Нефть эшкәртеү заводы
Нефть эшкәртеү заводы — сәнәғәт предприятиеһы, уның төп бурысы — нефтте бензинға, авиация кәрәсиненә, мазутҡа, дизель яғыулығына, майлау материалдарына, майҙарға, битумдарға, нефть коксына, нефть химияһы өсөн сеймал эшкәртеү[1][2][3]. Нефть эшкәртеү заводының етештереү циклы ғәҙәттә сеймал әҙерләүҙән, нефтте беренсел ҡыуыуҙан һәм нефть фракцияларын икенсел эшкәртеүҙән тора: каталитик крекинг, каталитик риформинг, кокслаштырыу, висбрекинг, гидрокрекинг, гидротаҙартыу һәм әҙер нефть продукттары компоненттарын ҡатнаштырыу[4].
| Нефть эшкәртеү заводы | |
 | |
 Нефть эшкәртеү заводы Викимилектә |
Ғәҙәттә нефть эшкәртеү заводында йәки уның эргәһендә эшкәртелмәгән нефть өсөн, шулай уҡ ҙур күләмдәге шыйыҡ продукттарҙы һаҡлау өсөн нефть базаһы бар.
Ул түбәндәге күрһәткестәр буйынса ҡылыҡһырлана:
- Нефть эшкәртеү варианты: яғыулыҡ, яғыулыҡ һәм нефть һәм нефть химияһы.
- Эшкәртеү күләме (миллион тонна).
- Эшкәртеү тәрәнлеге (нефть менән иҫәпләгәндә нефть продукттарының сығышы, массаһы буйынса — проценттарҙа (яғыулыҡ мазутын һәм газын иҫәпләмәйенсә))
«Нефть һәм газ» журналы мәғлүмәттәре буйынса, 2014 йылдың 31 декабренә ҡарата донъяла 636 нефть эшкәртеү заводы эшләй, уларҙың дөйөм ҡеүәте 87,75 млн баррель (13 951 000 м3). Һиндостандағы Джамнагар нефть эшкәртеү заводы — нефть эшкәртеү буйынса иң ҙур завод булып тора 2008 йылдың 25 декабренән алып 1,24 миллион баррель (197 000 м3) эшкәртеү ҡеүәтенә эйә[5][6].
Тарихы
үҙгәртергәНефтте завод ысулы менән эшкәртеү тәүге тапҡыр Рәсәйҙә тормошҡа ашырыла: 1745 йылда мәғдән белгесе Фёдор Савельевич Прядунов Ухта йылғаһы төбөнән нефть сығарыуға рөхсәт ала һәм примитив нефть ҡыуыу заводын төҙөй. Ул хронологик яҡтан донъяла беренсе булып тора[7]. Йылға өҫтөнән 40 бот нефть алып, Прядунов уны 1748 йылда Мәскәүгә алып килә һәм Берг-коллегия лабораторияһында ҡыуа, кәрәсингә оҡшаш продукт ала[8].
1823 йылда Моздок ҡалаһы эргәһендәге Акки-Юрт ауылы янында нефть ҡыуыу кубы эшләй башлай, уны крепостной крәҫтиән Василий Алексеев Дубинин һәм уның бер туғандары Герасим менән Макар уйлап таба[9]. Бер туған Дубининдар заводы кирбес мейестән һәм әҙер кәрәсин өсөн һауыттарҙан торған ҡоролма. Ул нефтле тимер кубты (яҡынса 492 литр һыя), «һыуытҡыс» (һыуытыу өсөн һыу һалынған ағас мискә) аша үткән уралма торбаны йылыта. Уралма торбала кәрәсин пары йыйыла[10]. Завод 20 йылдан ашыу эшләй һәм артабан Рәсәйҙә һәм башҡа илдәрҙә барлыҡҡа килгән нефть ҡыуыу предприятиеларына нигеҙ һалыусы була.
