Википедия

Мәсүд I

Мәсүд I Рукнетдин (ғәр. ركن الدين مسعود‎, төр. Ebü'l-es Feth-Sultânü'l-d Muazzam ve’Izzüddünyâ-Mes’dîn b ûd. Kılıcarslan es-Selcûkī; Rukn al-Mas’Dīn ūd; грек. Μασούτ) —1156 йылдан алып 1116 йылға тиклем Рум солтаны, Ҡылыс-Арыҫлан I солтандың улы

Мәсүд I
ғосман. ركن الدين مسعود төр. Rukn al-Dīn Mes'ūd
Рум солтаны (Конья солтанлығы)
1116 — 1156
Алдан килеүсе: Мәликшаһ I (Конья солтаны)
Дауамсы: Ҡылыс-Арыҫлан II
 
Дине: ислам
Тыуған: 1095
Үлгән: 1156({{padleft:1156|4|0}})
Ерләнгән: Әһлетдин мәсете
Династия: Сәлжүкиҙәр
Атаһы: Ҡылыс-Арыҫлан I
Балалары: Кылыч-Арслан II[d]

Ҡылыс-Арыҫлан үлгәндән һуң, власҡа өлкән улы Мәлик шаһ,килгән, ул Мәсүдте төрмәгә япҡан. Мәлик шаһ менән Византия императоры Алексей Комнин һөйләшеүҙәре мәлендә Мәсүд азат ителә һәм власҡа килә, ә Мәлик шаһ, ҡулға алынып, һуҡырайтыла һәм быуып үлтерелә. Үҙенең 39 йыл дауамындағы хакимлығы йылдарында византийҙарҙы ҡаты тота һәм күрше мосолман ерҙәре иҫәбенә биләмәләрен киңәйтә. Идара итеүенең тәүге йылдарында Мәсүд үҙенең ағай-энеләре идара иткән Мелитена һәм Анкараны баҫып алған. 1142 йылда Мөхәммәт Данишмендид үлгәндән һуң, Мәсүд Данишмендидтар ерҙәрен баҫып ала башлаған. Мәсүд хакимлыҡ иткән йылдарҙа даими рәүештә һуғышҡан. 1147 йылдың 26 октябрендә Икенсе тәре походы барышында Мәсүд Дорилей эргәһендә Конрад III немец тәре йөрөтөүселәр армияһын еңгән, ә 1148 йылдың 7 ғинуарында Кадм тауҙары янында — Людовик VII француз тәре йөрөтөүселәр армияһын тар-мар иткән. Артабан Мәсүд Антиохия кенәзлеге һәм Эдесса графлығы ерҙәре өсөн тәре йөрөтөүселәр һәм Киликий әрмән дәүләте хакимдары менән һуғышҡан.

1155 йылда Мәсүд вафат булған мәлгә Рум сәлжүк дәүләте Үҙәк һәм Көнсығыш Анатолияның өҫтөнлөклө державаһы була. аталған Мәсүдкә тиклем Көнбайыш халҡы Анатолияны «Рум» (римлеләр ере), тип атаған, тик уның хакимлығы осоронда Кесе Азияны «Турчия» (Төркиә) тип атай башлаған.

Биографияһы үҙгәртергә

Иртә йәшлек йылдары үҙгәртергә

Мәсүд Рум солтаны Ҡылыс-Арыҫлан I-нең улы[1]. Мәсүд исеме сығанаҡтарҙа тәүге тапҡыр Ҡылыс-Арыҫландың Мосул кампанияһына бәйле барлыҡҡа килгән[2]. 1107 йылда Ҡылыс-Арыҫлан Ираҡтағы Мөхәммәт I Тапар әмир Жәкәрмеш урынына Мосул һәм Бәдиәт-әл-Жәзирә атабәге итеп тәғәйенләгән сәлжүк солтаны Жәүәлигә (Чавли, фр. Jâwali Saqâwâ)Джавали (Чавли)[en] ҡаршы походҡа юллана. 1107 йылдың 22 мартында Ҡылыс-Арыҫлан I үҙенең ҡанһыҙлығы менән билдәле Жәүәлиҙе хаким итеп ҡабул итергә теләмәгән халыҡтың саҡырыуы буйынса Мосулға инә. Походта солтан менән бергә хандың ҡатыны Айша, улдары Тоғрул-Арыҫлан, солтандың улы Мәликшаһ һәм, моғайын, Мәсүд тә булғандыр[3].

Сығанаҡтарҙағы мәғлүмәт ҡапма-ҡаршы. Сибт ибн әл-Жаузи, Мәсүд атаһы менән Мосулда булды, тип яҙған[4]. Ләкин күп кенә сығанаҡтар, Мәсүд Коньяла ҡалды, тип раҫлай. Аҡһарайҙа әйтелеүенсә, Ҡылыс-Арыҫлан уны походҡа тиклем үк үҙенең вариҫы тип иғлан итә һәм Коньяла ҡалдыра.

1107 йылдың 13 июлендә Ҡылыс-Арыҫлан Хабур йылғаһы буйындағы алышта еңелә һәм, йылға аша сығырға тырышып, аты менән бергә батып үлә[1]. Ҡылыс-Арыҫлан һәләк булған мәлгә солтандың улдарынан иң өлкәненә Мәликшаһҡа 11 йәш була[1]. Ул Сәлжүк солтаны Мөхәммәт Тапарға әсирлеккә эләгә[5]. Сибт ибн әл-Жаузи әйтеүенсә, Жәүәли менән һуғышта атаһы менән Мәсүд булған. Йәнәһе лә ул яу яланында әсирлеккә алынған һәм Мөхәммәт Тапарға ебәрелгән[6]. М. Кешик фекеренсә, Сибт ибн әл-Жаузи мәғлүмәтенең дөрөҫ булыуы ихтимал, һуғыш ваҡытында Мәсүд менән Ғәрәп атаһы янында булыуы ихтимал. Ҡылыс-Арыҫлан еңелгәндән һуң, әсирлектән ҡасыуҙары ихтимал ине. Мосулды һәм уның улдарының береһен Жәүәиләне баҫып алғандыр, моғайын, солтандың башҡа улдарына Анатолияға ҡайтырға рөхсәт итеп, ҡасаҡ туғандарын бер-береһе менән тәхет өсөн көрәшергә, ә Мәликшаһты уларҙы тотҡарлау маҡсатында файҙаланырға уйлағандыр[4].

Ливан тарихсыһы М. С. Такуш раҫлауынса, атаһы үлгәндән һуң Мәсүд Данишмендидтарҙа, ә Ғәрәп Коньяла йәшәгән[7]. Т. Райс та, Месуд Данишмендидтарҙа йәшәгән, тип уйлаған, ләкин, уның фекеренсә, Ғәрәп Анатолияла (Кесе Азия) түгел, ә Мөхәммәт Тапарҙа тотҡонлоҡта булған[8].

Ағай-энеләренә ҡаршы көрәш үҙгәртергә

Мәликшаһ үҙгәртергә

Үҙәк Анатолийҙа килеп тыуған хаосты һәм сәлжүктәрҙең хакимы булмауынан файҙаланып, Византия императоры Алексей I Комнин тыныслыҡты боҙа. Мөхәммәт Тапар хәлдең етдилеген аңлап, Мәликшаһты Анатолияға ебәргән[9][10]. Коньяға килгәс, Мәликшаһ үҙенең батшалығында власты баҫып алған ике туғанын (кузен) язалап үлтергән[5]. Бынан тыш, ул Мәсүдте һәм тағы бер ҡустыһы, Ғәрәпте, төрмәгә ултырта. Шунан һуң Мәликшаһ Алексей Комнинға ҡаршы һуғыш башлай. 1116 йылда Афьонкарахисар янындағы лагерҙа һөйләшеүҙәрҙә император менән осрашып, Алексей менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм императорҙан ҙур сумма аҡса ала[11][10].

Мәликшаһ менән һөйләшеүҙәр барышында император үҙенә ҡаршы фетнә күтәрелгәнен белә[11]. Михаил Сүриәле һүҙҙәренсә, хәрби начальник Мәликшаһ Мәсүдте төрмәнән сығарған һәм Данишмендид Мелик Ғәзи янына алып килгән. Бында Мәсүдте солтан тип иғлан иткәндәр[11][12]. Алексей Мәликшаһҡа лагерҙа ҡалырға йәки Византия һағы менән файҙаланырға кәңәш итә, ләкин теге баш тарта[11]. Анна Комнина быға ошондай һүҙҙәр менән аңлатма бирҙе: «Үҙҙәрен болоттарҙан да юғарыраҡ тип һанаған вәхшиҙәрҙең тәкәббер холҡо шундай»[13]. Мәликшаһ разведка отрядтарын юлбаҫарҙар юҡмы икәнлеген тикшерергә ебәрә. Ләкин илселәрҙе юлда Мәсүд яғына сығалар. Солтанға әйләнеп ҡайтҡас, улар юлдың хәүефһеҙ булыуын хәбәр иткән. Һөҙөмтәлә Мәликшаһ Мәсүд һалдаттары менән бәрелешкән. Ул ҡасырға маташҡанда, Пухей исемле әмир уға Аҡшәһәр янындағы Тирагионда йәшенергә кәңәш иткән. Тиҙҙән ҡала ҡамауға алына, һәм Пухей халыҡты Мәсүдкә бирелергә һәм Мәликшаһты бирергә күндергән. Мәсүд туғанының күҙен соҡоп алырға һәм Конья төрмәһенә ултыртырға ҡушҡан (1116) [11][13][14]. Анна Комнина, Мәликшаһ тулыһынса һуҡыраймаған була, тип яҙған. Ошо хаҡта белгәс, Мәсүд туғанын йәйә кереше менән быуҙырып үлтерткән (1117)[11][13][14].

Тоғрул-Арыҫлан үҙгәртергә

1107 йылда атаһы Ҡылыс-Арыҫлан вафат булғандан һуң, кесе улы Тоғрул-Арыҫланды әсәһе Мелитеналағы тәхеткә ултырта, уны Артукид Балак бән Баһрам ярҙамында тотоп тора[15]. Стратегик мөһим урында торған Мелитена, Анатолиянан Иранға илткән юлдарҙың береһендә урынлашҡанлыҡтан, төбәктең бөтә хакимдарын да ҡыҙыҡһындырған[16], уға хужа булыу Үрге Месопотамияны контролдә тотоу мөмкинлеген биргән[17].

