Википедия

Нуғайбәктәр

Нуғайбәктәр (татар. нагайбәкләр; рус. нагайбаки) — керәшендәр составындағы этнодини төркөм[3][4][5][6][7][8]. Нуғайбәктәр һаны 2002 йылда Рәсәй Федерацияһында 9,6 мең (башлыса Силәбе өлкәһенең Нуғайбәк һәм Сыбаркүл райондарында йәшәйҙәр), Башҡортостанда — 40; 2010 йылда ошоға ярашлы — 8,2 мең һәм 38 кеше. Рәсәй ҡануниәте буйынса рәсми рәүештә Рәсәйҙең аҙ һанлы халыҡтары иҫәбенә керә[9][6].

Нагайбаки
Үҙ атамаһы

нагайбәкләр (nağaybäklär)

Һаны һәм йәшәгән урыны

Барлығы: 5719
Рәсәй Федерацияһы Рәсәй Федерацияһы:
5719 (перепись 2021)[1]

Тел

Татар теле (нуғайбәк һөйләшенең ҡазан диалекты), урыҫ теле

Дин

православие

Халыҡ

татарҙар

Туғандаш халыҡтар

крәшендәр

Нуғайбәктәр теле татар теленең урта диалектына ҡарай. Диндар нуғайбәктәр православие динен тота.

Тарихы үҙгәртергә

 
Казак нуғайбәктәр «Традиционная культура нагайбаков Южного Урала» күргәҙмәһенда (Ҡазан, 2016 йыл
 
Париж ауылынан казак нуғайбәктәр, XX быуат башы
 
Нуғайбәк (Требиятский) станицаһы (хәҙер - ҡасаба) казак нуғайбәктәр, 1916 йыл.

Өфө яңы суҡындырылғандары исемле нуғайбәктәр XVIII быуат башынан билдәле. XVIII быуат аҙағында Верхнеурал өйәҙендә, Нуғайбәк ҡәлғәһендә (хәҙер — Башҡортостандың Баҡалы районы Нуғайбәк ауылы янында), Баҡалы ауылында һәм 12 ауылда йәшәйҙәр. Казак нуғайбәктәрҙән тыш, был ауылдарҙа бер татар-типтәрҙәр ҙә йәшәгән, улар менән казактар араһында интенсив никах бәйләнештәре булған. 1736 йылда императрица Анна Иоанновнаның указы буйынса, ҡаҙаҡ далалары менән сикте нығытыу маҡсатында, Көньяҡ Урал аръяғында Ыҡ йылғаһында Нуғайбәк ҡәлғәһенә нигеҙ һалына. Унда Өфө өйәҙенән, Татариянан һәм Башҡортостандан, ҡатындары һәм балалары менән бергә, яңы суҡындырылғандар күсеп килгән һәм хеҙмәт иткән.

Нуғайбәктәрҙең бер өлөшө Ырымбур өйәҙенең казак торамаларында: Подгорный, Гирьялда, Алабайталда, Ильинскийҙа, Нежинскийҙа йәшәй.

1842 йылдың 26 февралендә Николай I-нең Көньяҡ Уралға нуғайбәктәрҙе күсереү тураһындағы Иң юғары бойороғо сыға[10].

Сығышы үҙгәртергә

А. В. Тишковтың Ҙур Рәсәй энциклопедияһы нәшриәте тарафынан баҫтырылған «Рәсәй халыҡтары» энциклопедияһы мәғлүмәттәренә ярашлы, нуғайбәктәрҙең ата-бабаларының башта Ҡазан ханлығының үҙәк райондарында йәшәгәнлеге һәм уларҙың этник яҡтан нуғай-ҡыпсаҡ төркөмдәренә ҡарауы тураһында иң нигеҙле фекер бар[11].

эт-нөктә (ҡара: Этник тамғалар), Көнсығыш Кавказ аръяғындағы фытырҙат, 2-се яртыһында - XVIII быуат башында - XVIII быуат башында - Нағайбәктәр. Шул уҡ ваҡытта был версия сиктәрендә нуғайбәктәрҙең нуғайҙар һәм фин-уғыр Нарохудтары тоҡомдарының этногенезында ҡатнашыу мөмкинлеге юҡ

Ҙур Рәсәй энциклопедияһының электрон версияһына ярашлы, нуғайбәктәрҙең этник нигеҙен, моғайын, XVII быуаттың 2-се яртыһы — XVIII быуат башында Көнсығыш Кама аръяғына күсеп килгән суҡындырылған ҡазан татарҙары тәшкил иткән. Шул уҡ ваҡытта был версия сиктәрендә нуғайбәктәрҙең этногенезында Урал алды нуғай һәм фин-уғыр халыҡтары вариҫтарының да ҡатнашыу мөмкинлеге кире ҡағылмай[12].

