Википедия

Сараево

Босния һәм Герцеговина Федерацияһының баш ҡалаһы

Сараево (босн. , хорв. , сер. Sarajevo [sǎrajeʋo], төр. Saraybosna) — Босния һәм Герцеговина һәм уның өлөшө — Босния һәм Герцеговина Федерацияһының баш ҡалаһы. Сараево кантонының административ үҙәге. Дүрт үҙ аллы идараланған районға бүленә, Сараево ҡалаһы муниципаль берәмеген булдыра.

Ҡала
Сараево
босн. Sarajevo, хорв. Sarajevo, сер. Сарајево
Флаг Герб
Флаг Герб
Ил

Босния һәм Герцеговина

Босния һәм Герцеговина

Босния һәм Герцеговина федерацияһы

Кантон

Сараево

Координаталар

43°52′ с. ш. 18°25′ в. д.HGЯO

Градоначальник

Иво Комшич

Нигеҙләнгән

1462 йыл тирәһе

Элекке исеме

Босна-Сарай

Майҙаны

141,5 км²

Высота НУМ

541 м

Халҡы

369 534[комм. 1] кеше (2013)

Этнохороним

сараевсы, сараевсылар[1]

Сәғәт бүлкәте

UTC+1, йәйге UTC+2

Телефон коды

+387 (33)

Почта индексы

71000

Һанлы танытмалар
Рәсми сайт

sarajevo.ba
 (босн.) (хорв.) (серб.) (инг.)

Ҡала көнө

6 апрель[2]

Сараево (Босния һәм Герцеговина)
Сараево
Сараево
 Аудио, фото и видео Викимилектә

Халҡы — 369,5 мең кеше (2013), йәғни Босния һәм Герцеговина халҡының 10 %. 1992-1995 йылғы Босний һуғышы ваҡытында ҡалала йәшәүсе сербтар һаны күп тапҡырға кәмегән.

Миляцка йылғаһы ярында, тауҙар араһындағы соҡорҙа, Босния һәм Герцеговина Федерацияһы ерендә урынлашҡан. Көньяҡтан элекке өлөшө — хәҙерге Серб Республикаһының Источно-Сараево ҡалаһы сиктәш.

Ҡала атамаһы

үҙгәртергә

Сараево үҙ атамаһын XV б. төҙөлгән һарайҙан ала. «Сарай-овасы» термины тәү тапҡыр 1455 йыл яҙмаларында осрай, һарайҙан көнбайышта урынлашҡан ҡыр тигәнде аңлата ала: төрөксә saray — «һарай» һәм ovası — «ҡыр»[3][4]. Атама өсөн Босна-Сарай исеме ҡулланылған (сағ. Сарай — Алтын Урҙаның баш ҡалаһы): төрөксә сарай — «һарай, бина» (һүҙмә-һүҙ «босний һарайы»), Ғази Хусрев-бәк XVI б. төҙөгән. 1878 йылда, Босния Австро-Венгрияға ҡушылғас, Сараево («һарайлы») исемен йөрөтә[5][6].

Тағы бер версияға ҡарағанда, Сараево урта быуаттағы Врхбосна (термин 1415 йылда[7] тәү тапҡыр телгә алына) ҡалаһы урынында барлыҡҡа килгән — «йылғаның үрге ағымы» йәки «Босна өҫтөндәге тау»: серб врх — «түбә, тау» һәм Босна йылғаһы янында ҡала урынлашҡан[5].

Боснийҙар ҡаланы "Шәһәр-Сараево, ә төрөктәр — «Яңы Дамаск» тип атай[8]. Этномилли күптөрлөлөк айҡанлы ҡаланы шулай уҡ Европа йәки Балҡан Иерусалимы тип тә йөрөтәләр[9]. Сараево ҡалаһын Источно-Сараевонан айырыр өсөн, ҡаланы «федераль Сараево» тиҙәр[комм. 2].

Тарих

үҙгәртергә

Миляцка йылғаһы үҙәнендә неолит заманында уҡ кеше йәшәгән. Ғалимдар фекеренсә, был ерҙән көнсығышҡа табан боронғо Рим юлы үткән. VI—VIII бб. был яҡҡа сербтар килгән[10][11][12].

XII быуатта ерлек Босний банатына ингән, XIII быуатта ул Босний короллегенә әйләнә, 1429 йылда уны төрөктәр баҫып ала.