Байтаҡ йылдар дауамында ҡалаға эйә булыу яғынан Гөмүштекин Ғәзи менән Ҡылыс-Арыҫлан бәхәсләшкән. Беренсе тәре походы башланғас, солтан әрмән идарасыһы Гвриил етәкселек иткән Мелитенаны ҡамаған. Тәре йөрөтөүселәрҙең Кесе Азияға килеүен белгәс, Арыҫлан Мелитена ҡамауын өҙгән[1]. 1101 йылда тәре йөрөтөүселәр армияһы һөжүм иткәндә, Гөмүштекин Ғәзи менән Ҡылыс-Арыҫлан, ваҡытлыса союз төҙөп, дошманға ҡаршы һуғыша. Әммә һуңынан, 1102 йылдың 18 сентябрендә, Гөмүштекин Ғәзи Мелитенаны баҫып алғанлыҡтан, солтан Гөмүштекин Ғәзигә һөжүм итә һәм уны Мараш янында тар-мар итә. 1104 йылда Гөмүштекин Сиваста мәрхүм була, һәм Данишмендидтар кенәзлегендә Ғәзи улдарының тәхет өсөн көрәше осоро башлана. Шуның менән файҙаланып, 1105 йәки 1106 йылдың 2 сентябрендә Ҡылыс-Арыҫлан Данишмендидтарҙың Мелитенаһын баҫып алған. Ғөмүштекиндың улы Әмир Мәлик Ғәзи, бөтә туғандары үлгәндән һуң, кенәзлек хакимы булып киткән[18]. Башта Мәлик Ғәзи Рум сәлжүктәрен сюзерендар тип таныһа ла, ул Ҡылыс-Арыҫлан I вафатынан һуң, Анатолиялағы власть вакуумынан файҙаланған һәм төбәктә Данишмендидтар хөкөмдарлығын кире ҡайтарыу маҡсатында, Мәсүдте хуплаған[18]. Мелик-шаһты юҡ иткәндән һуң, Мәсүд солтан тәхетенә эйә булған. Ул Мелик Ғәзиҙең ҡыҙына өйләнгән[13][9][11][14] [comm 1]. Мәсүд ҡайныһына ғүмере аҙағына тиклем тоғро булған [11].

Балак иҫән саҡта Мәсүд менән Ғәзи әмир Мелитенаға ҡарата бер ниндәй ҙә хәрәкәт яһамаған. 1124 йылдың 6 майында Манбижды ҡамағанда Балак вафат булғас, уның биләмәләрен бүлешкәндәр[18]. Тоғрул-Арыҫлан, Балаҡтың аҫрауға алынған улы булғанлыҡтан һәм башҡа улдары булмау сәбәпле, үҙен уның мираҫына хоҡуҡлы тип һанаған. Ул Масараны (Миншар) һәм Гергерҙы баҫып алған. Быға Харпутты (Элязыг) алған Сөләймән Артукид (Балактың туғанының улы һәм Ил-Ғәзиҙең улы) ризаһыҙлыҡ белдергән[20]. Тоғрул-Арыҫлан менән Сөләймән араһында дауам иткән көрәш менән файҙаланып, Мәсүд ярҙамына таянып, Мәлик Ғәзи 1124 йылдың 13 июнендә Мелитенаға ҙур армия менән һөжүм итә[21]. Алты ай ҡамауҙан һуң 1124 йылдың 10 декабрендә Тоғрул-Арыҫлан һәм уның әсәһе бирешкән. Улар Данишмендидҡа ҡаланы тапшыра һәм Миңшар һарайына сигенгән[11].

Ғәрәп үҙгәртергә

Ғәрәп, Мәсүдтең икенсе бер туғаны, Анкараның һәм Кастамонуның хакимы булған[11]. Сәлжүктарҙың элекке Мелитанаһы Данишмендид ҡулына күскәненә ул Мәсүдкә ныҡ асыулы булған[11]. Ғәрәп быны ҙур тырышлыҡ һалып Мелитенаны алған атаһына ҡарата хыянат тип иҫәпләгән[22]. Шуға күрә ул Мәсүдкә 30 000 кешенән торған ғәскәр менән ҡаршы сыҡҡан[22][11][comm 2]. Икенсе көндө һуғыш башлана. Сәлжүктәр сигенә башланы. Византия армияһы күптәрҙе үлтерә һәм әсирлеккә ала. Мануил Коньяға юлланған (1146)[43].

Мәсүд Коньяны оборонаға әҙерләгән, ләкин, ябыҡ урында ҡамауҙа ҡалыу ҡала өсөн дә, армия өсөн дә хәүефле булырын белгән. Шуға күрә ул ғәскәрҙең бер өлөшөн ҡаланан ситтәге ҡалҡыулыҡ битенә урынлаштырған, ә үҙенең отряды менән Конья менән Каббала һарайы араһындағы тауҙа урынлашҡан. Мәсүд ҡаланы һаҡлауҙы ҡатынына ышанып тапшырған[comm 3]. Мануил Мәсүдтең ҡаланың уң яғында икәнен аңлап, уға һөжүм итергә йыйына. Ләкин император офицерҙары ризалашмаған, сөнки солтан үҙен ҡурҡыныс аҫтына ҡуймаҫын аңлағандар, күренгән һалдаттар авангард ҡына, тип иҫәпләгән. Мануил икеләнеүселәрҙән көлгән[43]. Византийҙар Конья ны уратып ала. Мануил ҡала көслө нығытылған икәнен аңлай һәм Мәсүдкә ярҙам килгәнен белгән[44]. Михаил Сүриәле Мәсүдкә ярҙамға Хөрәсән, Бағдад әмирҙәре һ. б. килгән[42]. Мануил армияһының кире сыға торған юлы ябылыуы мөмкинлегенән ҡурҡҡан[44]. Яңы тәре походы тураһында лә хәбәрҙәр килгән[42]. Император ҡамауҙан баш тарта, ҡалдырыр алдынан ҡала тирә-йүнен ҡыйратырға бойора. Зыяраттарҙа мәйеттәрҙе ҡәберҙәренән алып ташлағандар. Иоанн Киннам, Мануил солтан әсәһенең ҡәберлегенә генә тейергә ҡушмаған[44].

Византия армияһы сигенгәндә уны сәлжүктәр эҙәрлекләй. Сәлжүктәр Цибрелицемани тип атаған артылышта Мәсүд Данишмендид ярҙамында Византия армияһын тар-мар итергә ниәтләгән. Император иһә үҙенең лагерынан ике яҡтағы тәрән ҡаяларҙа һуғышсыларын йәшереп ҡалдырған булған[45]. Улар ҡорал да йәшергән булған. Сәлжүктәр күренмәгәс, император үҙенә хеҙмәт иткән төрөк Пупакесты разведкаға ебәрә. Пупакес тиҙ арала әйләнеп ҡайтҡан һәм "фарсы"лар аҙ булыуын хәбәр иткән. Мануил ҡустылары һәм Пупакес менән шул яҡҡа юл тотҡан. Дошмандың бәләкәй отрядын осратып, улар уны үҙҙәренә әүрәтергә маташҡан, ләкин киреһенсә килеп сыҡҡан. Мануил һәм уның эргәһендәгеләр лагерҙан йыраҡҡа киткәндәрен аңлап, төрөктәргә ҡаршы көрәшеүҙе уның өсөн ҡурҡыныс тип һанаған. Утрауға еткәс, дошмандың биш йөҙләгән кешенән торған отряды менән бәрелешкән.

Улар артынан бөтә ғәскәре менән Мәсүд ҡыуған. Император сигенмәгән, аҙ һанлы ғәскәре менән сәлжүктәргә һөжүм иткән. Ул, армиям ярҙамға ашыға, тип уйлағандыр. Йәки уны аҡылһыҙлыҡҡа батырлыҡ күрһәтеү теләге этәргәндер. Сәлжүктәр уны уратып алған. Солтан император отрядының ярҙамға килеүселәр менән ҡушылыуына юл ҡуймаҫҡа тырышҡан. Император үҙен дә, армияһын да ҡурҡыныс аҫтына ҡуйған өсөн уны яҡындары тәнҡитләгән[46]. Мәсүд ғәскәрҙәре ике яҡтан һөжүм иткәнлектән, Византия ғәскәре ҙур юғалтыуҙар кисергән. Ҡурҡыштан ғәскәрҙәр ҡушылған һәм сәлжүктәр уларҙы уратып алған[47]. Византия армияһы 20 000 самаһы грек һалдатын юғалтҡан[11]. Мануил ҡамауҙан ҡотола алған. Император һөжүм итергә теләһә лә, яҡындары ял итергә булған[47]. Император батша байрағын алып, үҙ яҡлылар менән бергә сәлжүктәрҙе сигендергән. Мануил уларҙы ҡараңғы төшкәнсе эҙәрлекләгән, ә һуңынан үҙенең лагерына ҡайтҡан[48]. Император Мәсүдкә киләһе йылда тағы киләм, тип хат ебәргән. Мәсүд илселәре аша килешеү тәҡдимен еткергән. Яңы тәре йөрөтөүселәр тулҡыны тураһында төрлө имеш-мимештәр таралғанлыҡтан, Мануил илселәрҙе, төрлө һылтау табып, тотҡарлаған, сөнки тыныслыҡ тураһында ҡарар ҡабул итер алдынан, бик ныҡ уйлап эшләргә кәрәк булған. Был осорҙа ла бер нисә бәрелеш булған[11][49]. «Аноним Зангима» яҙыуынса, Мәсүд ете Византия ҡәлғәһендә һалдаттарҙы үлтергән. Киннам яҙғанса, батша үҙ ғәскәре менән Риндакос йылғаһына еткәс, солтан Мәсүдтең илселәре солтандың килешеү буйынса үтенесен еткергән. Һөйләшеүҙәр тамамланғас, ике яҡ араһында, Праканды һәм тағы бер нисә ҡәлғәне кире биреү шарты менән, килешеү төҙөлгән[11][50]. Шунан һуң, 1155 йылда Мәсүд үлгәнгә тиклем, Мануил бүтән ҡаршы һөжүм яһамаған[42][51].

Әрмәндәр сәлжүктәрҙең еренә һөжүм иткәнлектән, солтан императорға уларға ҡаршы поход ойошторорға тәҡдим итә[51].

Данишмендидтар менән мөнәсәбәттәре. Мәхәммәттең улдары үҙгәртергә

Мөхәммәт Данишмендид 1142 йәки 1143 йылда үлгәндән һуң[52], уның ваприҫтары араһында мираҫ өсөн көрәш башланған, Данишмендид ерҙәре өс өлөшкә: Кайсери, Сивас һәм Мелитенаға бүленгән. Яғы-Басан Сивасты алған. Мәсүд кейәүе Зюннунға Кайсериҙы алырға ярҙам иткән[11][53]. Айнудәүлә Мелитена хакимы[53]. Данишмендидтар территорияларын өс өлөшкә бүлгәндән һуң, Мәсүд Анатолияның иң ғәйрәтле хөкөмдары булып киткән[54]. Айнудәүлә Сивасҡа туғаны Яғы-Басанға барған һәм уның менән Мәсүдкә ҡаршы тыныслыҡ килешеүе төҙөгән. Һуңынан ул Эльбистан һәм Жәйханды баҫып алған[53]. Мәсүд Сивас хакимы Яғы-Басанды еңгән, ә үҙенең бәләкәй улын Шаһиншаһты Анкара, Чанкира һәм Кастамонуҙың хакимы итеп билдәләй[11].

