинуар 2017. Архивировано 4 ғинуар 2017 года. 2017 йыл 4 ғинуар архивланған.
  69. ↑ Ашимбаев Д. Р. Чайжунусов Маркен Жакиянович // Кто есть кто в Казахстане: Биографическая энциклопедия. — 7-е изд., доп. — Алматы: Credo, 2003. — С. 573. — 612 с. — ISBN 9965-9164-8-9.
  70. ↑ КАЖИБАЕВ Амангельды | ЦентрАзия. Дата обращения: 8 ноябрь 2019. Архивировано 8 ноябрь 2019 года.
  71. ↑ Назначен новый аким Семея: 25 января 2021, 11:51 — новости на Tengrinews.kz. Дата обращения: 25 ғинуар 2021. Архивировано 26 ғинуар 2021 года.
  72. ↑ Байахметов стал акимом Семея: 28 июня 2021, 10:34 — новости на Tengrinews.kz
  73. ↑ ЦИК опубликовала предварительные итоги голосования на выборах в сенат от новых регионов
  74. ↑ Нурбол Нурсагатов назначен акимом Семея
  75. ↑ Информация и номера конвертов даны по Каталогу 2012 йыл 2 декабрь архивланған. художественных маркированных конвертов СССР за 1953—1991 годы на сайте «konvert.web.ur.ru». 2012 йыл 4 декабрь архивланған. (Тикшерелеү көнө: 18 ғинуар 2009)
  76. ↑ По каталогу 2008 йыл 6 июнь архивланған. «Казпочты». (Тикшерелеү көнө: 18 ғинуар 2009)
  77. ↑ Бельгийский Ипр и казахстанский Семей стали городами-побратимами. Казинформ (16 март 2012). Дата обращения: 11 апрель 2012. Архивировано 30 май 2012 года.
  78. ↑ Города-партнеры (недоступная ссылка — история). Сайт администрации Санкт-Петербурга. Дата обращения: 4 февраль 2013. Архивировано 11 февраль 2013 года.

Һылтанмалар

үҙгәртергә
  Портал «Казахстан»
  Семей Викимилектә
  Семей Викигид

Ҡалып:Абайская область Ҡалып:НП городской администрации Семея Ҡалып:Населённые пункты на Иртыше

«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Семей&oldid=1240380» битенән алынған