Ғосман империяһы

үҙгәртергә
 
Солтан мәсете

Ҡасаба статусындағы ерлек булараҡ Сараевоға 1462 йыл тирәһендә нигеҙ һалынған.

Нигеҙ һалыусы тип Иса-бәк Исак улын һанайҙар, ул 1460 йылда Босний пашалығы пашаһы булған. Миляцка йылғаһының үрендә ҡәлғә барлыҡҡа килгән, түбәндә йылғаның ике ярында сауҙа районы Чаршия урын алған, үҙәге Башчаршия уң ярҙа урынлашҡан. Солтан мәсете һәм паша һарайы һул ярҙа булған. Шулай уҡ мәсет, йәмәғәт мунсаһы, ихаталар төҙөлә[13].

«Алтын быуат»

үҙгәртергә

XVI быуат Сараевоның «алтын быуаты» тип һанала. Был быуат башында Ғази Хусрев-бәк (босн.) етәкселеге аҫтында ҡала (төрөксә шәхәр) статусын ала.

Ғосман империяһының башҡа ҡалаларындағы кеүек, торлаҡ райондар мәһәллә тип аталған, улар XVI быуат аҙағында йөҙгә яҡын булған (өс-дүрте — мосолман). XVII быуаттың ғосман сәйәхәтсеһе Әүлиә Челеби ҡаланы матур һәм йәнле тип атаған. 1530 йылда мосолмандар ҡала халҡының 97 % тәшкил итә (1485 йылда — 27 %).

Халыҡ һаны буйынса быуат аҙағына Сараево Ғосман империяһының Европала Солун һәм Эдирне ҡалаларынан һуң өсөнсө урында була. Төрөк теле рәсми тел булыуға ҡарамаҫтан, ҡаланың күпселек халҡы славян телендә һөйләшә[14].

Тарҡалыу

үҙгәртергә
 
Сараево 1697 йылда

Бөйөк Төркиә һуғышы ваҡытында Евгений Савойский етәкселегендә Австрия армияһы 1697 йылдың 24 октябрендә Сараевоға килеп инә һәм ҡаланың ҙур өлөшөн яндыра, ун мең кешене әсирлеккә ала. Сараево ҡаҡшай, Боснияның административ үҙәге 150 йылға Травник ҡалаһына күсерелә, ә халыҡ һаны булған кимәлгә XX быуатҡа тиклем күтәрелә алмай.

Австро-Венгрия

үҙгәртергә

1878 йылдың 19 авгусынан төркиә ғәскәрҙәре менән 8 сәғәтлек яуҙан һуң, австрий ғәскәрҙәре Сараевоны яулап ала, ҡала Австро-Венгрия оккупацияһы аҫтында, шулай уҡ Босния һәм Герцеговина административ үҙәге булып ҡала. 1878—1910 йылдарҙа ҡала халҡы ике тапҡырға арта. 1910 йылдың халыҡ иҫәбен алыу буйынса 36 % мосолмандар, 34 % католиктар, 16 % — православие, 12 % йәһүдтәр һанала.

1908 йылда Сараево хакимиәте шатланып Австро-Венгрия тарафынан Босния һәм Герцеговина аннексияһын ҡабул итте. 1914 йылдың 28 июнендә Сараеволағы үлтереү була: Млада Босна ойошмаһы ағзаһы Гаврило Принцип Австрия тәхете вариҫы эрцгерцог Франц Фердинандты үлтерә. Үлтереү Беренсе донъя һуғышы башлауға сәбәп була, Сараевола ике көн буйы сербтарға ҡаршы сығыштар күҙәтелә[15].

Югославия

үҙгәртергә
 
Мәңгелек ут

1918 йылдан — Сербтар, хорваттар һәм словендар короллегенең Босния һәм Герцеговина крайының административ үҙәге. 1923 йылдан — Сараево өлкәһе административ үҙәге; 1929 йылдан — Дрин бановинаһы үҙәге. 1938 йылда Сараево, башҡа ҡалалар менән сағыштырғанда, иң аҙ бюджетлы ҡала була[16].

Икенсе донъя һуғышы Сараевоға 1941 йылдың 6 апрелендә килде, ҡала немец һөжүменә дусар булды. Ҡала тулыһынса йәһүдтәрҙән «таҙартылды»[17]. 1943—1944 йылдарҙа Сараево инглиз-америка бомбардировкаларына аҫтына эләгә. 1945 йылдың 28 мартынан 10 апрелгә тиклем Югославия армияһы ҡала өсөн яуҙар алып барып, уны азат итә[18].