Византия императоры Иоанн 1143 йылдың апрелендә вафат булғас, улы Мануил I Комнин уның вариҫы тип иғлан ителә[11].

1143 йылда Мелитенаны тәүге тапҡыр ҡайтарырға маташа. Ул Айнуддәүләгә ҡаланы ҙур иктаға алмаштырырға тәҡдим итә, әммә тегеһе һөйләшеүҙәр өсөн ҡатынын, Мәсүдтең бер туғанының ҡыҙын ебәрә. Мәсүд ҡыҙҙың үтенесенә ҡолаҡ һалмаған, 17 июндә 1143 йылдың 14 сентябрендә Мелитенаны уңышһыҙ ҡамаған[11][55]. 1144 йылда Месуд Айнуддәүлә эйә булған Жәйхан менән Эльбистан өлкәләрен баҫып ала. Эльбистандың хакимы итеп улы Ҡылыс-Арыҫлан II тәғәйенләгән[55][11]. Шунан Мәсүд Мелитенанеы икенсе тапҡыр өс дауамында ҡамауҙа тотҡан. Византия императоры Мануил Комнин Сәлжүк ерҙәренә яҡынлашыуы хаҡында хәбәр килгәнлектән, 1144 йылдың 15 авгусында солтан ҡамауҙы алған[55]. Айнуддәүлә 1152 йылдың 12 июнендә вафат булған, вариҫы — улы Зөлҡәрнәй. Яғы-Басан туғанының улына һәм уның әсәһенә Мәсүдкә буйһонмаҫҡа кәңәш бирә. Ғауға ваҡытында һәләк булмаһындар һәм уның ҡулына эләкмәһендәр өсөн, әсәһе менән улы Сивасҡа үҙҙәренең көтөүҙәрен ебәргән. Ошо хаҡта белгәс, Мәсүд Яғы Басанға яза бирергә булды һәм уға ҡаршы сыҡты. Сивас батшаһы солтанға буйһонған[56]. 1152 йылдың 24 июлендә солтан өсөнсө тапҡыр Мелитенаны ҡамаған, армияһы ҡаланың тирә-яғын туҙҙырған. Зөлҡәрнәйҙең әсәһе, Айнуддәүләнең тол ҡатыны һәм Мәсүдтең бер туғанының ҡыҙы, солтан янына килеп, уның аяғына йығылып, ғәфү үтенгән. Солтан, Зөлҡәрнәй килеп буйһонһа, ҡамауҙы алып, уны ҡала менән идара итергә ҡалдырасаҡ, тип яуаплаған. 1152 йылдың 15 авгусында Саван ҡулына ҡылыс һәм саван тотоп килә һәм тоғролоҡ анты бирә. Солтан, һүҙендә тороп, уны Мелитенала идара итергә ҡалдырған[57]. Яғы Басанды ҡыҙына өйләндергәнАксарайи[en] [58].

Занга һәм Нуретдин менән мөнәсәбәттәре үҙгәртергә

Мәсүд менән Занганың мөнәсәбәттәре дуҫтарса булған. Көнсығышта улар тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы союздаштар булараҡ эш иткән. Дауыттың улдары мираҫ өсөн көрәш башлай. Ҡара-Арыҫлан ярҙам һорап солтан Мәсүдкә мөрәжәғәт итә һәм 20 мең һыбайлы алған[11][59]. Занга Мәсүд ғәскәре менән осрашырға теләмәй, һәм Артукид биләмәләренән үҙ ғәскәрҙәрен сығарған[60]. Занга менән Месуд араһындағы башҡа бәхәстәр теркәлмәгән[61].

1146 йылда Занга вафат булған, ерҙәре улы Нуретдин Мәхмүт (Сүриә, Алеппо) менән Сәйфетдин әд-дин Ғәзи I (Жәзирә, Мосул) араһында бүленгән. Бынан тыш, Нуретдин Мәсүд һәм Артукидтар менән союзда һуғыша. 1146 йылда Жослен II Хокинс 1144 йылда Занга яулап алған Эдессаны кире ҡайтарырға маташа[62].

Занга менән Месуд араһында туғанлыҡ [61] Имадетдин Занганың улы Мәхмүт Нуретдин менән Мәсүдтең ҡыҙының никахы нигеҙендә урынлаштырылған. Был никах ике дәүләт араһында мөнәсәбәттәрҙе нығытҡан[60]. С. Рансимен әйткәнсә, Мәсүд Тель-Баширҙы Нуретдинды ҡыҙының бирнәһе итеп ҡалдырған, һәм 1151 йылда ҡаланы ике хакимдың да ғәскәре алған[62].

Тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы көрәш үҙгәртергә

Дорилей янындағы алыш үҙгәртергә

 
Икенсе тәре походы башында Конрадтың сәлжүктәр менән һуғышы. Себастьен Мамроның «Походы французов в Утремер» китабындағы Жан Коломб миниатюраһы (1474)

1144 йылда Имадетдин Занганың Эдессаны баҫып алыуы Европала борсолоу тыуҙыра, сөнки тәре йөрөтөүселәрҙең башҡа дәүләттәрен ҡурҡыныс аҫтына ҡуя. Икенсе тәре походы ойошторола. Немец короле Конрад III һәм француз короле Людовик VII Константинополгә үҙ ғәскәрҙәре менән килгән[11]. Император Мануил I Комнин менән Мәсүд тәре походы башланыуы тураһындағы хәбәрҙе ишеткәс, низағты туҡтата һәм тыныслыҡ урынлаштыра. Мәсүд бөтә мосолман хакимдарынан ярҙам һораған һәм ҡалаларын нығытҡан[63]. Тәре йөрөтөүселәрҙең немец армияһы Босфорҙы үтеп, Кадыкёйҙа (Халкедон) лагерь ойоштора. Конрад Мануилдың киҫәтеүенә иғтибар итмәй, үҙ көсөнә ышанып, ставкаһын Никеяла урынлаштырған[64]. Конрад беренсе тәре походы юлынан киткән[11]. Конрад армияһы 15 октябрҙә көнсығышҡа йүнәлә; Конрадтан тыш, ғәскәрҙәргә Византия полководецы Стефанос етәкселек иткән. Тәүге аҙнала улар Византия биләмәләренән барған, сәлжүк биләмәләренә килеп еткәс, византий оҙатыусылары Конрадҡа, иң ҡыҫҡа юл бер нисә көнгә һуҙыласаҡ һәм был ваҡытҡа аҙыҡ-түлек запасы әҙерләргә кәрәклеген еткергән. Тәре йөрөтөүселәр ылауҙарына аҙыҡ-түлек тейәгән. Әммә күрһәтелгән ваҡыттан һуң ғәскәр кәрәкле урынға барып етмәгән, оҙатыусылар юҡҡа сыҡҡан. Уларҙы иртәнсәк абайламағас, Конрад кәңәшмә йыя. Командирҙарҙың бер өлөшө алға барыу яҡшыраҡ тип иҫәпләй, әммә бер өлөшө артҡа боролорға саҡыра. Ниһайәт, артабан барырға ҡарар ителә. Әммә тәре йөрөтөүселәрҙең бер ниндәй ҙә эш планы булмаған; бынан тыш, эргә-тирәләге ҡалҡыулыҡтарҙа сәлжүк яугирҙары күренә башлаған[65].

1147 йылдың 26 октябрендә Конрад армияһы Дорилей эргәһендәге Һарыһыуға (Батис) барып етә. Һыбайлылар ҙа, йәйәүлеләр ҙә ял итергә әҙерләнгән. Бар-Әбрәй әйтеүенсә, һыуһын ҡандырмау арҡаһында юлда меңләгән тәре йөрөтөүселәр һәм аттар һәләк булған[66]. Сәлжүк армияһының алдынғы көстәре ҡапыл тәре йөрөтөүселәргә һөжүм итә[66]. Гийом Тирский әйткәнсә, Мәсүд, Парамус исемле әмирҙе ебәреп, һуғышта ҡатнашмаған[66][comm 4]. Әммә «Анонимная сирийская хроникаһы»нда, Мәсүд тәре йөрөтөүселәрҙе шәхсән еңде, тип яҙылған[66][comm 5]. Мәсүдтең еңел ҡоралланған һыбайлылары бер ни аңламаған тәре йөрөтөүселәргә ҡысҡырып һөжүм иткән. Броняла һәм яҡшы ҡоралланған булһалар ҙа, тәре йөрөтөүселәр, күмәк булыуына ҡарамаҫтан, ҡаршылыҡ күрһәтә алмаған. Сәлжүктәр, алыҫтан атып, бик күп тәре йөрөтөүселәрҙе үлтергән һәм тиҙ арала юҡ та булған[66] һәм ҡул һуғышынан һаҡланған[69].

Конрадтың 70 000 рыцарының һәм күп һанлы йәйәүле яугирҙәренең ундан бер өлөшө лә ҡалмаған[11]. Күптәр аслыҡтан йә һуғыш яланында һәләк булған, ҡайһы берәүҙәре әсирлеккә эләккән. Конрад, батша бүләк иткән атын юғалтып, саҡ ғүмерен ҡотҡарып ҡала. Ул, армия ҡалдыҡтары менән бергә, Никеяға ҡасҡан[69]. Сәлжүктәр табышыты, алтын, көмөш, ат һәм ҡоралды көнсығыш баҙарҙарында һатҡан. Мелитенала көмөштөң хаҡы ҡурғаштың хаҡы кимәленә тиклем төшкән[69].

Ошо еңеүе менән Мәсүд 1097 йылдың 1 июлендә атаһы Ҡылыс-Арыҫландың Дорилей янында тар-мар ителеүе өсөн үс алған[11][69].

Кадм тауы янында алыш үҙгәртергә

 
Людовиктың сәлжүктәр менән алышы (миниатюра). Себастьен Мамроның «Походы французов в Утремер» (1474) китабынан Жан Коломба

Людовик армияһы тураһында төрлө мәғлүмәттәр килтерелә: Михаил Сүриәле — 5000 кеше; Бар-Әбрәй — 50 000 һыбайлы һәм иҫәпһеҙ күп йәйәүле. Ибн әл-Каланиси 1 000 000 000 тип атаған, ләкин был һанға ул Конрад армияһын да индергәндер, моғайын. Людовик армияһының ҙурлығын аныҡ баһалап булмай, әммә ул Конрад армияһынан бәләкәйерәк булғандыр, моғайын[69]. Никеяла Конрадтың еңелеүе тураһында хәбәр алғас, Людовик хәүефһеҙерәк юлды һайлауҙы өҫтөн күргән[11]. Ул Анатолияның көньяҡ ярына көнбайышыраҡ юлынан, Византия күҙәтеүендәге яр буйы юлы буйлап уҙа[70]. Әммә Эфес янында тәре йөрөтөүселәр сәлжүктәрҙең һөжүменә дусар булған[70]. Юлда француздар немец тәре йөрөтөүселәренең үле кәүҙәләренә тап булған. Одон Дейльский француз армияһының еҫ һәм зарарланыу сәбәпле зыян күреүен билдәләгән[71].