Кокорев Василий Александрович нигеҙ һалған завод ярайһы уҡ алға китә. 1857 йылда В. А. Кокорев, Н. Е. Торнау һәм Н. А. Новосельский 2 миллион һумлыҡ капитал менән "Каспий аръяғы сауҙа ширҡәте"нә нигеҙ һала, һуңынан уларға эшҡыуар П. И. Губонин да ҡушыла. Ширҡәт Баҡы янындағы Сурахань ҡалаһында яҡтыртыу майы етештереү буйынса завод төҙөү өсөн 12 дисәтинә ер һатып ала. Завод отошһоҙ була, һәм тиҙҙән Василий Кокорев «консультациялар биреү өсөн» Эйхлер Василийҙы (Вильгельм) саҡыра[11]. Эйхлер Кокаревҡа сеймал сифатында кирҙы һәм Германияла эшләнгән технологик проектты файҙаланыуҙан баш тартырға, ә заводты нефттең үҙен эшкәртеүгә күсерергә тәҡдим итә. Эйхлер шулай уҡ кәрәсинде лә таҙартырға кәңәш итә. Либих проекты буйынса төҙөлгән завод бөтөрөлә, ә шул уҡ территорияла төҙөлгән яңы завод ағалы-ҡустылы Дубининдар схемаһы буйынса проектлана[12].
Немец суйын реторттары урынына 17 тимер куб ҡуйыла, ә нефтте тигеҙ йылытыу өсөн шар формаһындағы пар ҡаҙандары цилиндр формаһындағы ҡаҙандар менән алмаштырыла. Беренсе тапҡыр кәрәсин дистилляты алыуҙың технологик процесына уны һелтеле иретмә менән таҙартыу индерелә. Бындай үҙгәртеп ҡороуҙар һөҙөмтәһендә әҙер продукт сығышы ике тапҡырға тиерлек арта.
1863 йылда Кокорев Сураханға Менделеев Дмитрий Ивановичты саҡыра. Менделеев Эйхлер менән бер нисә тәжрибә үткәрә. Ҡыуыу кубтарының конструкцияһына һиҙелерлек үҙгәрештәр индерелә, ағымлы һыуытҡыстар етештереүгә ҡуйыла һәм яңы таҙартыу технологияһы эшләнә[13][14]. Үткәрелгән тикшеренеүҙәр һәм үҙгәртеп ҡороуҙар һөҙөмтәһендә, кәрәсиндың хаҡы төшә башлауға ҡарамаҫтан, Сурахан заводы килем бирә башлай[15].
Нефть эшкәртеү заводтарының профилдәре
үҙгәртергәБөгөнгө көндә профилдәр араһындағы сиктәр юйыла бара, предприятиелар күп яҡлы була бара. Мәҫәлән, нефть эшкәртеү заводында каталитик крекинг булыуы пропилендан полипропилен етештереүҙе яйға һалырға мөмкинлек бирә, ул крекинг ваҡытында өҫтәмә продукт булараҡ байтаҡ миҡдарҙа алына.
Рәсәй нефть эшкәртеү сәнәғәтендә, нефть эшкәртеү схемаһына ҡарап, нефть эшкәртеү заводтарының өс профилен айыралар: яғыулыҡ, яғыулыҡ-май, яғыулыҡ-химия.
Яғыулыҡ профиле
үҙгәртергәЯғыулыҡ профилендәге нефть эшкәртеү заводтарында яғыулыҡтың һәм углеродлы материалдарҙың төрлө төрҙәре: мотор яғыулығы, мазут, яғыулыҡ газдары, битумдар, нефть кокстары һәм башҡалар төп продукция булып тора.
Ҡоролмалар йыйылмаһына инә: мотлаҡ — май дистилляцияһы, реформалау, гидроэлектростанция; өҫтәмә — вакуумлы дистилляция, каталитик крекинг, изомерлаштырыу, гидрокрекинг, кокслау һ. б.
Нефть эшкәртеү заводтарына миҫалдар: Мәскәү нефть эшкәртеү заводы, Ачинск нефть эшкәртеү заводы һ. б.
