Википедия

Пулково эше

«Пулково эше» (1936—1937) — НКВД тарафынан совет ғалимдарына ҡаршы асылған енәйәт эше. Ҡулға алынғандар 1932 йылда Германия разведка органдары инициативаһы менән барлыҡҡа килгән һәм Совет власын ҡолатыуҙы һәм СССP территорияһында фашистик диктатураһын урынлаштырыуҙы үҙ маҡсаты итеп ҡуйған фашистик Троцкий-Зиновьев террористик ойошмаһында ҡатнашыуҙа ғәйепләнәләр[1]. Зыян күреүселәрҙең теүәл һаны билдәһеҙ, «Пулково эше» исеме һуңғараҡ барлыҡҡа килә һәм эш материалдарында телгә алынмай. Пулково обсерваторияһының ғына хеҙмәткәрҙәре түгел, башҡа ғилми ойошмаларҙан да астрономдар, геологтар, геофизиктар, геодезистар, Ленинград, Мәскәү һәм башҡа ҡалаларҙың бер нисә ғилми һәм уҡыу йорттары математиктары ла ҡулға алына, әммә 1936 йылдың көҙөндә беренсе ҡулға алыныусыларҙың ҙур төркөмө («Ежовщина» башында) Пулково астрономдары араһында үткәрелгәнгә күрә, эшкә Пулково исеме бирелгән, тип аңлап була.

Пулково эше

Процесс тарихы үҙгәртергә

1934 йылда совет һәм донъя астрономик фәне 1936 йылдың 19 июнендәге буласаҡ башлыса СССР территорияһында күҙәтелергә тейеш булған ҡояш тотолоуына әҙерләнә. Пулково обсерваторияһы директоры Б. П. Герасимовичтың ошо ваҡиғаға бәйле сит ил контакттары киңәйеүе НКВД иғтибарынан ситтә ҡалмай[2]һәм Ленинград ғилми-техник интеллигенцияһы араһында «контрреволюцион ҡоротҡос ойошмаһының» тикшереүе башлана.

1936 йылдың йәйендә Ленинград матбуғатында Пулково обсерваторияһындағы «ғәҙәти булмаған хәлде» шелтәләгән һәм астрономдарҙы «сит ил алдында ярамһаҡланыуҙа» (хеҙмәттәрен башлыса көнбайыш журналдарында нәшер итеү, «тәнҡитте ҡыҫыу») ғәйепләгән бер нисә мәҡәлә донъя күрә[3]

Шул уҡ 1936 йылдың йәйендә Алтайҙағы Зыряновск ҡалаһында геофизик, ЦНИГРИ хеҙмәткәре Ю. Н.  Лепешинский ҡулға алына, артабан ошо ҡулға алыу тотош бер серияға нигеҙ һала[2]. 1936 йылдың авгусында Пулково обсерваторияһы директоры урынбаҫары Б. И. Шигин ҡулға алына. Һуңынан, 1936 йылдың ноябренән 1937 йылдың сентябренә тиклем, Пулково обсерваторияһынан 13 астроном һәм уларҙың ҡатындары, шул иҫәптән обсерватория директоры Герасимович, ҡулға алына. Эште тикшереү НКВД-ның билдәле сценарийы буйынса бара: ҡулға алынғандарға ҡарата ҡулланылған физик көсләү ысулдары арҡаһында улар үҙ өҫтөнә генә түгел, коллегалары өҫтөнән дә һөйләйҙәр. Ҡайһы бер баһалауҙарға ярашлы, әлеге эш буйынса барыһы йөҙҙән ашыу кеше ҡулға алына, шул иҫәптән ЛДУ профессоры, СССР-ҙың Фәндәр академияһы ағза-корреспонденты В. А. Фок, ЛДУ профессоры В. К. Фредерикс, башҡа билдәле ғалимдар (яҡынса 30 астроном), йәғни СССР-ҙа әүҙем эшләгән астрономдарҙың дөйөм һанынан яҡынса 10—20 проценты.