1945 йылда Сараево Босния һәм Герцеговина Социалистик Республикаһының баш ҡалаһы була, 1977 йылда ҡала 10 райондан тора[19]. 1984 йылда Сараевола XIV Ҡышҡы Олимпия уйындары уҙҙы. 1989 йылдан бирле ҡала иҡтисад кризис һәм Югославияла милләт-ара көсөргәнешлек үҫеше һиҙелә[комм. 3].

Үҙ аллы Босния һәм Герцеговина

үҙгәртергә
 
Сараево һуғыштан һуң, 1996 йыл

1992 йылдың 1 мартында, Босния һәм Герцеговина үҙаллылығы тураһындағы референдум ваҡытында, мосолмандар ҡатнашлығында серб туйы аттырыла. Сербтар ҡала буйлап баррикада төҙөй. 1992 йылдың 6 апрелендә тыныс демонстрация ваҡытында алты кеше үлтерелә, ундан күбе яралана[20].

Босний һуғышы башлана. Тәүге айҙарҙа күп кенә босний сербтары Сараевонан ҡаса.

1996 йылдың ғинуарында ҡалала НАТО тыныслыҡ һаҡлаусы контингент урынлаша[21]. Халыҡ-ара реконструкция һәм үҫеш банкы ҡатнашлығында ҡала тергеҙелә[22].

Физик-географик һүрәтләмәһе

үҙгәртергә
 
Сараево ландшафты

Сараево Босния һәм Герцеговинаның үҙәк өлөшөндә, Босния тарихи өлкәһе сиктәрендә, тау-ара Сараево соҡоронда, Милецка йылғаһы ярында урынлашҡан. Ҡаланы урманлы убалар, Динар ҡалҡыулығы уратып алған: иң юғарыһы — Треска (2088 м), унан һуң Белашница (2067 м), Яхорина (1913 м), Требевич (1627 м), иң түбәне — Игман (1502 м). Һуңғы дүрт шулай уҡ Олимпия тауҙары тип билдәле. Ҡала ландшафты ла убалы, быны ауыш урамдар һәм йорттар, ҡоролмалар һүрәтләй. Стари Град общинаһында урынлашҡан тарихи үҙәк диңгеҙ кимәленән 541 метр бейеклектә[23].

Климат

үҙгәртергә

Район климаты уртаса континенталь, көньяҡтан Урта диңгеҙ климаты йоғонтоһо бар. Йәй йылы. Иң йылы ай — июль, уртаса һауа температураһы 19,1 °С, йәй 68 көнгә һуҙыла. Ҡыш һалҡын, иң һыуыҡ ай — ғинуар, уртаса һауа температураһы −1,3 °С. Ҡыш көнөнә оҙайлы томандар хас. Адриатик диңгеҙ яҡын булғас, көҙ яҙҙан йылыраҡ.

Символдары

үҙгәртергә
 
Ҡалаһының флагы

Сараевоның флагы һәм гербы 2000 йылда раҫланды. Заманса герб өс өлөштән торған ҡалҡандан ғибәрәт [24]. Урта өлөштә ҡәлғә диуары һәм ҡара ҡапҡа төшөрөлгән. Өҫкө өлөштә тауҙарҙы һәм ҡәлғә ҡыйығын һурәтләнгән йәшел төҫтә өс мөйөштәр, түбәнге өлөшдә йылға һәм аҡ төҫтәге күпер урын алған.

Сараево флагы — яҡты-күк төҫтәге тура дүртмөйөш, уртаһында Сараево гербы төшөрөлгән[25].

Халҡы

үҙгәртергә
Халыҡ һаны

1879-2013 йылдар, мең кеше[26][27][28]

Мәғлүмәттәргә ҡарағанда, 1991 йылда халыҡ һаны 527 049 кеше була.Уларҙың 49 % — ы — мосолмандар, 30 % — серб, 7 % — хорваттар, 11 % югославтар. Ун райондың алтыһында күпселек мосолмандар тәшкил итә. Иң күп сербтар Пале районында йәшәгән — 67 %, ә иң аҙы — Стари-Градта. Хорваттар Стари-Градта — 2 %[29].