1148 йылдың 7 ғинуарында Кадм тауында тәре йөрөтөүселәр Мәсүд боҫҡонона эләгә[70]. Тау юлдарын тәре йөрөтөүселәрҙең француз армияһы ҙур ҡыйынлыҡтар менән үткән. Тайғаҡ юлдан атта һәм арбала йөрөү мөмкин түгел ине. Армияның ике өлөшө бер-береһенән алыҫлашып бара[72]. Был турала мәғлүмәт тулы түгел, Одон Дейльскийҙың отчётына ғына нигеҙләнә. Тәре йөрөтөүселәр лагерға тарлауыҡта уңайлы урын таба алмаған. Авангард һәм төп армия ике тигеҙлек араһында ҡалған һәм үҙ-ара бәйләнеш өҙөлә[72]. Сәлжүк шымсылары тәре йөрөтөүселәрҙең армияһы артынан эйәрҙе. Артылышты үткәндә төрлө өлөштәргә бүленгән Людовик армияһына сәлжүктәр һөжүм итте. Улар ҡаялар һәм ағастар артына йәшенеп, христиандарҙы уҡтарҙан атҡан[73][72]. Төп армияға авангардтың ярҙамына килергә ҡамасаулау өсөн, улар тау түбәһен баҫып алған. Һөҙөмтәлә, тәре йөрөтөүселәрҙең армия частары араһында бәйләнештәре юҡ. Күптәр үҙ ғүмерен генә ҡотҡарып ҡалыутураһында ҡайғыртҡан. Сәлжүктәр ҡараңғы төшкәнсе һөжүм итеүен дауам иткән һәм бик күп табыш алған. Мәсүд француз тәре йөрөтөүселәрен ҡыйратҡан, хатта батша саҡ тере ҡалған. Одон Дейльский, Людовик ҡаяға менеп ҡотолған тигән. Уны осоп барған уҡтарҙан түшлек һаҡлаған. Батша был һуғышта ҡырҡ кешенән торған бөтә свитаһын юғалтҡан.

Лагерҙа уңайлы ерҙә урынлашҡан авангард иһә һуғыш барғанын һиҙмәй ҙә ҡала, әммә хәбәрҙәр юҡлығы хафаға төшөргән. авангард башлыҡтары был хәл тураһында белгәсндә, һуң булған инде. Гийом Тирский әйтеүенсә, шул төндә ҡаяларҙа, ҡыуаҡтарҙа йәки ағас ҡыуыштарында йәшенә алған кешеләр үҙ ғүмерен ҡотҡарған. Армиянан иҫән ҡалған тәре йөрөтөүселәрҙең барыһы ла таңға тиклем йоҡлай алманы[74]. Француздар ҡаты еңелеү кисерә. Көс-хәл менән ҡотолған батша императорҙы мосолмандар менән хеҙмәттәшлектә ғәйепләй. Поход башланыр алдынан Мәсүд Сәлжүк дәүләтенең сиген Мендересҡа тиклем күсергән булған[70]. Француздар, күп юғалтыуҙар менән булһа ла, Анталияға барып етә алдған. Бынан улар караптарҙа Сүриәгә юл тотҡан[11].

Сүриәлә тәре йөрөтөүселәр менән көрәше үҙгәртергә

Людовик Антиохияға 1148 йылдың мартында килә. Антиохия принцы Раймунд де Пуатье Алеппо атабәгенә, 1146 йылда вафат булған Имаметдин Занганың улы Нуретдин Мәхмүткә, һөжүм итеүҙә ярҙам итеүен һорай. Был Эдессаны ҡайтарырға ярҙам итә һәм тәре йөрөтөүселәр дәүләттәренең төньяҡ сиктәрен һаҡлап ҡала алған. Әммә Людовик уның үтенесенә иғтибар итмәгән һәм Иерусалимға барырға булған[75][76]. Раймунд ассасиндар лидеры һәм Нуретдин Мәхмүттең дошманы Әли ибн-Вафа менән союзға инергә мәжбүр була. Мәсүд Эдесса графлығы бүлеүҙә ҡатнашырға ҡарар иткән. 1148 йылда Мәсүд Эдессаға килеп еткән һәм Марашты баҫып алырға булған. Ул Нуретдин Мәхмүттең Раймундҡа икенсе яҡтан һөжүм итеүен үтенгән [77]. 1149 йылдың 29 июнендә Инаб янындағы һуғышта Нуретдин Раймундты һәм Али бин Вафаны еңгән, уларҙың армияһы ҡыйратылған[77].

Тель-Бәширҙең хакимы Жослен II Мараш идарасыһы Раймундтың, кейәүенең үлемен ҡаланы баҫып алыу өсөн файҙаланырға була[11]. 1149 йылда Мәсүд, Артукидтар һәм Занга менән бергә, Төньяҡ Сүриәлә Жосленға һәм башҡа тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы походҡа юл ала. Солтанды уның улы Ҡылыс-Арыҫлан II оҙатып йөрөнө. Мәсүд 11 сентябрҙә Марашты баҫып алған. Ҡаланы баҫып алғандан һуң, солтан тәре йөрөтөүселәрҙе һәм руханиҙарҙы Антиохияға оҙата. Шул уҡ ваҡытта Артукид Ҡара Арыҫлан тәре йөрөтөүселәрҙән Бабул ҡәлғәһен тартып алған һәм Гергерға һөжүм иткән, ә Нуретдин Антиохия янында тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы һуғыша[78].

Тел-Бәширгә тиклем ҡыуып барған һәм ҡамаған[79][11]. Жослен сәлжүк әсирҙәрен ҡайтарған һәм солтандың хакимлығын таныған, бынан һуң Мәсүд ҡамауын алған[79][11]. Тель-Бәширҙә төпләнгәндән һуң, Жослен Эдессаға дәғүә итеүен дауам иткән. 1149 йылда Нуретдин уға ҡаршы сығҡҡан, әммә еңелгән. Күптәре һәләк булған йәки әсирлеккә эләккән. Тотҡондар араһында ғәскәр башлығы Нуретдин да булған. Жослен Нуретдиндең ҡоралын Мәсүдкә ебәргән һәм һөжүм итерен мыҫҡыллы белдергән. Нуретдин ныҡ ғәрләнгән һәм Жосленды тере йәки үле килеш килтерһәләр, ҙур бүләк вәғәҙә иткән. Һөҙөмтәлә 1150 йылдың 4 майында Жослен Нуретдингә килтерелгән[80]. Норетдин уны Алеппо Цитаделына ябырға бойороҡ биргән һәм Жослен вафатына тиклем 9 йыл шунда тотолған. Мәсүд Жослен II-нең сәйәсәттән китеүенән файҙаланған, Кесун ҡалаһын халыҡ һуғышһыҙ тапшырған[11]. Солтан Кишумда, Бет-Хәсндә, Ра’банда, Фарзманда нығынған һәм Телл-Бәширҙе ҡамаған[81].

1150 йылдың яҙында Мәсүд менән Ҡылыс-Арыҫлан тәре йөрөтөүселәрҙең ҡәлғәләре һәм ҡалаларына ҡаршы походҡа сыға. 22 майҙа Изге Троица (Пятидесятница) байрамында ҡапыл Кейсун янында солтандың оло армияһы пәйҙә булған. Солтан, тәре йөрөтөүселәр Айнтабҡа ебәреләсәк, тигән вәғәҙәһен биргән. 1150 йылдың 30 майында Мәсүд Бесни ҡәлғәһен ала[82], 1150 йылдың 3 июнендә унан китә[82]. Унан Тел-Бәширгә юл ала һәм Нуретдин Мәхмүт ярҙамы менән ҡәлғәне май-июндә ҡамай[11].

Жослен ҡулда булғанлыҡтан, ҡәлғәне уның ҡатыны Беатрис менән улы Эдесса графы Жослен III һаҡлаған. Төрөктәр ныҡышмалы һөжүм итһә лә, гарнизон менән ҡала халҡы ҡаршылыҡ күрһәткән. Иерусалим короле Балдуин III Жосленды әсирлеккә алыуы хаҡында белгәнлектән, ерҙәрен сәлжүктәргә бирмәҫ өсөн, тиҙ арала Антиохияға килеп еткән. Уның килеүен белгәс, Мәсүд Тел-Бәшир ҡамауын алған. Мәхмүт менән Мәсүд Тел-Бәширҙә осрашҡан. Ҡылыс-Арыҫланға тәре йөрөтөүселәрҙән тартып алынған ерҙәр менән идара итеүҙе тапшырған да Коньяға ҡайтҡан[11][83].

Раймунд һәм Жослен II булмағас, төбәкте Мәсүд менән Нуретдин һөжүменән һаҡлау бөтөнләй мөмкин булмай башлаған. Тель-Бәшир менән Антиохия араһында бәйләнеш тулыһынса өҙөлдө. Был ваҡытта Византия императоры Мануил Жослен II-нең (Жослен III әсәһе) ҡатынына унан ҡалған ерҙәрен һатып алырға тәҡдим итә[83]. Ул императорҙың тәҡдимен ҡабул иткән һәм уға Византия наместнигы Киликиянан килтергән алтынға алмашҡа Тель-Бәшир, Самосата, Биреджик, Айнтаб, Дулук, Равендан ҡәлғәләрен алған һәм балалары менән Иерусалимға юлланған[83][11]. Ләкин тиҙҙән Мануил, империя үҙәгенән алыҫ һәм мосолман ерҙәре уртаһында урынлашыуын иҫәпкә алғанда, был ҡәлғәләрҙе һаҡлап ҡалыр өсөн күп көс талап ителгәнен аңлаған[84]. Был төбәктең Византия контроленә күсеүе лә сәлжүктәрҙе туҡтатмаған. Мосолмандар, был хәлдән файҙаланып, һатылған ҡәлғәләргә һөжүм итә башлаған. 1151 йылда солтан Мәсүд, уның кейәүе Нуретдин Мәхмүт һәм Мәрдиндең артукид хакимы Тимерташ төбәккә бергә һөжүм иткән. Мәсүдкә Мараш, Рабан, Дулук, Байт әл-Хөсн; Нуретдингә - Равендан, Курус, Бурджур-Расас; Тимерташ Самосатты һәм Биреджикты баҫып алған. Ҡара Арыҫлан да үҙенең биләмәһен дә ҙурайтҡан. Эдесса графлығы юҡҡа сыҡҡан, ә Рум сәлжүктәре Евфраттан көнбайыш биләмәләренә эйә булған. Киләһе 1151 йылда Нуретдин Мәхмүт Тель-Бәширҙе баҫып алған, ә Мәсүд Айнтабты ҡушҡан[11][84].