НКВД версияһы буйынса[2], «контрреволюцион үҙәк» 1932 йылдың март айында Свердловскиҙа геофизик конференцияһы барышында барлыҡҡа килә. «Үҙәккә», йәнәһе, 1929 йылдан уҡ «контрреволюцион төркөмөн» булдырған Астрономия институты директоры Б. В. Нумеров етәкселек итә. Тикшереү версияһы буйынса, ойошманың үҙәге — Ленинградта, уның филиалдары Мәскәү, Киев, Харьков, Днепропетровск, Новосибирск ҡалаларында һәм башҡа ҡалаларҙа була. 1933 йылда «үҙәк», йәнәһе, Ленинградтағы Троцкий-Зиновьев ойошмаһы менән бәйләнеш булдырған. Ойошманың директиваһы буйынса ВКП(б) һәм совет хөкүмәтенә ҡаршы террористик акттар әҙерләү башлана. 1933—1936 йылдарҙа үткәрелгән ойошма ултырыштарында уның ағзалары, йәнәһе, Сталинға ҡаршы террор кәрәклеге тураһындағы фекергә килә, ә 1936 йылдың февралендәге аҙаҡҡы ултырышта ошондай актты әҙерләү буйынса ҡарар ҡабул ителә. «Заговорҙа» ҡатнашыусылар шулай уҡ ҡоротҡослоҡта (ҡояш тотолоуҙы күҙәтеүҙә саботаж, файҙалы ҡаҙылма ятҡылыҡтарын йәшереү һәм башҡалар) ғәйепләнәләр.

1937 йылдың 20 майынан 26 майына тиклем Ленинградта СССР Юғары Суды хәрби коллегияһының күсмә сессияһында «Пулково эше» буйынса йәлеп ителгәндәрҙең эштәре ҡарала. Хөкөм ителеүселәргә ҡаршы РСФСР Енәйәт Кодексы 58-се статьяһының 6, 7, 8, 10 һәм 11-се пункттары буйынса (шпионаж, ҡоротҡослоҡ, террор, советтарға ҡаршы агитация) ғәйеп тағыла. Ғәйепләнеүселәрҙең бер төркөмө (П. М. Каратыгин, П. П. Кузнецов, С. К. Гирин, А. П. Константинов, М. А. Балдин, Ю. Н.  Лепешинский) — атып үлтереүгә, ҡалғандары мөлкәттәрен тартып алыу һәм хоҡуҡтан мәхрүм итеү менән холоҡ төҙәтеү-хеҙмәт лагерҙарына 5 йылға һәм башҡа сроктарға хөкөм ителәләр.

«Пулково эше» менән бәйле ҡулға алыуҙар ғәйепләнеүселәрҙең төп төркөмө суды үткәндән һуң да дауам итә. Атап әйткәндә, 1937 йылдың көҙөндә хөкөм ителгәндәрҙең ҡатындары ҡулға алына һәм репрессияланғандарҙың ғаилә ағзалары булараҡ (ЧСИР) төрлө сроктарға холоҡ төҙәтеү-хеҙмәт лагерҙарына хөкөм ителәләр. Ғалимдарҙың башҡа туғандары ла һөрөлә. 1937 йылдың 30 ноябрендә Пулково обсерваторияһы директоры Б. П. Герасимович атып үлтереүгә хөкөм ителә.

Һуңғараҡ (1939 йылда) ҡулға алынған инженер-уйлап табыусы Лев Термен 1934 йылда Кировҡа ҡаршы теракт әҙерләүҙә ғәйепләнә, йәнәһе, Фуко маятнигына бомба урынлаштырылған булған һәм Киров обсерваторияға килгән саҡта маятникты ҡараған мәлдә ул шартларға тейеш булған.

Хөкөм ителгәндәрҙең бер өлөшө 1950-се йылдар аҙағында аҡлана.