В. Н. Витевский нуғайбәктәрҙе Иван Грозный Ҡазанды алғандан һуң һыуға сумдырылған арса татар мырҙалары тоҡомо тип атай. Ф. М. Стариков, нуғайҙар - ул Арсанан килгән, суҡындырылған татарҙар, тип раҫлай[13].

Бер нисә автор нуғайбәктәрҙең Нуғай Урҙаһының төп өлөшөнән айырылған суҡындырылған нуғайҙарҙан килеп сығыуын хуплай[13][14][15]. Бәлки, нуғайҙар манғыт [13][15], Йософ бей ҡыҙы Сөйөмбикәнең хәрби ярандарынан килеп сыҡҡандыр[16].

Нуғайбәктәрҙең Троицк-Баҡалы төркөмө араһында, этнограф М. А. Круковский мәғлүмәттәре буйынса, башҡорт һәм монгол тамырҙары тураһында риүәйәттәр бар[14]. Керәшендәр һәм нуғайбәктәрҙә C (Y-ДНК) C3-M217 монгол гапллотөркөмө булыуынан сығып, А. М. Тюрин керәшендәрҙең бер өлөшөн, йәғни нуғайбәктәрҙе, суҡындырылған нуғайҙарҙан һәм ҡалмыҡтарҙан килеп сығыуы мөмкин ти[17].

Һаны үҙгәртергә

 
2010 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса Силәбе өлкәһендә ҡала һәм ауыл биләмәләре буйынса нуғайбәктәрҙең % нисбәте

1926 йылғы халыҡ иҫәбен алғанда, совет осорондағы нуғайбәктәр татар менән бергә иҫәпкә алынғанға күрә, уларҙың аныҡ һанын билдәләү ҡыйынлаша. Тикшеренеүсе И. Р. Атнағолов нуғайбәктәр һаны бкйынса түбәндәге мәғлүмәттәрҙе килтерә: 1866 йылда - 4287 кеше, 1897 йылда - 7812 кеше, 1926 йылда - 7722 кеше, 1959 йылда - яҡынса 8700 кеше, 1979 йылда - яҡынса 9700 кеше, 1989 йылда - яҡынса 12 000 кеше, 2002 йылда - 9600 кеше, 2010 йылда - 8148 кеше[18].

2002 йылда Силәбе өлкәһе тораҡ пункттарында нуғайбәктәр һаны:[19]

Тораҡ пункт Һаны
Париж ауылы (Силәбе өлкәһе) 1682
Остроленский ҡасабаһы 1630
Фершампенуаз ауылы (Силәбе өлкәһе) 1571
Кассельский ҡасабаһы 915
Магнитогорск 859
Южный ҡала тибындағы ҡасаба (Нуғайбәк районы) 254
Астафьевский ҡасабаһы 253
Хужабай ҡасабаһы 186
Нуғайбәк (Требиятский) ҡасабаһы 137
Силәбе 116

Мәҙәниәте һәм дине үҙгәртергә

Күргәҙмәләр үҙгәртергә

2016 йылдың 10 сентябренән 5 ноябренә тиклем Ҡазанда, Татарстан Республикаһы Дәүләт һынлы сәнғәт музейының «Хазина» милли художество галереяһында, «Традиционная культура нагайбаков Южного Урала» («Көньяҡ Урал нуғайбәктәренең традицион мәҙәниәте») күргәҙмәһе ойошторолдо. Уны ойоштороусылар — Татарстан Республикаһының Мәҙәниәт министрлығы, Силәбе өлкәһенең Мәҙәниәт министрлығы, Татарстан Республикаһы Дәүләт һынлы сәнғәт музейының «Хазина» милли художество галереяһы, Силәбе өлкәһе Сыбаркүл районының Попов ауылының Нуғайбәк мәҙәниәте әйберҙәре музейы, Нуғайбәк районы Фершампенуаз ауылынан «Нуғайбәк районының үҙәкләштерелгән музей системаһы» муниципаль ҡаҙна мәҙәниәт учреждениеһы[20] сығыш яһаны.[21][22][23] На торжественном открытии (презентации) выставки, состоявшемся 9 сентября 2016 года, выступил фольклорный нагайбакский коллектив. Издан каталог выставки.[24]

  •  
    Казак нуғайбәктәр «Традиционная культура нагайбаков Южного Урала» күргәҙмәһенда (Ҡазан, 2016 йыл)
  •  
    «Көньяҡ Урал нуғайбәктәренең традицион мәҙәниәте» күргәҙмәһенең экспонаттары (Ҡазан, 2016 йыл)
  •  
    «Көньяҡ Урал нуғайбәктәренең традицион мәҙәниәте» күргәҙмәһенең экспонаттары (Ҡазан, 2016 йыл)
  •  
    «Көньяҡ Урал нуғайбәктәренең традицион мәҙәниәте» күргәҙмәһенең экспонаттары (Ҡазан, 2016 йыл)
  •  
    «Көньяҡ Урал нуғайбәктәренең традицион мәҙәниәте» күргәҙмәһенең экспонаттары (Ҡазан, 2016 йыл)
  •  
    «Көньяҡ Урал нуғайбәктәренең традицион мәҙәниәте» күргәҙмәһенең экспонаттары (Ҡазан, 2016 йыл)