Данишмендидтар менән үҙ-ара мөнәсәбәттәре. Яғи-Басан үҙгәртергә

1152 йылда Мелитенаның данишмендид хакимы Айнуддәүлә вафат була, һәм уның урынын уның улы Зөлҡәрнәйн биләгән. Айнуддәүләнең ағаһы, Сивас, Никсар, Тоҡат һәм Амасьяның хакимы данишмендид Яғи-Басан ҡустыһына олатаһы Мәсудкә буйһонмаҫҡа ҡушҡан. Быны белеп ҡалған асыулы солтан Яғы Басанға ҡаршы сыҡҡан. Сәлжүк хакимына ҡаршы тора алмаясағын аңлап, Яғи-Басан Мәсүдкә буйһонған. Мәсүд 1152 йылдың 24 июлендә Мелитенаның тирә-яғын талаған. Шунан һуң Зөлҡәрнәйн солтандан ярлыҡау һораған[11].

Мәсүдтең Киликий походтары үҙгәртергә

1137-1138 йылдарҙа Киликияға барғандан һуң Византия императоры Иоанн әсирлеккә алынған Левон I һәм уның ғаиләһен Константинополгә алып китә. 1145 йылда Левондың улы Торос II йәшерен рәүештә Киликияға ҡайта. Ул үҙенең ғаиләһенә тоғро булған әрмәндәрҙе йыйған һәм Соҡор үҙәненең ҡәлғәләрҙе тартып алған. Тәре йөрөтөүселәр ярҙамында Византия полководецы Андроник I Комнинды еңгәндән һуң, 1152 йылда ул Мопсуестия менән Тарсты баҫып алған. Был Мануилға Мәсүд менән Торосҡа ҡаршы килешеү төҙөргә этәргес биргән[85]. Сәлжүк сиктәрен боҙған өсөн Мәсүд Торосты язаларға теләй. Бар-Эбрей яҙғанса, Торос 3000 төрөктөң һәләк булыуына сәбәпсе булған[86]. 1153 йылдың яҙында данишмендид Яғи-Басанды эйәртеп, Киликияға юлланған. Әммә, әрмәндәр Таврҙың артылышын һаҡлағанлыҡтан, солтан Киликияға эләгә алмаған һәм кире ҡайтырға мәжбүр булған. Бынан һуң Киликияға һөжүм иткән Византия армияһы ла Тарста Торос армияһынан ҡыйратылған[11].

1154 йылда Византия императоры, алтын-көмөш менән, Торосҡа ҡаршы походҡа саҡырырға илсеһен ебәргән[86]. Был Мессуда мәнфәғәтендә лә булғанға, 1154 йылдың яҙында ул ҙур армия менән сығыш яһаған һәм Мопсуестия менән Аназарбҡа йүнәлгән, ләкин баҫып ала алмаған. 1154 йылдың 27 майында ул Тель-Хамдунға һөжүм иткән[11][87]. Был мәл ҡаты дауыл ҡупҡан. Месуд үҙенең улы Ҡылыс-Арыҫландың әмирҙәренең береһенә, Яҡуп бейгә, Антиохия төбәгенә 3000 кешенән торған отряд менән сапҡын яһарға ҡушҡан. Әммә Аманос һырты менән яр араһындағы тар юлда Яҡуп бей һәм һалдаттары боҫҡонға эләккән һәм Торостың энеһе Стефан етәкселегендәге рыцарь-тамплиерҙар һәм әрмәндәр уларҙың күбеһен үлтергән[11][87]. Был хәбәр сәлжүкәтрҙең рухын ҡаҡшатҡан. Бынан тыш, Киликияла һәм Коньяла ҡара тағун (чума) таралған, йылҡы һәм мулдарҙың күбеһе һәләк булған. Мәсүд армияһы, ылауҙарын ташлап, сигенергә мәжбүр булған, ә әрмәндәр сигенгән сәлжүк армияһын хәлдән тайҙырған. Һөҙөмтәлә Мәсүд Торос менән тыныслыҡ килешеүе төҙөгән. Шулай итеп, Мәсүдтең киликий экспедицияһы уңыш ҡаҙанмаған[87].

Вафаты үҙгәртергә

 
Алаетдин мәсете янындағы төрбәлә Мәсүдтең ҡәберлеге

Киликиянан ҡайтҡандан һуң, Мәсүд сирләгән[11]. Никита Хониат раҫлауынса, Мәсүд ғүмеренең аҙағында ерҙәрен улдарына бүлгән. Каппадокияны кейәүе Яғи-Басанға ҡалдырған[88]. Үлер алдынан ул Эльбистандан Коньяға улы Ҡылыс-Арыҫланды саҡырып өлгөргән. Солтан уны тәхеткә ултыртып, башына таж кейҙергән һәм яҡындарынан ант биреүҙәрен талап иткән[11]. Солтан 1155 йылдың апрель аҙағында йәки май башында[11], 10 ай ауырығандан һуң, вафат була[89]. Мәсүд ҡәберлеге үҙе төҙөгән Симра ҡалаһында урынлашҡан, тип раҫланған[90]. Әммә һуңыраҡ яҙылған яҙмалар хатаны асыҡларға ярҙам иткән. Солтан Алаетдин мәсете ихатаһындағы төрбәлә ерләнгән[11][91].

Мәсүд вариҫтары «бик аҙ ваҡыт тыныслыҡта һәм туғандары менән яҡшы мөнәсәбәттә йәшәгән, башлыса низағлашып, дошманлашып йәшәгән»[88].

Идара итеү һәм армия үҙгәртергә

Рум сәлжүктәренең вәзирҙәре булған, әммә сығанаҡтарҙа Мәсүд вәзирҙәренең исемдәре һаҡланмаған. Анатолия сәлжүктәренең династия ағзалары мелик титулына эйә булған һәм ҡалалар йәки территориялар менән идара иткән. Шулай итеп, улдары идара итеү тәжрибәһенә эйә булған. Мәсүд үҙенең улдарының береһен, Шаһиншаһты, Кастамона, Анкара һәм Чанкира мәлиге, икенсе улы Ҡылыс-Арыҫланды, Эльбистандың мәлиге итеп тәғәйенләгән[92].

Мәсүдтең сәлжүк армияһында йәйәүлеләр ҙә, атлы отрядтар ҙа булған. Походта армия уҡ-һаҙаҡ, ҡылыс һәм һөңгө кеүек еңел ҡоралланған яугирҙарҙан торған. Ҡалаларҙы һәм ҡәлғәләрҙе ҡамағанда, сәлжүктәр ҡамау ҡоралдары, мәҫәлән, катапульталар файҙаланған[93]. Уҡсыларҙың оҫталығы хаҡында Иоанн Киннам һәм Никита Хониат яҙған. Хатта иң ауыр шарттарҙа ла сәлжүк һуғышсылары маҡсатына ирешкән. Улар, һуғышта маневр яһанда, эҙәрлекләүҙән ҡасҡанда, тиҙ йөрөшлө аттарҙы файҙаланған һәм еңел ҡоралланған. Сәлжүк армияһында тәртип ҡаты булған. Тактик алымдарҙың береһе — ҡапыл һөжүмдәр менән дошманды көсһөҙләндереү булған.

Улар бейек ҡалҡыулыҡтарҙа йәшенгән һәм византийҙарҙың һәм тәре йөрөтөүселәрҙең өҫтөнлөклө көстәренә ҡойон һымаҡ уҡ яуҙырған[94]. Төрөкмәндәр һәм бигерәк тә сәлжүктәр йыш ҡулланған тактик алымдарының береһе ялған сигенеү булған. Аҙ ғына отряд дошманға һөжүм иткән дә еңелгәнен күрһәтеп, сигенә башлаған, эҙәрлекләүсе дошман армияһы әүрәп ҡамауға эләккән[95]. Һуғышта армияға етәкселек итергә барабан һәм торба тауыштары ярҙам иткән[96].

Солтандың ҡатыны ла ваҡыты-ваҡыты менән дәүләт идаралығында ҡатнашҡан[93]. Коньяны Мануил Комнин ҡамауға алған ваҡытта, Мәсүд ҡаланы һәм уның стеналарын ҡатынына һаҡларға ҡалдырған[92].

Иҡтисад, төҙөлөш һәм ижтимағи тормош үҙгәртергә

 
Алаетдин мәсете
 
Аҡһарайҙағы Минбар мәсете

Мәсуд Коньяла бик аҙ йәшәгәнгә, ул беҙҙең көндәргә тиклем һаҡланған бер ниндәй һәйкәл дә ҡалдырмаған тиерлек. Ул үҙенең утыҙ туғыҙ йыллыҡ идараһы осоронда Коньяла тик эске ҡәлғә, һарай һәм мәсет төҙөткән. Мәсет ул осорҙағы анатолий мәсеттәре стилендә - көмбәҙһеҙ, яҫы түбәле һәм колонналы итеп төҙөлгән. Коньялағы икенсе, Алаетдин, мәсете (Византия сиркәүен үҙгәртеп) Мәсүд I хан идара иткән ваҡытта төҙөлә башлаған, әммә Алаетдин Кейкубад I идара иткән ваҡытта тамамлана, шуға күрә уның хөрмәтенә аталған була[9][11]. Мәсет мөнбәре ишектәре янындағы көмбәҙ өҫтөндәге плитала «Дин һәм тыныслыҡ даны, яулауҙар атаһы һәм хәлиф урынбаҫары Мәсуд ибн Ҡылыс-Арыҫлан» тип яҙылған. Мәсет эргәһендә Мәсүд төҙөгән мәҙрәсә булған[97]. Мәсүд шулай уҡ Аҡһарайҙа[11] хәҙерге Оло жәми (Оло мәсет) урынында мәсет төҙөгән. Был мәсеттең мөнбәре Оло жәмдә урынлашҡан һәм Үҙәк Анатолиялағы иң боронғо минбарҙарҙың береһе булып торған[98].

Мәсуд ваҡытында күсмә төрөктәрҙең ултыраҡ тормошҡа күсеүе дауам иткән. М. Кешик фекеренсә, Мәсүд тә, Анатолийҙың башҡа сәлжүк батшалары кеүек үк, даими һуғыштар арҡаһында оҙаҡ ваҡыт төҙөлөш менән әүҙем шөғөлләнә алмаған. Көнбайыш һәм Үҙәк Анатолияла йәшәүселәр үҙҙәрен тулы хәүефһеҙлектә тоя алманы, шуға күрә күсмә халыҡтар кеүек йәшәүҙәрен дауам иттеләр[99]. Тәре йөрөтөүселәр, византийҙар һәм данишмендидтар менән уңышлы көрәше һөҙөмтәһендә, Мәсүд идара итеүенең һуңғы йылдары имен, тотороҡло һәм тыныс булған. Был йылдарҙа төрки халҡы Анатолияла һаман да әүҙемерәк төпләнгән[99]. XV, XVI һәм XVII быуаттар тарихсылары раҫлауынса, Мәсүд Амасьянан алыҫ түгел Симре исемле ҡалаға нигеҙ һалған[11]. Унда мәсет, мәҙрәсә, фәҡирҙәр өсөн йорттар ҡалҡып сыҡҡан. Һуңынан улар харабаға әйләнгән[90]. Ләкин был хата, Мәсүдтең ҡалаға нигеҙ һалыуға ҡағылышы юҡ, уның эшмәкәрлеге Амасья менән бәйле булмаған[91].

