Рутул теле

Рутул теле, рутулса (үҙатамаһы: мыхIабишды чIел, mıx'abişdı ç'el) — Кавказ телдәре ғаиләһенең Дағстан төркөменә ҡараған тел. Рутул халҡының туған теле булып тора. Әзербайжан һәм Рәсәй Федерацияһының Дағстан Республикаһында һөйләшәләр.

Рутул теле
Телдең үҙатамаһы	мыхаӀбишды чӀел
Илдәр	Рәсәй, Әзербайжан, Грузия һәм башҡалар
Рәсми хәле	Дағстан
Был телдә һөйләшеүселәр һаны	~30 000 — 55 000 тирәһе
Һаҡлыҡ хәле	юҡҡа сығыу хәүефе бар
Классификация
Категория	Евразия телдәре
Нах-Дағстан ғаиләһе Рутул төркөмө
Әлифба	Кирил алфавиты
Тел коды
ISO 639-1	—
ISO 639-2	—
ISO 639-3	rut

Телде белеүселәр һаны һәм уларҙың йәшәү урындары

Рутул теленең ҡулланыу урындары

Рутул телендә һөйләшеүселәр һаны 30,000 тирәһе кеше тәшкил итә. Күпселек һөйләшеүселәр Дағстанда йәшәй, шулай уҡ Әзербайжандың төньяғында, Грузияның төньяҡ-көнсығышында һәм Төркиәлә йәшәйҙәр.

Диалекттар

Рутул теленең дүрт төп диалекты бар:

• Мухад (төп диалект)
• Мухрек
• Ихрек
• Шиназ

Был диалекттарҙың фонетикаһында һәм лексикаһында айырмалыҡтар бар, әммә улар үҙ-ара аңлашыуҙа ҡыйынлыҡтар тыуҙырмай.

Яҙма системаһы

Рутул теле оҙаҡ ваҡыт ауыҙ-тел традицияһында йәшәп килгән, ә яҙыу системаһы тик ХХ быуатта ғына формалашҡан. Совет осоронда рутул теле кириллицаға нигеҙләнгән алфавитты ҡулланған. Әммә киң ҡулланыу тапмаған, сөнки рутул халҡы араһында яҙма әҙәби тел ролен ғәрәп алфавиты нигеҙендәге әзербайжан теле үтәгән.

Грамматик үҙенсәлектәр:

• Эргатив төҙөлөш
• Ҡатмарлы килеш системаһы (18 килеш)
• Грамматик класстар системаһы (4 класс)
• Фиғел заманы һәм күләм категорияларының ҡатмарлы системаһы

Лексик һәм фонетик үҙенсәлектәр:

• Төрки һәм фарсы телдәренән алынған һүҙҙәр күп
• Увуляр һәм фарингаль тартынҡылар бар
• Һуҙынҡылар системаһында оҙон һәм ҡыҫҡа һуҙынҡылар айырыла

Кириллица нигеҙендәге Рутул алфавиты

А а	АӀ аӀ	Б б	В в	Г г	Гъ гъ	Гь гь	ГӀ гӀ	Д д	Е е	Ё ё
Дж дж	Ж ж	Дз дз	З з	И и	Й й	К к	Къ къ	Кь кь	КӀ кӀ	Л л
М м	Н н	О о	П п	ПӀ пӀ	Р р	С с	Т т	ТӀ тӀ	У у	Уь уь
УӀ уӀ	Ф ф	Х х	Хъ хъ	Хь хь	Ц ц	ЦӀ цӀ	Ч ч	ЧӀ чӀ	Ш ш	Щ щ
Ъ ъ	Ы ы	ЫӀ ыӀ	Ь ь	Э э	Ю ю	Я я

Башҡорт теле	Рутул теле
Хәйерле иртә	Саба хайир
Хәйерле көн	Гюлюрт хайир
Хәйерле кис	Ахшам хайир
Мин	Зы
Һин	Гъу
Ул	Гьад
Беҙ	Жи
Һеҙ	Жу
Улар	Гьа́быр
Һаумыһығыҙ	Ассалам алейкум
Һау булығыҙ	Гьахъвадгес
Рәхмәт	Сагъул

Социолингвистик хәл һәм телде һаҡлау мәсьәләләре

Дағстан АССР-ы Министрҙар Советының 10 август ҡарары (№ 128) буйынса 1990 йылда яҙма статус ала. Хәҙерге ваҡытта рутул теле Дағстан Республикаһы Конституцияһына (1994) ярашлы рәүештә Дағстандағы дәүләт телдәренең береһе булып тора. Был телдә «Рутул яңылыҡтары» ижтимағи-сәйәси гәзите сыға, көн һайын Махачҡаланан 30 минутлыҡ радиотапшырыу алып барыла, айына бер тапҡыр телевидение тапшырыуы сыға (РДТК «ДАҒСТАН»), ул дөйөм белем биреү мәктәптәрендә өйрәнелә, уның буйынса урта махсус һәм юғары уҡыу йорттарында (ДДУ, ДДПУ) белгестәр әҙерләнә

Рутул теле ЮНЕСКО тарафынан юғалыу ҡурҡынысы янаған телдәр исемлегенә индерелгән. Глобализация һәм ассимиляция процестары арҡаһында йәштәр араһында телде белеү кимәле түбәнәйә бара.

Әҙәбиәт

• Алисултанов А. С., Сулейманова Т. А. Рутульско-русский словарь. — Махачкала: Алеф, 2019. — 518 с.
• Гусейнова Ф. И. Лексика рутульского языка. Автореф. дис. … канд. филол. наук. Тбилиси, 1988.
• Джейранишвили Е. Ф. Цахский и мухадский языки. I. Фонетика; II. Морфология. Тбилиси, 1983.
• Исмаилова Э. И. Русско-Рутульский словарь (14 000 слов) / К.Э. Джамалов. — Махачкала, 2011. — 392 с. — ISBN 978-5-904621-33-9.
• Исмаилова Э. И. Русско-Рутульский терминологический словарь. — Махачкала: АЛЕФ, 2020. — 304 с. — ISBN 978-5-00128-350-8.

Был тамамланмаған мәҡәлә. Һеҙ мәҡәләне төҙәтеп һәм тулыландырып Википедия проектына ярҙам итә алаһығыҙ.