Шулай уҡ ҡарағыҙ үҙгәртергә

  • Керәшендәр - нуғайҙарға яҡын татар мәсихселәренең башҡа этнографик төркөмө
  • Ырымбур казак ғәскәрендә татарҙар
  • Хеҙмәтле татарҙар

Иҫкәрмәләр үҙгәртергә

  1. ↑ Национальный состав населения Российской Федерации согласно переписи населения 2021 года. Дата обращения: 5 ғинуар 2023. Архивировано 30 декабрь 2022 года.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Всероссийская перепись населения 2002 года. Дата обращения: 24 декабрь 2009. Архивировано 21 август 2011 года.
  3. ↑ Нагайбаки // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.
  4. ↑ Исхаков, 1994, с. 238
  5. ↑ Исхаков3, 1999, с. 364
  6. ↑ 6,0 6,1 Атлас культур и религий, 2010, с. 105
  7. ↑ Кто такие нагайбаки? | Дамир Исхаков | Рустам Аминов | ТАТПОЛИТ (рус.). Дата обращения: 11 февраль 2023.
  8. ↑ Кто такие нагайбаки? | Этнография Урала (рус.). Дата обращения: 5 май 2023.
  9. ↑ Постановление Правительства РФ № 255 от 24 марта 2000 года «О едином перечне коренных малочисленных народов РФ»
  10. ↑ Календарь знаменательных дат на 2022 год
  11. ↑ Народы России: энциклопедия / А. В. Тишков. — Москва: Большая Российская энциклопедия, 1994. — 479 с. — ISBN 5-85270-082-7.
  12. ↑ Нагайбаки • Большая российская энциклопедия — электронная версия. bigenc.ru. Дата обращения: 4 ноябрь 2020. Архивировано 1 ғинуар 2022 года.
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 Мухамадеева Л. А. К вопросу о ногайском происхождении нагайбаков (рус.) // Кряшенское историческое обозрение. — 2019. — № 2. — С. 44—49. — ISSN 2499-9555.
  14. ↑ 14,0 14,1 Атнагулов И. Р. Русские исследователи второй половины XIX начала XX вв. о нагайбаках // Вестник Кемеровского государственного университета. — 2014. — Т. 2. — № 2 (58). — С. 32—34. — ISSN 2078-8975. Архивировано из первоисточника 25 март 2020.
  15. ↑ 15,0 15,1 Атнагулов И. Р. К вопросу об этногенезе и периодизации этнической истории нагайбаков // Проблемы истории, филологии, культуры. — 2014. — № 2 (44). — С. 309—318. — ISSN 1992-0431. Архивировано из первоисточника 25 июль 2021.
  16. ↑ Брегель Ю. Э. Документы архива хивинских ханов по истории и этнографии каракалпаков / А. С. Тверитинова. — Москва: Наука, 1967. — С. 104. — 541 с.
  17. ↑ Тюрин А. М. Калмыки, караногайцы, кубанские ногайцы и крымские татары — геногеографический и геногенеалогический аспекты // Журнал фронтирных исследований. — 2017. — № 2 (6). — С. 7—29. Архивировано из первоисточника 2 октябрь 2020.
  18. ↑ Атнагулов2, 2014
  19. ↑ База микроданных 2019 йыл 12 июль архивланған. Всероссийской переписи населения 2002 года
  20. ↑ «ЦМС» ( Централизованная музейная система) Нагайбакского МР Челябинской области(недоступная ссылка)
  21. ↑ ТРАДИЦИОННАЯ КУЛЬТУРА НАГАЙБАКОВ ЮЖНОГО УРАЛА. Дата обращения: 10 февраль 2017. Архивировано 11 февраль 2017 года.
  22. ↑ Традиционная культура нагайбаков Южного Урала. Дата обращения: 10 февраль 2017. Архивировано 11 февраль 2017 года.
  23. ↑ Традиционная культура нагайбаков Южного Урала. Дата обращения: 10 февраль 2017. Архивировано 11 февраль 2017 года.
  24. ↑ Нагайбаки Челябинской области стали почетными гостями в Татарстане. Дата обращения: 10 февраль 2017. Архивировано 11 февраль 2017 года.

Әҙәбиәт үҙгәртергә

Һылтанмалар үҙгәртергә

  Нуғайбәктәр Викимилектә

Ҡалып:Татары Ҡалып:Коренные малочисленные народы России Ҡалып:Этносы тюрко-монгольского происхождения

«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Нуғайбәктәр&oldid=1247189» битенән алынған