Яғыулыҡ-май профиле
үҙгәртергәЯғыулыҡ-майлау профилендәге заводтарҙа яғыулыҡтың төрлө төрҙәре һәм углерод материалдарынан тыш нефть майҙары, майҙар, ҡаты парафиндар һәм башҡалар етештерелә.
Ҡоролмалар йыйылмаһы яғыулыҡ етештереү өсөн һәм майҙар етештереү өсөн ҡулайламалар инә.
Миҫалдар: Омск нефть эшкәртеү заводы, Ярославнефтеоргсинтез, Лукойл-Нижегороднефтеоргсинтез һәм башҡалар.
Яғыулыҡ-нефть химияһы профиле
үҙгәртергәЯғыулыҡ-химия профилендәге нефть эшкәртеү заводтарында яғыулыҡтың төрлө төрҙәре һәм углерод материалдарынан тыш нефть химияһы продукцияһы: полимерҙар, реагенттар һәм башҡалар етештерелә.
Ҡоролмалар йыйылмаһына яғыулыҡ етештереү өсөн һәм нефтехимия продукцияһы етештереү өсөн ҡулайламалар (пиролиз, полиэтилен, полипропилен, полистирол етештереү, индивидуаль ароматик углеводородтар етештереүгә йүнәлтелгән риформинг һ.б.) инә.
Миҫалдар булып Газпром Нефтехим Салауат, Башнефть-Өфөнефтехим тора.
Сеймал әҙерләү
үҙгәртергәТәүҙә аппаратураның коррозияһына килтереүсе, крекингты әкренәйтеүсе һәм эшкәртеү продукттарының сифатын түбәнәйтеүсе тоҙҙар һәм башҡа ҡушылмаларҙы айырыу өсөн махсус ҡулайламаларҙа нефтте һыуһыҙландырыу һәм тоҙһоҙландырыу үткәрелә. Нефттә тоҙҙоң 3-4 мг/л һәм һыу яҡынса 0,1 % ҡала. Һуңынан нефть беренсел ҡыуыуға ебәрелә.
Беренсел эшкәртеү — ҡыуыу
үҙгәртергәНефттең шыйыҡ углеводородтарының ҡайнау температураһы төрлөсә. Ҡыуыу ошо үҙенсәлеккә нигеҙләнә. Ректификация колоннаһында 350 градусҡа тиклем йылытҡанда, температура артҡан һайын, нефттән төрлө фракциялар бүленеп сыға. Беренсе нефть эшкәртеү заводтарында нефть түбәндәге фракциялар ҡыуып алынған: тура ҡыуылған бензин (28 — 180 °C температурала ҡайнай), реактив яғыулыҡ (180—240 °C) һәм дизель яғыулығы (240—350 °C). Нефть ҡыуыуҙың ҡалдығы мазут булған. XIX быуат аҙағына тиклем уны нтештереү ҡалдыҡтары булараҡ ташлағандар. Нефтте ҡыуыу өсөн ғәҙәттә биш ректификация колоннаһы файҙаланыла, уларҙа эҙмә-эҙлекле төрлө нефть продукттары бүленә. Беренсел нефть ҡыуыуҙа бензин күп түгел, шуға күрә күберәк автомобиль яғыулығы алыу өсөн икенсел эшкәртеү үткәрелә.
Икенсел эшкәртеү — крекинг
үҙгәртергәБензин фракцияларын, шулай уҡ артабан ароматик углеводородтар — бензол, толуол һәм башҡаларҙы сығарыуға сеймал алыу өсөн нефтте икенсел эшкәртеү беренсел нефть ҡыуыу продукттарын термик йәки химик каталитик тарҡатыу юлы менән үткәрелә. Был циклдың иң таралған технологияларының береһе — крекинг (ингл. cracking — тарҡатыу).