Хакимиәт

үҙгәртергә
 
Сараево райондары кантон фонында

Босния һәм Герцеговина Конституцияһы нигеҙендә, Сараево Босния һәм Герцеговинаның баш ҡалаһы булып тора[30]. Босния һәм Герцеговина Федерацияһы Конституцияһына ярашла, Босния һәм Герцеговина Федерацияһының баш ҡалаһы[31]. Сербия Республикаһы Конституцияһына ярашла, Сербия Республикаһының баш ҡалаһы[32]> (ысынында республиканың баш ҡалаһы 1995 йылдан Баня-Лука ҡалаһында урынлашҡан). Сараево кантонының административ үҙәге.

Сараево кантоны Конституцияһы нигеҙендә, «Сараево» муниципаль берәмеген дүрт йәмғиәт кантоны ойоштора — Стари-Град, Үҙәк, Яңы-Сараево һәм Яңы-Град [33]. 2008 йылғы Сараево ҡалаһы уставы нигеҙендә, ҡаланың үҙидара органдарына вече һәм мэр ҡарай. Вече 28 ағзанан тора. Босний, хорват теле һәм серб телдәре һәм яҙыуы бер иш һанала[34]. Ҡала бюджетының 2014 йылғы күләме — 11,7 млн конверсияланған марка, төп килем Сараево кантонынан килә[35].

Туғандаш ҡалалар

үҙгәртергә

Сараевоның 2015 йылда Европа, Азия, Африка һәм Төньяҡ Американың 27 ҡалаһы менән бәйләнеш урынлаштырҙы[36].

  •   Триполи, Ливия (1976)
  •   Феррара, Италия (1978)
  •   Бурса, Төркиә (1979)
  •   Инсбрук, Австрия (1980)
  •   Тяньцзинь, ҠХР (1981)
  •   Вольфсбург, Германия (1985)
  •   Дейтон, АҠШ (1999)
  •   Мадрид, Испания (2007)
  •   Пула, Хорватия (2012)