«Пулково эше» буйынса ҡулға алынғандар үҙгәртергә

Исем-шәрифе Эш урыны Ҡулға алыу датаһы Хөкөм итеүПриговор Артабанғы яҙмышы Аҡлау
Бабиенко Даниил Васильевич[4] Укргеолтрест 19 декабрь 1936 Атып үлтереү
Балановский Иннокентий Андреевич[1] ГАО 7 ноябрь 1936 10 лет ? 1957
Балдин Михаил Александрович[5] ЦНИГРИ 2 февраль 1937 Атып үлтереү Атып үлтерелгән 23 май 1937 2 декабрь 1957 йыл
Безбородько Николай Иванович[4] 14 сентябрь 1938 12 йыл НКВД Онеглагында вафат булған 7 май 1942 ?
Боева Нина Фёдоровна[6] АИ, ГАО 1936 йылдың аҙағы АИ-ға ҡайта
Бурсиан Виктор Робертович[2] ЛГУ 5 октябрь 1936 ? Төрмәлә вафат була 1956
Варзар Софья Михайловна[7] АИ 1936 йылдың аҙағы АИ-ға ҡайта 1940-сы йылдарҙа
Василенко Павел Иванович[2] ГИ Атып үлтереү ?
Выржиковский Роман Романович[4] Харьков университеты 2 апрель 1937 Атып үлтереү 23 ноябрь 1956
Газе Вера Фёдоровна[6] ГАО 7 ноябрь 1936 Азат ителә 1940 йыл ?
Герасимович Борис Петрович[1] ГАО 28 июнь 1937 Атып үлтерелә 30 ноябрь 1937 1956
Герасимович Ольга Михайловна[1] 9 декабрь 1937 8 йыл КрАО-ла эшләй
Гирин Сергей Кузьмич[2] ЦНИГРИ 13 сентябрь 1936 Атып үлтереү Атып үлтерелә 23 май 1937 1957
Гутт Антон Евгеньевич[4] Тау институты (Днепропетровск) 17 март 1937 Атып үлтереү Атып үлтерелә 3 сентябрь 1937 ?
Днепровская Клара Августовна[2] Пулково сейсмостанцияһы 31 август 1937 5 йыл 11 февраль 1957
Днепровский Николай Иванович[1] ГАО 4 декабрь 1936 10 йыл ? 1957
Дробышев Дмитрий Васильевич[2] ЦНИГРИ 1936 Эшенә ҡайта 1930-сы йылдар аҙағы
Жонголович Иван Данилович[6] АИ АИ-ға ҡайта 1937
Еропкин Дмитрий Иванович[1] ГАО 4 декабрь 1936 10 лет Атып үлтерелә 20 ғинуар 1938 1955
Иванов Н. И.[6] ТАО декабрь 1936 Хөкөм ителә Төрмәлә вафат була (?) ?
Идельсон Наум Ильич[6] АИ 7 ноябрь 1936 АИ-ға ҡайта декабрь 1939
Каратыгин Павел Михайлович[4] ЦНИГРИ 1 ноябрь 1936 Атып үлтереү Атып үлтерелә 23 май 1937 ?
Касаткин Петр Иванович[4] ЦНИГРИ 26 февраль 1937 10 йыл Освобождён 10 сентябрь 1945 1955
Кириков Андрей Павлович[4] ЦНИГРИ 7 ноябрь 1936 10 йыл Атып үлтерелә(?) 20 ғинуар 1938 1956
Козлов В. И.[6] ТАО Хөкөм ителә Төрмәлә вафат була 1940 (?) ?
Козловский Н. Ю.[6] АИ ?
Козырев Николай Александрович[1] ГАО 7 ноябрь 1936 10 йыл Азат ителә 1 ғинуар 1947 1958
Козырева Вера Николаевна 5 сентябрь 1937 5 йыл Азат ителә 5 сентябрь 1942
Комендантов Николай Васильевич[1] ГАО 7 ноябрь 1936 10 йыл ? 1957
Комендантова Александра Ивановна 4 сентябрь 1937 5 йыл Азат ителә 17 декабрь 1942 28 ноябрь 1956
Константинов Александр Павлович[4] ЦНИГРИ 1 ноябрь 1936 Атып үлтереү Атып үлтерелә 26 май 1937 1956
Константинова (Лебедева) Л. М. август-сентябрь 1937 8 йыл
Крутков Юрий Александрович А. Ф. Иоффе исемендәге Физтех институты 30 декабрь 1936 10 йыл ЛГУ-ға ҡайта 1957
Кузнецов Павел Петрович[4] ЦНИГРИ 8 октябрь 1936 Атып үлтереү Атып үлтерелә 23 май 1937 1957
Леман-Балановская Инна Николаевна[1] ГАО 7 сентябрь 1937 5 йыл Азат ителә 1942 12 июнь 1989
Лепешинский, Юрий Николаевич[4] ЦНИГРИ 20 сентябрь 1936 Атып үлтереү Атып үлтерелә 23 май 1937 1957
Лысенко Ф. О. ГИ Атып үлтереү ?
Марков Александр Владимирович[6] АИ 1936 йылдың аҙағы Эшенә ҡайта 1940
Мохнач Д. О.[6] АОЛГУ ?
Мошкова В. С.[6] АИ ноябрь 1936 АИ-ға ҡайта
Мусселиус (Мей) Анна Ивановна 7 сентябрь 1937 5 йыл Азат ителә 7 сентябрь 1942
Мусселиус Максимилиан Максимилианович[1] ГАО 10 февраль 1937 10 йыл Атып үлтерелә 20 ғинуар 1938 3 декабрь 1957
Нечипоренко Пётр Кириллович[4][8] КУ, ПГО 10 мая 1937 Расстрел Расстрелян 3 сентябрь 1937 1958
Нумеров Борис Васильевич[7] АИ 22 октябрь 1936 10 йыл Атып үлтерелә 13 сентябрь 1941 1957
Нумерова Е. Е. ЦНИГРИ 4 сентябрь 1937 5 йыл ?
Перепёлкин,Евгений Яковлевич[1] ГАО 11 май 1937 5 йыл Атып үлтерелә 13 ғинуар 1938 1956
Перепелкина (Яшнова) Г. П. сентябрь 1937
Постоев Александр Иванович[6] ТАО 1 март 1936 (?) Азат ителә 1939-1940
Радинский М. А.[6] АИ ?
Свитальский Николай Игнатьевич КУ 29 июнь 1937 Атып үлтереү Атып үлтерелә 15 сентябрь 1937 8 октябрь 1957[9]
Селиванов С. М.[6] ТАО декабрь 1936 ? Төрмәлә вафат була(?) ?
Семейкин В. Е.[6] ХАО ?
Случановский А. С. ЛЭТИ ноябрь 1936 Төрмәлә вафат була ?
Соколов Павел Тимофеевич[2] ЦНИГРИ 21 октябрь 1936 "Хатлашыуһыҙ 10 йыл" Атып үлтерелә суд көнөндә 23 май 1937 1957
Суровцев В. Е.[6] ТАО декабрь 1936 Төрмәлә вафат була (?) ?
Успенский И. Д. ЦНИГРИ 1936 10 лет
Фок Владимир Александрович ЛГУ 11 февраль 1937 Эшенә ҡайта
Фредерикс Всеволод Константинович ЛГУ 21 октябрь 1936 10 лет Төрмәлә вафат була 1943 1956
Шатилов Серафим Александрович 26 февраль 1937 10 лет Төрмәлә вафат була 1957
Шигин Б. И.[6] ГАО август 1936
Щеглов В. П.[6] ТАО декабрь 1936 Эшенә ҡайта
Язев И. Н.[6] ПГО Эшенә ҡайта 1940
Яшнов Петр Иванович[1] ГАО 7 ноябрь 1936 10 лет Төрмәлә вафат була 1957
Яшнова Ольга Ивановна 2 сентября 1937 5 лет 20 февраль 1957