Мәсүд осоронда Анатолияла (табылғандар араһында) иң боронғо сәлжүк тәңкәһе сүкелгән[9][11].

Дәүләт иҡтисады күбеһенсә хәрби трофейҙарға һәм малсылыҡҡа нигеҙләнгән. Ултыраҡ тормошҡа сыҡҡансы, сәлжүктәр ауыл хужалығы менән шөғөлләнмәгән, малсылыҡ менән шөғөлләнеүен дауам иткән. Дәүләт ярҙамы менән файҙаланған христиан халҡы игенселек менән шөғөлләнгән. Моғайын, Мәсүд солтан идара итеүе тамамланыуға ултыраҡлыҡҡа күскән сәлжүктәр ҙә игенселек менән шөғөлләнә башлағандыр[100]. Дәүләттең килеме джизья һалымынан һәм башҡа дәүләттәрҙең яһаҡтарынан барлыҡҡа килгән. Гийом Тирскийға ярашлы, Месуд эргәһендә сәлжүктәр хатта Анталияның византия портынан да һалым йыйған[101]. Византияның XII быуаттың икенсе яртыһындағы һалым сәйәсәтенең ғәҙелһеҙлеге һәм солтандың үҙ хакимиәтенә эләккәндәрҙе һалымдан азат итеү вәғәҙәһе халыҡтың сәлжүк ерҙәренә күпләп күсенеүенә килтергән[102].

XII быуат дауамында Константинополь менән Конья һәм Тебризды тоташтырған сауҙа юлы булған. Конья мөһим сауҙа үҙәге булған. Һуғыштарҙың туҡтауы сауҙаның йәнләнеүенә һәм каруанһарайҙарҙың таралыуына килтерә. Никита Хониаттың яҙмаларынан күренеүенсә, Мәсүд идара иткән осорҙа тирә-яҡтағы утрауҙар һәм Бейшәһәр күле буйындағы сәлжүктәре һәм мәсихселәре араһында йәнле сауҙа бәйләнеше булған. Малатьяла ҙур баҙар, шул иҫәптән тотҡондар баҙары булған[103].

Сәлжүктәр Анатолийҙа баҡыр, тимер, көмөш, әсеүташ, зәңгәрташ һәм тоҙ рудниктары ҡулланған. Ләкин Месуд осоронда үҙләштерелгән рудниктар тураһында мәғлүмәттәр юҡ. Зәңгәрташты (лазурит) Конья янында табыуҙары ғына билдәле[104].

Шәхесенең әһәмиәте үҙгәртергә

М. Кешик фекеренсә, Мәсүд аҡыллы, ғәҙел, һаҡ, алдан күрә белеүсе һәм дини хаким булған. Хижрәнең 570 йылында ул Лакаб Рукнеддин лакабын (төр. Rukn al-Din, Rukn ad-Din, Rukn ud-Din, ғәр. ركن الدين‎ — «Столп веры») ҡуллана[11][105].

Византия императорҙарының Кесе Азияға ҡарата сәйәсәте хакимдарҙың үҙ-ара көрәшендә уларҙың көсһөҙөрәктәренә ярҙам итеүгә ҡайтып ҡалған. Византия, улар бер-береһен көсһөҙләндерһен өсөн, Кесе Азия әмирҙәре араһындағы дошманлыҡты яҡлауҙы хуп күргән. М. Кешик, «айырыуса бында Византия империяһына ҡаршы солтан Месудтың аҡыллы һәм алдан күрә белеүсән сәйәсәте һоҡланыуға лайыҡ. Сөнки ул Византияның төрөктәргә ҡарата сәйәсәтен алдан күрә белгән һәм улар әҙерләгән тоҙаҡҡа эләкмәгән»[51].

«Аноним Зангиме» һүрәтләмәләрендә һәм Аҡсарай Мәсүд "Тарих"ында — авторҙар фарсы-ислам хакимының традицион һыҙаттарына ҡаратҡан Анатолияның беренсе сәлжүк хакимы. «Аноним Зангиме» авторы, Месуд хакимдың дини бурыстарын үтәгән һәм яңыраҡ яуланған ерҙәрҙе исламлаштырыу сәйәсәтен алып барған, тип айырып әйткән. Аҡсарайи, Мәсуд ғәҙел монарх булған, уның идараһы хәлиф тарафынан законлаштырылған, тип раҫлаған. Ләкин Аҡсарайҙың, Хәлиф Мәсүдте уға идара билдәһен ебәргән солтан итеп таныны, тигән һүҙҙәре башҡа сығанаҡтар менән раҫланмай. Ибн әл-Асир Мәсүдте бер тапҡыр Конья менән Аҡһарай батшаһы (мәлик), әммә башҡа урында — Коньяла идара иткән кенәз генә тип атаған.

Иоанн Киннам, Анна Комнина кеүек үк, Анатолияның сәлжүк батшаларын солтандар тип атаған, ләкин Мәсүд титулының рәсми рәүештә хәлиф тип танылыуын күрһәтмәгән. «Төрөктәр уны барынан өҫтөн һанап, солтан тип атаған Иконион (Конья) башы» тигән һүҙҙәр Анатолия сәлжүктәренең Мәсүдте үҙҙәренең башлығы итеп таныуын ғына аңлата. Бар-Әбрәй Мәсүдте Конья солтаны тип атаған, әммә титулдың уға рәсми бирелгәнме икәнлеген дә күрһәтмәгән. Шул уҡ ваҡытта шул уҡ автор хәлифтың Мәлик Ғәзиҙе «мәлик» тип иғлан итеүен — «муйынына алтын ҡулса һәм алтын таяҡ, һәм дүрт ҡара байраҡ, барабандар» ебәргән, тип ентекләп һүрәтләгән. С. Мәжит фекеренсә, «шул уҡ автор Мәсүд инвеститураһы тураһында өндәшмәүе ул ваҡытта уның хәлиф тип танылмағанын күрһәтә»[106].

Хамдаллах Казвини, Румдың сәлжүк солтаны Мәсүд бөйөк сәлжүк солтаны Санжарға буйһонған һәм йыл һайын уға һалым түләгән, тип раҫлай. Билдәле булыуынса, Санжар бер туғанының улы Мәхмүткә, Ираҡтың сәлжүҡ солтанына, Анатолияның ҡайһы бер территориялары менән идара итеү маншуры (бойороҡ, приказ) тапшырған. Ибн әл-Асир, Анатолиялағы ерҙәрҙе Мәхмүткә тапшырыу маншурын шәхсән үҙе күргәнлеген раҫлаған. Йәғни Рум сәлжүктәре, үҙ сиратында, бөйөк сәлжүктәргә бойондороҡло Ираҡ сәлжүктәренә буйһонған. Ләкин солтан Мәсүд бәйләнгәнлеген таныған бер генә факт та теркәлмәгән[107]. Мәсүд дәүерендә сүкелгән тәңкәләрҙә ул «әс-Солтанул-мөәззәм» (бөйөк солтан), Мәхмүт ҡулланған титул менән күрһәтелгән. Төрөк тарихсылары О. Туран һәм М. А. Кёймен билдәләүенсә, был бойондороҡлолоҡ «ҡағыҙҙа» (маншурҙа) ғына булған тип билдәләгән[78].

Мәсүд идара иткән осорҙа сәлжүктәр Анатолияла ныҡлап нигеҙ ҡорған[9]. Уға тиклем Анатолияны «Рум» (римлеләр ере) тип атаған, һәм ул идара иткән осорҙа ғына Көнбайыш халҡы Анатолияны «Турчия» (Төркиә) тип йөрөткән. Мәсүд дәүерендә әрмәндәр Анатолияның төрөк-сәлжүктәр власы аҫтындағы күп өлөшөн «Төркөстан» тип атаған[11]. Тамара Тэлбот Райс (Tamara Talbot Rice) һүҙҙәре буйынса, 1155 йылда Мәсүд вафаты ваҡытында Сәлжүктәр дәүләте, ул власҡа килгән осор менән сағыштырғанда, «күпкә көслөрәк, сәскә атыусы һәм әһәмиәтле держава» булған[108]. Тарихсы Джон Вудс (John E. Woods) фекеренсә, Мәсүд эшмәкәрлеге арҡаһында Рум сәлжүктәр дәүләте Үҙәк һәм Көнсығыш Анатолияла өҫтөнлөклө державаға әүерелгән[109]. Төрөк тарихсыһы С. Мәжит: «идара итеүе тамамланғанда, Мәсүд Анатолиялағы сәлжүк кенәзлеге урынына Конья сәлжүк солтанлығын нигеҙләгән, тип ышанып фараз итергә мөмкин»[110].

Ғаиләһе үҙгәртергә

Ҡатыны: Мәлик Ғәзи ҡыҙы. Никахтары 1116 йылға тиклем теркәлгән[9][11].

Улдары[11]:

  • Ҡылыс-Арыҫлан II;
  • Шаһиншаһ, Анкара хакимы;
  • Долат (Дәүләт).

Ҡыҙҙары:

  • Ҡыҙы. Ире — Данишмендид Зюннун[11];
  • Ҡыҙы. Ире — Данишмендид Яғи-Басан[11];
  • Ҡыҙы. Ире — Иоанн Комнин (сын Исаак Комниндың улы)[11];
  • Ҡыҙы. Ире — Имадетдин Занганың улы Нуретдин Мәхмүт[11]. Мюнежимбашы уның исеме Сәлчүк-хатун булған, тип яҙған[60]. М. Кешик яҙғанса, Михаил Сүриәле һүҙҙәренә нигеҙләнһәң, Нуретдингә Мәсүдтең элегерәк Иоанн Комнинға бирелгән ҡыҙы кейәүгә сыҡҡан. М. Кешик башҡа сығанаҡтарҙа был мәғлүмәтте раҫлау тапманым тигән[60][comm 6].