1891 йылда инженерҙар В. Г. Шухов һәм С. П. Гаврилов термик крекинг-процесты өҙлөкһөҙ тормошҡа ашырыу өсөн донъялағы тәүге сәнәғәт ҡулайламаһын тәҡдим итә: өҙлөкһөҙ эшләгән торба реакторы, унда торбалар буйлап мазут йәки башҡа ауыр нефть сеймалын мәжбүри әйләндереү ғәмәлгә ашырыла, ә торба-ара арауыҡҡа йылытылған яғыулыҡ газдары ебәрелә. Крекинг-процеста сығым 40 — 45-тән 55 — 60 процентҡа тиклем тәшкил итә. Уларҙан артабан бензин, кәрәсин, дизель яғыулығын әҙерләргә мөмкин. Был процес мазуттан майлағыс майҙар етештереү өсөн компоненттар алырға мөмкинлек бирә.
Каталитик крекинг XX быуаттың 30-сы йылдарында асыла. Катализатор иң тәүҙә сеймалдан еңел дегидрирлана(водород бирә) һәм сорбциялана алған молекулаларҙы сығара. Был ваҡытта барлыҡҡа килгән туйынмаған углеводородтарҙы, юғары адсорбция һәләтенә эйә булып, катализаторҙың әүҙем үҙәктәре менән бәйләнешкә инә. Углеводородтар полимерлашыу үтә, ыҫмалалар һәм кокс барлыҡҡа килә. Бүленеп сыҡҡан водород гидрокрекинг, изомеризация һ. б. реакцияларында әүҙем ҡатнаша. Крекинг продукты еңел юғары сифатлы углеводородтар менән байытыла, һәм һөҙөмтәлә асыҡ нефть продукттарына ҡараған киң бензин фракцияһы һәм дизель яғыулығы фракциялары килеп сыға. Һөҙөмтәлә углеводород газдары (20 %), бензин фракцияһы (50 %), дизель фракцияһы (20 %), ауыр газойль һәм кокс сығарыла.
Гидротаҙартыу
үҙгәртергәКлаус процесы (көкөртлө водородты элементлы көкөрткә әйләндереү)
үҙгәртергәКлаус ҡоролмаһы нефть эшкәртеү предприятиеларында көкөрт алыу өсөн көкөртлө водородты эшкәртеүҙә әүҙем ҡулланыла.
Әҙер продукцияның барлыҡҡа килеүе
үҙгәртергәБензин, кәрәсин, дизель яғыулығы һәм техник майҙар химик составы буйынса төрлө маркаларға бүленә. Кәрәкле составтағы әҙер продукция алыу өсөн алынған компоненттарҙы ҡушыу етештереүҙең һуңғы стадияһы булып тора. Шулай уҡ был процесс компаундлау йәки блендинг тип атала.
Нефть эшкәртеү заводтарының дәүләт иҡтисады һәм хәрби-стратегик тормошондағы әһәмиәте
үҙгәртергәНефть эшкәртеү заводы булмаған дәүләт, ҡағиҙә булараҡ, заводы булған күршеләренән бойондороҡло була. Новополоцкиҙа һәм Мозырҙағы 2 ҙур нефть эшкәртеү заводы дәүләт бюджетының ярайһы уҡ ҙур өлөшөн формалаштыра. Быны Белоруссия миҫалында күҙәтеп була. Рәсәйҙә нефть ҡыуыу предприятиелары йыш ҡына төбәк бюджеттарының байтаҡ өлөшөн тәшкил итә.
Хәрби-стратегик йәһәттән нефть эшкәртеү заводтары ҙур роль уйнай һәм, ҡағиҙә булараҡ, иң мөһим хәрби объекттар менән бер рәттән беренсе ракета-бомба һөжүме яһалған төп объекттарҙың береһе булып тора, улар дошманды яғыулыҡһыҙ ҡалдырыу маҡсатында эшләнә.