Шартлы тамғалар:

  • АИ — Астрономия институты
  • АОЛГУ — Ленинград дәүләт университетының астрономик обсерваторияһы
  • ГАО — Төп астрономик обсерватория, Пулково
  • ГИ — УССР Фәндәр академияһы Геологик институты
  • КУ — Киев университеты
  • ЛГУ — Ленинград дәүләт университеты
  • ПГО — Полтава гравиметрик обсерваторияһы
  • ТАО — Ташкент астрономик обсерваторияһы
  • ХАО — Харьков астрономик обсерваторияһы
  • ЦНИГРИ — Үҙәк ғилми-тикшеренеү геология разведкаһы институты

Иҫкәрмәләр үҙгәртергә

  1. ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 Справка КГБ о судьбе пулковских астрономов
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 2,7 2,8 Жуков В. Ю. Пулковское дело
  3. ↑ Д. Славентантор. Лестница славы // «Ленинградская правда», 4 июня 1936 г.
    Д. Славентантор. Рыцари раболепия // «Ленинградская правда», 18 июля 1936 г.
    А. Нежданов и Д. Славентантор. Ещё раз о пулковских нравах // «Ленинградская правда», 27 августа 1936 г.
  4. ↑ 4,00 4,01 4,02 4,03 4,04 4,05 4,06 4,07 4,08 4,09 4,10 Репрессированные геологи
  5. ↑ Террор против геологов в СССР 2012 йыл 16 февраль архивланған.
  6. ↑ 6,00 6,01 6,02 6,03 6,04 6,05 6,06 6,07 6,08 6,09 6,10 6,11 6,12 6,13 6,14 6,15 6,16 6,17 R. A. McCutcheon The 1936-1937 Purge of Soviet Astronomers // Slavic Review. — 1991. — Т. 50. — № 1. — С. 100—117.
  7. ↑ 7,0 7,1 Нумеров Б. В.
  8. ↑ Сообщение Ольги Петровны Струкуленко 2016 йыл 4 март архивланған.
  9. ↑ Открытый список жертв политических репрессий в СССР

Һылтанмалар үҙгәртергә

«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Пулково_эше&oldid=1185107» битенән алынған