Комментарийҙар үҙгәртергә

  1. ↑ В некоторых источниках тестем Месуда назван Гюмюштекин Гази, поскольку ранее правление Данышменда Гази указывалось до 1104 года, поэтому считалось, что с 1104 по 1134 год правил Гюмюштекин Гази[19].
  2. ↑ К. Ғәрәп беренсе алышта еңгән. Сығанаҡтарҙа мәғлүмәттәрҙең етмәүе арҡаһында ошо ваҡиғаның урыны һәм ваҡыты билдәһеҙ. Мәсүд, ярҙамына иҫәп тотоп, Константинополгә Византия императоры Иоанн II Комнинға килә. Император солтанды яҡшы ҡабул итә һәм уға алтын, ғәскәр биргән. Ярҙам алғас, Мәсүд үҙенең ҡайныһына, Мелик Ғәзи әмиргә килгән. 1126 йылда улар, көстәрен берләштереп, Ғәрәпкә яу асҡан. Был юлы Ғәрәп еңелгән һәм Киликияның әрмән батшаһы I Торосҡа ҡасҡан[11][23]. Ғәрәп Торостан алған ғәскәр менән Киликиянан Анатолийға әйләнеп ҡайта. Бер нисә алыштан һуң Ғәрәп еңелә. Византия императоры Иоаннда йәшенеп торорға мәжбүр булған. Был хәл 1127 йылда булды. Ошо датанан һуң Михаил Сүриәле уны башҡаса телгә алмай[24]. «Аноним Зангима» яҙыуынса, Ғәрәп ҡустыһы Мәсүдкә ҡаршы өс тапҡыр һуғышҡан. Ахыр сиктә, улар килешеү төҙөгән, һәм Мәсүд Ғәрәпкә бер нисә ҡәлғә биргән. Бер аҙҙан туғандар һүҙгә килешә, Ғәрәп византия императорынан ярҙам һорай, ләкин өлгөрмәй[24], сөнки 1128 (йәки 1129) йылда Византияла вафат була[11].

    Данишмендидтар Ғәзи һәм Мөхәммәт менән мөнәсәбәттәре үҙгәртергә

    Ҡылыс-Арыҫлан үлгәндән һуң, Мәлик Ғәзи Анатолияның иң ғәйрәтле хөкөмдары булған[25]. 1129 йылда византий наместнигы Касианус Мәлик Ғәзигә Анкараны, Чанкырыны, Кастамонаны һәм Ҡара диңгеҙ ярын биргән[25]. Шул территорияларҙы кире ҡайтарыу маҡсатында, император Иоанн Комнин Кастамону районына баҫып ингән. Әммә ул Анатолияға китеүе була, уның ҡустыһы Исаак Комнин (Алексей Комниндың улы) Константинополгә әйләнеп ҡайта һәм тәхеткә эйә булырға маташҡан. Артабан уны Мәсүд, аҙаҡ Мәлик Ғәзи үҙҙәрендә йәшертеп йәшәтә[25], шунан Исаакты Трапезундҡа, Константин Гаврға оҙатҡан. 1131 йылда Мәлик Ғәзи Киликияға поход яһаған, һәм Киликий әрмән дәүләте хакимы Левон I йыл һайын яһаҡ түләргә ризалашҡан. Бынан һуң Мәлик Ғәзи Мелитенаға ҡайтҡан, уның янына Коньянан Мәсүд һәм Трапезундтан Исаак килгән[26]. Исаак Мелитенанан Левонға килгән, уның ҡыҙына өйләнгән һәм килешеү төҙөгән. Әммә бер аҙ ваҡыттан Исаак ҡайныһы менән һүҙгә килешә һәм Мәсүдкә ҡасып килгән[27]

    Мелитенала ҡыш сыҡҡандан һуң, Мәлик Ғәзи һәм, моғайын, Мәсүд 1132 йылда Кастамонуны яулаған[26] (1131[11]). Мәсүд уның янында булған булырға тейеш. Ғәзи һәм Мәсүд Ҡара диңгеҙ яры буйында тәре йөрөтөүселәрҙең ҡәлғәһе Зининды баҫып алған, әммә тәре йөрөтөүселәр 4000 динар түләп ҡотолалар[26]. 1132 йылда император Иоанн Комнин Кастамонуны кире алған. 1133 йылда Мәлик Ғәзи Кастамонуны ҡамаған, һәм халыҡ уға ҡала ҡапҡаһын асҡан[11]. 1134 йылда Мәлик Ғәзи үлгән. Ғүмеренең ахырына уның биләмәләре Евфрат йылғаһынан алып Сакарья (Сангариус) йылғаһына тиклем һуҙылған булған. Ярҙамы өсөн рәхмәт йөҙөнән Мәсүд уға Мелитена, Кайсери, Чанкиры, Анкара һәм Кастамонуҙы биргән. Мәсүд Конья, Нигде, Афьонкарахисар һәм Аҡһарайға эйә булған[11][28][29].

    Мәлик Ғәзиҙең дүрт: Мөхәммәт, Яғыбасан, Яған һәм Айнудәүләт исемле улы булған. Айнудәүләт һәм Яған риза булмаһа ла, атаһының вариҫы булып Мөхәммәт ҡалған. 1135 йылда Мөхәммәт Яғанды үлтергән, Айнудәүләт Мелитенаға ҡасҡан[30]. Мәсүд менән Мөхәммәт Ғәзи мираҫы арҡаһында низағлашҡан [11]. Иоанн Комнин Данишмендидтарҙың көсһөҙләнеүенән һәм Мәсүд менән Мөхәммәттең низағынан файҙаланып, Мәсүд менән Мөхәммәткә ҡаршы килешеү төҙөгән. Мәсүд императорға хәрби отряд ебәргән, һәм Чанкырыны ҡамаған[11][28]. Үҙенең дошмандарын айырыу маҡсатында, Мөхәммәт Мәсүдкә ташламалар яһау аша, хаттар яҙып, уның менән килешеү төҙөгән[11][28][30]. Мәсүд ғәскәре Чанкырынан киткән, император ҡамауҙан баш тартырға мәжбүр булған. Яҙ көнө Иоанн Кастамону һәм Чанкырыны ҡыҫҡа ваҡытҡа ғына яулай[11][28].

    Византия менән көрәш үҙгәртергә

    Иоанн Комнин үҙгәртергә

    1137 йылда Иоанн Киликияға һәм Сүриәгә походҡа башлаған. Юлда уның армияһы Мәсүдтең биләмәләрен туҙҙырған. Яҙ ул Киликий Әрмәнстаны хакимы Левон I территорияларын — Тарсты, Аданды, Мопсуестияны һәм Аназарбты баҫып ала. 20 августа Иоанн, әҙ генә ҡамауҙан һуң, Антиохияны яулаған. Шунан һуң император, йәнә Соҡор үҙәненә ҡайтҡан, Левон менән уның улдарын баҫып алған һәм Константинополгә оҙатҡан. 1138 йылдың башында, бер аҙналыҡ ҡамауҙан һуң, император Алеппо районындағы Бизаны ала. Алеппо атабәге Имадеддин Занги был ваҡытта Химста булған. Ул үҙенең командиры Саварҙы 5000 кешелек отряды менән Алеппоға ярҙамға ебәргән. Иоанн Алеппоны яулай алмай, яҡындағы Асариб менән Кафартаб ҡәлғәләрен баҫып алған. Иоанн Шейзарҙы ҡулға ала алмаған, һәм Антиохияға ҡайтҡан. Михаил Сүриәле һүҙҙәренсә, был ваҡытта Мәсүд Аданды баҫып алған, руханиҙар менән ҡалала йәшәүселәрҙе Мелитенға алып киткән, унда әсирҙәрҙең бер өлөшөн һатҡан. Адананан һуң Мәсүд Кесун менән Мараш кенәзлектәренә һөжүм иткән һәм уларҙың тирә-яғын талаған. Иоанн Киликияға ҡайтҡас, ғәскәренең бер өлөшөн Мәсүдкә ҡаршы ебәргән[31]. Михаил Сүриәле һүҙҙәренсә, 1138 йылда император, Мәсүд менән килешеү төҙөп, Константинополгә ҡайтҡан. Никита Хониат килешеү тураһында яҙмаған һәм былай тип яҙған: «Сәлжүктәр тар-мар ителгән, күптәре әсирлеккә алынған, уларҙан йөк аттарын һәм йөк аттарын тартып алғандар»[32]. Яхъя Киннам да килешеү тураһында телгә алмаған[32]. Император яулап алған ерҙәрҙе тиҙҙән мосолмандар баҫып ала[32].

    1139 йылдың яҙ аҙағында император армия менән Улубаттан Данишмендидҡа ҡаршы сыға. Һалҡын ҡыш эҙемтәләре императорҙы һәм уның армияһын ауыр хәлгә ҡуя. Уларҙың аҙыҡ запасы бөткән, һәм аттарының бер өлөшө үлгән. Мәсүд отрядтары, византийҙарҙың ауыр хәлен күреп, һөжүм итә һәм талай. Император хәйлә уйлап сығара, йәйәүле ғәскәр, һанын күп күрһәтеү маҡсатында, кавалерия артынан хәрби вымпелдар күтәрә. Сәлжүктәр сигенә, ә император 1140 йылдың башында Данишмендидтарҙың боронғо ҡалаһы Никсарҙы ҡамай. Михаил Сүриәле Иоанн император менән асыуланышыа һәм Мәсүд яғына сыға. Ул Мәсүдтең ҡыҙына өйләнә, мосолман диненә күсә һәм Коньяла ҡала[33].

    Император Константинополь янынан 1141 йылдың 13 ғинуарында ҡуҙғала, сәлжүктәр уларҙы эҙәрлекләп килә. Мәсүд Улуборлуны ҡамай[34]. 1142 йылдың яҙы Иоанн Комнин Антиохияны тағы яулап алырға маташа. Ул үҙенең ниәттәрен йәшерергә тырышып, Киликияға беренсе походта яулап алған ерҙәрен һаҡлап ҡалыу маҡсаты менән экспедиция ойошторҙоҡ ти. Дөрөҫө — Иоанндың маҡсаттарының береһе сәлжүктәр булған. Ләкин Мәсүд улар килгәнгә тиклем Олуборлонан сигенгән. Император өлкән улы Алексей һәләк булған Анталияға барып еткән. Императорҙың башҡа улдары, Андроник менән Исаак, ҡустыһының кәүҙәһен диңгеҙ буйлап Константинополгә алып ҡайтырға тырыша, ҡайтып барышлай Андроник вафат булған[35]. 1142 йылда Мәсүд Анталия төбәгенә һөжүм итә һәм бик күп табыш һәм әсирҙәр ала[11]. Иоанн Мануилдың кесе улы менән сәфәрен дауам иткән. Ул Киликияны аша сыҡҡан һәм Сүриәгә йүнәлгән. 1142 йылдың 25 сентябрендә Иоганн Баграс ҡәлғәһе янында була, унан, килешеүгә ярашлы, эске ҡәлғәһе менән, ҡаланы тапшырыуҙы талап итеп, Антиохия Раймундына хәбәр ебәрә. Раймунд ҡаланы биреүҙән баш тартҡан, һәм Иоанндың армияһы Антиохияның тирә - яғын талаған. Шунан Иоганн, киләһе яҙға килеренә иҫәп тотоп, ҡайтып китте. Әммә 1143 йылдың 8 апрелендә ул донъя ҡуйҙы[36]. Император тәхет вариҫы тип Мануилды күрһәтә[36].