Иҫкәрмәләр

үҙгәртергә
Аныҡлама
  1. ↑ Предварительные данные переписи 2013 года, см.: Preliminary results of the 2013 Census of Population, Households and Dwellings in Bosnia and Herzegovina. // bhas.ba. Дата обращения: 2015-2-27. 2018 йыл 23 ноябрь архивланған. (босн.) (инг.)
  2. ↑ Примеры использования см.: Zuber, Ljubomir. Politički odnosi s javnošću г Republici Srpskoj. — Пале, Баня-Лука: Filozofski fakultet Pale, Univerzitet u Istočnom Sarajevu, 2012. — С. 126., Srbi u Sarajevu pod političkim pritiskom iz RS-a. // vijesti.ba. Дата обращения: 2015-4-13. (босн.).
  3. ↑ Так, в 1989 году снизились темпы городского строительства, а в 1990 году прошла волна забастовок; 25 мая 1990 года в центре Сараева прошла демонстрация, на которой присутствовало около 100 000 человек, среди лозунгов были: «Нет национализму! Нет нападкам на целостность Боснии и Герцеговины!» (Дониа, Роберт Дж. Сараево: биография города: страницы 279—281, 283).
Сығанаҡтар
  1. ↑ Лопатин, В. В. и др. Русский орфографический словарь. — Москва: РАН, 2004.
  2. ↑ См. статью 10 устава города Сараева: Statut Grada Sarajeva. // sarajevo.ba. Дата обращения: 2015-3-23. 2015 йыл 24 сентябрь архивланған. (босн.)
  3. ↑ Behija, Zlatar. Zlatno doba Sarajeva: XVI stoljeće. — Svjetlost, 1996. — С. 96. (босн.)
  4. ↑ Donia, 2006, pp. 31
  5. ↑ 5,0 5,1 Поспелов, Е. М. Географические названия мира: Топонимический словарь. — М.: АСТ, 2001.
  6. ↑ Istorijski nazivi: Vrhbosna, Saray. // mirjanadetelic.com. Дата обращения: 2015-3-21.(недоступная ссылка) (босн.)
  7. ↑ Вавилов, С. И. и др. Большая советская энциклопедия, Том 38. — М.: Государственное научное издательство, 1950. — С. 94.
  8. ↑ Matica: list za književnost i zabavu (Том 3). — Platonova štamparija, 1868. — С. 274. (босн.)
  9. ↑ Промицер, К. и др. Southeast European Studies in a Globalizing World. — LIT Verlag Münster, 2014. — С. 130. (инг.)
  10. ↑ Раннефеодальные государства на Балканах VI—XII вв. / Литаврин Г.Г.. — Москва: Наука, 1985. — С. 198.
  11. ↑ Чиркович Сима. История сербов. — М.: Весь мир, 2009. — С. 18. — ISBN 978-5-7777-0431-3.
  12. ↑ Листая траницы сербской истории / Е.Ю. Гуськова. — М.: Индрик, 2014. — С. 13. — ISBN 978-5-91674-301-2.
  13. ↑ Donia, 2006, pp. 32, 33, 35, 39
  14. ↑ Donia, 2006, pp. 35—39, 42, 43, 45
  15. ↑ Donia, 2006, pp. 131, 136, 148
  16. ↑ Donia, 2006, pp. 156, 167, 179—181
  17. ↑ Ривел, М. А. Архиепископ геноцида. Монсеньор Степинац, Ватикан и усташская диктатура в Хорватии 1941—1945. — М., 2011. — С. 81.
  18. ↑ Donia, 2006, pp. 194—195, 198, 199, 223, 228, 233
  19. ↑ Donia, 2006, pp. 263
  20. ↑ Donia, 2006, pp. 305, 312, 313
  21. ↑ Donia, 2006, pp. 370
  22. ↑ Schneider-Sliwa, Rita. Cities in Transition: Globalization, Political Change and Urban Development. — Springer Science & Business Media, 2006. — С. 116. (инг.)
  23. ↑ См. стр. 7: Kanton Sarajevo u brojkama. // fzs.ba. Дата обращения: 2015-3-21. 2015 йыл 3 апрель архивланған. (босн.)
  24. ↑ Шабанович, Х. Postanak i razvoj Sarajeva, Radovi (книга XIII). — Сараево: Odjeljenje istorisjko-filoloških nauka, 1960. — С. 85. (босн.)
  25. ↑ Grb i zastava Grada Sarajeva. // sarajevo.ba. Дата обращения: 2015-4-1. 2015 йыл 2 апрель архивланған. (босн.)
  26. ↑ Donia, 2006, pp. 87, 293
  27. ↑ Перепись 1948 года см. стр. 5: Стално становништво по народности (по попису 1948). // pod2.stat.gov.rs. Дата обращения: 2015-3-21. (серб.)
  28. ↑ Перепись 1981 года см. стр. 29: Nacionalni sastav stanovništva SFR Jugoslavije. // pod2.stat.gov.rs. Дата обращения: 2015-3-21. (серб.)
  29. ↑ Donia, 2006, pp. 293
  30. ↑ См. часть 5 статьи 1 действующей конституции Боснии и Герцеговины 1995 года: Ustav Bosne i Hercegovine. // ccbh.ba. Дата обращения: 2015-3-23. 2016 йыл 3 март архивланған. (босн.)
  31. ↑ См. статью 4 действующей конституции Федерации Боснии и Герцеговины 1994 года: Ustav Federacije Bosne i Hercegovine. // skupstinabd.ba. Дата обращения: 2015-3-23. 2015 йыл 25 апрель архивланған. (босн.)
  32. ↑ См. статью 9 действующей конституции Республики Сербской 1992 года: Устав Републике Српске. // djeca.rs.ba. Дата обращения: 2015-3-23. 2016 йыл 4 март архивланған. (серб.)
  33. ↑ См. статью 4а конституции: Ustav kantona Sarajevo 2016 йыл 4 март архивланған.. // ks.gov.ba. Проверено 23 марта 2015.
  34. ↑ См. статьи 9, 20, 22 устава: Statut Grada Sarajeva. // sarajevo.ba. Дата обращения: 2015-3-23. 2015 йыл 24 сентябрь архивланған. (босн.)
  35. ↑ Realizirani projekti Grada Sarajeva u 2014. godini. // sarajevo.ba. Дата обращения: 2015-3-31. 2015 йыл 24 сентябрь архивланған. (босн.)
  36. ↑ Gradovi pobratimi. // sarajevo.ba. Дата обращения: 2015-3-28. 2015 йыл 11 декабрь архивланған. (босн.)

Һылтанмалар

үҙгәртергә
  Сараево Викиөҙөмтәлә
  Сараево Викимилектә
  Сараево Викияңылыҡтарҙа
  Сараево Викигид
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Сараево&oldid=1246283» битенән алынған