Шулай уҡ ҡарағыҙ
үҙгәртергәӘҙәбиәт
үҙгәртергә- Коршак А. А., Шаммазов А. М.: «Основы нефтегазового дела», издательство «Дизайнполиграфсервис», 544 стр., 2005, ISBN 5-94423-066-5
- Шаммазов А. М. и др.: «История нефтегазового дела России», Москва, «Химия», 2001, 316 стр., УДК 622.276, ББК 65.304.13, ISBN 5-7245-1176-2
- В. Г. Шухов, Проекты нефтеперерабатывающих установок и заводов (техническая документация): Центральный исторический архив Москвы, фонд № 1209, опись 1, дело № 2; Архив Российской Академии Наук 2014 йыл 20 октябрь архивланған., фонд № 1508, опись 1, дела № 2, 5, 6, 11, 12, 13, 14, 16, 20, 21, 34, 40, 44, 45, 46.
Иҫкәрмәләр
үҙгәртергә- ↑ Gary, J.H.; Handwerk, G.E. Petroleum Refining Technology and Economics (инг.). — 2nd. — Marcel Dekker, Inc (инг.)баш., 1984. — ISBN 978-0-8247-7150-8.
- ↑ Leffler, W.L. Petroleum refining for the nontechnical person (инг.). — 2nd. — PennWell Books (инг.)баш., 1985. — ISBN 978-0-87814-280-4.
- ↑ James G., Speight. The Chemistry and Technology of Petroleum (инг.). — Fourth. — CRC Press, 2006.
- ↑ Виртуальный нефтегазоперерабатывающий комплекс. Российский государственный университет нефти и газа имени И. М. Губкина. Дата обращения: 3 февраль 2011. Архивировано из оригинала 4 май 2011 года. 2011 йыл 4 май архивланған.
- ↑ Reliance commissions world’s biggest refinery (26 декабрь 2008). 9 ғинуар 2019 тикшерелгән.
- ↑ Top 10 large oil refineries. hydrocarbons-technology.com. Дата обращения: 23 февраль 2018. Архивировано 11 июль 2014 года.
- ↑ Рождение нефтяной отрасли в России. Дата обращения: 16 ғинуар 2019. Архивировано 16 ғинуар 2019 года.
- ↑ Горная энциклопедия - прядунов ф. с. www.terminy.info. Дата обращения: 16 ғинуар 2019. Архивировано 16 ғинуар 2019 года.
- ↑ Керосин крепостных братьев. profile.ru. Дата обращения: 16 ғинуар 2019. Архивировано 16 ғинуар 2019 года. 2019 йыл 16 ғинуар архивланған.
- ↑ 195 лет назад братьями Дубиниными был создан первый в мире нефтеперерабатывающий завод. ruskline.ru. Дата обращения: 16 ғинуар 2019. Архивировано 16 ғинуар 2019 года.
- ↑ Эйхлер Василий Евстафьевич - известный бакинский химик. Дата обращения: 8 март 2022. Архивировано 18 ғинуар 2021 года.
- ↑ Лисичкин С.М. Выдающиеся деятели отечественной нефтяной науки и техники. — М.: НЕДРА, 1967. — С. 284. — 68 с.
- ↑ Александр МАТВЕЙЧУК, кандидат исторических наук, член-корреспондент РАЕН. 130 лет тому назад в России была основана первая в мире вертикально интегрированная нефтяная компания — "Бакинское нефтяное общество". Дата обращения: 16 ғинуар 2019. Архивировано 30 ғинуар 2019 года.
- ↑ Становление и развитие нефтяного дела в российской империи. cyberleninka.ru. Дата обращения: 16 ғинуар 2019.
- ↑ Менделеев Д. И. Заветные мысли. — М.: Мысль, 1995. — 388 с. — ISBN 5-244-00766-1.
Һылтанмалар
үҙгәртергә- О вкладе В. Г. Шухова в развитие нефтепереработки(недоступная ссылка)
- Топливо, используемое на нефтеперерабатывающем заводе: тип и очистка 2010 йыл 31 октябрь архивланған.
- Нефтяная промышленность России 2010 йыл 25 апрель архивланған.
- Видео о Омском нефтеперерабатывающем заводе