    Мануил Комнин үҙгәртергә

    Константинополдә власть алмашыныуы менән файҙаланып, Мәсүд Византия ерҙәренә һөжүм итә. Мануил яуап итеп Мелангия ҡалаһы янындағы Сәлжүк ерҙәрен баҫҡан. 1145 йылда Константинополдең Сүриә биләмәләре менән бәйләнештәре хәүеф аҫтында ҡала. Мануилдың асыуы ҡабарған һәм ставкаһын Риндакос йылғаһы тигеҙлегендә урынлаштырған[37]. 1146 йылдың йәйендә Мануил Фригияға килә. Ул ебәргән отрядтар сәлжүктәрҙе туҙҙыра һәм күп табышҡа эйә була. Әммә Үҙәк Анатолийҙың көнбайышында Мәсүд ғәскәрҙәре Кесе Мендерес үҙәненә юл тота һәм ҙур табыш менән ҡайта. Император Конья янына сығыш яһап, Мәсүдкә хат ебәрә[38]. Иоанн Киннам яҙғанса, ул солтанға былай тип яҙған: «Походыбыҙға һинең ҡылығың этәргес бирҙе. Прокананы алдың һәм күптән түгел Рим еренә һөжүм иттең. Шулай уҡ Римдең союздашы Ягунпасанды һәм башҡа ҡәбилә идарасыларын һуғыш менән борсойһоң. Аҡыллы кеше булһаң, Алла язаһын алырға тура киләсәк, тип уйларға тейеш инең. Йә яуызлыҡтан тыйыл, йә ҡаршы торорға әҙер бул»[39]. Быға Мәсүд Аҡшәһәрҙә (Филомелион) лагерь ҡорасаҡмын, тип яуап бирә [40].

    Мәсүд Калограй ҡалҡыулығына Византия армияһына һөжүм итергә бер отряд ебәрә. Был отряд еңелә. Был турала белгәс, солтан Филомелиондағы лагерҙы ташлап сығып киткән. Мануил солтанға мыҫҡыллы хат ебәрә. Ләкин солтан уға ҡолаҡ һалмаған һәм Андрахман янында лагерь ҡорған. Император Филомелионға һөжүм итә, Мануилдың уҡтан үксәһе яралана, әммә Византия армияһы ҡаланы ала һәм уны яндыра. Мануил әсирҙәрҙе азат иткән һәм сәлжүктәрҙең тауарын тартып алған[41][42]. Император Мәсүд лагерына яҡн урынлашҡан[43].

  3. ↑ Никита Хониат полагал, что за оборону стен отвечала одна из дочерей Месуда, которая была замужем за Иоанном Комнином[43].
  4. ↑ «Султан Иконии не участвовал в этом великом приключении. Поскольку это было позволено Богом, знатный и могущественный турецкий сатрап по имени Парамус, командовавший войсками султана, совершил этот почти неожиданный подвиг»[67].
  5. ↑ «Пришёл принц Масуд со своим войском, нашёл их в пустыне измученными голодом и жаждой, напал и разгромил»[68].
  6. ↑ У Михаила Сирийца не названо имя, и речь не о браке с племянником императора, а только о помолвке: «Хотя она была просватана за племянника византийского императора, женился на ней Hyp ад-Дин»[81][111].

Иҫкәрмәләр үҙгәртергә

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 Demirkent, 2002
  2. ↑ Kesik, 2003, s. 9
  3. ↑ Kesik, 2004
  4. ↑ 4,0 4,1 Kesik, 2003, s. 11
  5. ↑ 5,0 5,1 Cahen, 2014, Chapter two. Turkish activity in the West under Shāhānshāh
  6. ↑ Metin, 2017, s. 38
  7. ↑ Такуш, 2002, с. ۱۱۲
  8. ↑ Райс, 2004, с. 31
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 9,4 9,5 Sümer, 2009
  10. ↑ 10,0 10,1 Успенский, 2005, с. 202
  11. ↑ 11,00 11,01 11,02 11,03 11,04 11,05 11,06 11,07 11,08 11,09 11,10 11,11 11,12 11,13 11,14 11,15 11,16 11,17 11,18 11,19 11,20 11,21 11,22 11,23 11,24 11,25 11,26 11,27 11,28 11,29 11,30 11,31 11,32 11,33 11,34 11,35 11,36 11,37 11,38 11,39 11,40 11,41 11,42 11,43 11,44 11,45 11,46 11,47 11,48 11,49 11,50 11,51 11,52 11,53 11,54 11,55 11,56 11,57 11,58 11,59 11,60 11,61 11,62 11,63 11,64 Sümer, 2004
  12. ↑ Михаил Сириец, 1982, с. 36
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 Анна Комнина, 1996, с. 413—416
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 Chalandon, 1960
  15. ↑ Metin, 2017, s. 39—42
  16. ↑ Cahen, 1968, pp. 72—83
  17. ↑ Cahen, 1986
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 Kesik, 2003, s. 36
  19. ↑ Босворт, 1971
  20. ↑ Metin, 2017, s. 46
  21. ↑ Kesik, 2003, s. 37
  22. ↑ 22,0 22,1 Kesik, 2003, s. 38
  23. ↑ Kesik, 2003, s. 39
  24. ↑ 24,0 24,1 Kesik, 2003, s. 40
  25. ↑ 25,0 25,1 25,2 Kesik, 2003, s. 41
  26. ↑ 26,0 26,1 26,2 Kesik, 2003, s. 42
  27. ↑ Kesik, 2003, s. 54
  28. ↑ 28,0 28,1 28,2 28,3 Успенский, 2005, с. 203—204
  29. ↑ Kesik, 2003, s. 41—42
  30. ↑ 30,0 30,1 Kesik, 2003, s. 43
  31. ↑ Kesik, 2003, s. 56
  32. ↑ 32,0 32,1 32,2 Kesik, 2003, s. 57
  33. ↑ Kesik, 2003, s. 57—59
  34. ↑ Kesik, 2003, s. 59
  35. ↑ Kesik, 2003, s. 59—60
  36. ↑ 36,0 36,1 Kesik, 2003, s. 61
  37. ↑ Kesik, 2003, s. 62
  38. ↑ Kesik, 2003, s. 63
  39. ↑ Иоанн Киннам, 1859, с. 42
  40. ↑ Kesik, 2003, s. 64
  41. ↑ Kesik, 2003, s. 65
  42. ↑ 42,0 42,1 42,2 42,3 Atçeken, Yaşar, 2016
  43. ↑ 43,0 43,1 43,2 43,3 Kesik, 2003, s. 66
  44. ↑ 44,0 44,1 44,2 Kesik, 2003, s. 67
  45. ↑ Kesik, 2003, s. 68
  46. ↑ Kesik, 2003, s. 69
  47. ↑ 47,0 47,1 Kesik, 2003, s. 70
  48. ↑ Kesik, 2003, s. 71
  49. ↑ Kesik, 2003, s. 72—73
  50. ↑ Kesik, 2003, s. 74
  51. ↑ 51,0 51,1 51,2 Kesik, 2003, s. 75
  52. ↑ Özaydin, 1993
  53. ↑ 53,0 53,1 53,2 Kesik, 2003, s. 46
  54. ↑ Kesik, 2003, s. 44
  55. ↑ 55,0 55,1 55,2 Kesik, 2003, s. 47
  56. ↑ Kesik, 2003, s. 48
  57. ↑ Kesik, 2003, s. 48—49
  58. ↑ Kesik, 2003, s. 49
  59. ↑ Kesik, 2003, s. 101, 104, 105
  60. ↑ 60,0 60,1 60,2 60,3 Kesik, 2003, s. 101
  61. ↑ 61,0 61,1 Kesik, 2003, s. 99
  62. ↑ 62,0 62,1 Kesik, 2003, s. 102
  63. ↑ Kesik, 2003, s. 81
  64. ↑ Kesik, 2003, s. 82
  65. ↑ Kesik, 2003, s. 83
  66. ↑ 66,0 66,1 66,2 66,3 66,4 Kesik, 2003, s. 84
  67. ↑ William of Tyre, 1943, p. 172
  68. ↑ Anonymous Syriac Chronicle, 1933, p. 298
  69. ↑ 69,0 69,1 69,2 69,3 69,4 Kesik, 2003, s. 85
  70. ↑ 70,0 70,1 70,2 70,3 Altan, 2020
  71. ↑ Kesik, 2003, s. 86
  72. ↑ 72,0 72,1 72,2 Kesik, 2003, s. 93
  73. ↑ Phillips, 2007, с. 199—202
  74. ↑ Kesik, 2003, s. 94
  75. ↑ Madden, 2004, pp. 62—63
  76. ↑ Nicolle, 2009, p. 54
  77. ↑ 77,0 77,1 Mallett, 2013
  78. ↑ 78,0 78,1 Kesik, 2003, s. 107
  79. ↑ 79,0 79,1 Kesik, 2003, s. 108
  80. ↑ Kesik, 2003, s. 103
  81. ↑ 81,0 81,1 Михаил Сириец, 1982, с. 29
  82. ↑ 82,0 82,1 Kesik, 2003, s. 109
  83. ↑ 83,0 83,1 83,2 Kesik, 2003, s. 110
  84. ↑ 84,0 84,1 Kesik, 2003, s. 104, 110
  85. ↑ Kesik, 2003, s. 111
  86. ↑ 86,0 86,1 Kesik, 2003, s. 112
  87. ↑ 87,0 87,1 87,2 Kesik, 2003, s. 113
  88. ↑ 88,0 88,1 Никита Хониат, 1860, с. 147—148
  89. ↑ Kesik, 2003, s. 114
  90. ↑ 90,0 90,1 Kesik, 2003, s. 134
  91. ↑ 91,0 91,1 Kesik, 2003, s. 134—135
  92. ↑ 92,0 92,1 Kesik, 2003, s. 123
  93. ↑ 93,0 93,1 Kesik, 2003, s. 124
  94. ↑ Kesik, 2003, s. 125
  95. ↑ Kesik, 2003, s. 126
  96. ↑ Kesik, 2003, s. 127
  97. ↑ Kesik, 2003, s. 132
  98. ↑ Kesik, 2003, s. 133—134
  99. ↑ 99,0 99,1 Kesik, 2003, s. 128
  100. ↑ Kesik, 2003, s. 129
  101. ↑ Kesik, 2003, s. 130
  102. ↑ Kesik, 2003, s. 130—131
  103. ↑ Kesik, 2003, s. 129—130
  104. ↑ Kesik, 2003, s. 131
  105. ↑ Kesik, 2003, s. 121
  106. ↑ Mecit, 2013, pp. 42—44
  107. ↑ Kesik, 2003, s. 106
  108. ↑ Райс, 2004, с. 31—32
  109. ↑ Woods
  110. ↑ Mecit, 2013, p. 46
  111. ↑ Michel le Syrien, 1905, p. 297

Әҙәбиәт һәм сығанаҡтар үҙгәртергә

Сығанаҡтар үҙгәртергә

Әҙәбиәт үҙгәртергә

Һылтанмалар үҙгәртергә

Ҡалып:Султаны Рума Ҡалып:Избранная статья

«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Мәсүд_I&oldid=1146794» битенән алынған