Википедия

Ишем (Төмән өлкәһе)

Рәсәйҙәге ҡала (Төмән өлкәһе)

Ишем (рус. Иши́м) — Рәсәйҙең Төмән өлкәһендәге ҡала, Ишем районының административ үҙәге. Иртыш ҡушылдығы Ишем йылғаһының һул ярында урынлашҡан. Ишем ҡалаһы муниципаль берәмеге, Рәсәй ҡалаһы статусына эйә[2].

Ишем
Байраҡ[d]
Нигеҙләү датаһы 1687
Рәсем
Дәүләт  Рәсәй
Административ үҙәге Ишимский район[d], Ишимский округ[d] һәм Ишимский уезд[d]
Административ-территориаль берәмек Төмән өлкәһе
Халыҡ һаны 67 614 кеше (2021)[1]
Диңгеҙ кимәленән бейеклек 80 метр
Туғандаш ҡала Суровикино[d]
Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре
«Почёт Билдәһе» ордены
Майҙан 46 км²
Почта индексы 627750
Рәсми сайт ishim.admtyumen.ru
Урындағы телефон коды 34551
Карта
 Ишем Викимилектә

1687 йылда Коркина слобода тигән атама менән нигеҙ һалынған, 1782 йылдан Ишем ҡалаһы [⇨].

Халҡы — 65 142 кеше (2018).Ҡала ерҙәренең дөйөм майҙаны — 4 610 га[3]. Урамдарының дөйөм оҙонлоғо — 232,1 км, шуларҙан асфальт-бетон юлдары — 146,1 км. Ишем тимер юл вокзалы, автовокзал бар.

Тарихы

үҙгәртергә
 
Богоявление соборы. 1793 йылда һалынған. Ҡаланың архитектура ҡомартҡыларының береһе, Ишемдәге һәм Ишемь буйындағы тәүге таш ҡорам. Унда билдәле урыҫ әкиәтсе-яҙыусыһы Пётр Ершов суҡындырылған

1670 йылда нигеҙ һалынған[4] (башҡа мәғлүмәттәр буйынса 1687 йылда[5]) Коркина слобода булараҡ барлыҡҡа килгән. 1721 йылдан даими рәүештә Никола йәрминкәһе үткәрелә башлаған.

1782 йылда слобода Екатерина II указы менән Ишем ҡалаһы статусы алған. Ҡаланың атамаһы эргәһендәге йылғаныҡынан алынған.

Төп Себер трактында географик йәһәттән уңайлы урынлашып, ҡалаТубыл губернияһының иң бай игенселек менән малсылыҡ округтары солғауында Көнбайыш Себерҙең эре сауҙа йәрминкәләре үҙәгенә әүерелә. XIX быуатта йыл һайын декабрь айында Никола йәрминкәһе үткәрелгән[6].

1875 йылдың 21 октябрендә Ишемский ҡала банкыһы асыла[7]. XIX быуат ахырына Ишемдә биш тире иләү, дүрт һабын ҡайнатыу, алты һарыҡ тиреһе эшкәртеү, һигеҙ быйма баҫыу, ун алты тимерлек, һигеҙ кирбес һуғыу, ике араҡы сығарыу, ике майшәм, ике май һығыу һәм бер һыра заводы эшләп килә. 1817 йылдан 1871 йылғаса ҡалала уҡыу йорттары асыла[6].

1913 йылда ҡаланан ике саҡрымдағы Ишем станцияһы аша тәүге поездар үтә[6].

1921 йылда Ишем өйәҙе Төньяҡ Себер восстаниеһы үҙәгенә әүерелә.

1917—1923 йылдарҙа Ишем Төмән губернияһына ла, РСФСР-ҙың Урал өлкәһенә лә (1923—1930), Төмән өлкәһенә лә (1931—1934), Силәбе өлкәһенә лә (1934—1935), Омск өлкәһенә лә (1935—1944) инеп ала. 1944 йылдан Ишем ҡалаһы Төмән өлкәһе составында[6].

Ҡала составына төрлө йылдарҙа яҡын-тирә ауылдар индерелә бара.

Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында Ишемгә бер нисә предприятие эвакуацияланып килә.

Ҡала янында Ишем аэродромы урынлашҡан (РОСТО).

1982 йылдың 10 авгусында Ишем СССР Юғары Советы Президиумы «Почёт Билдәһе» ордены менән бүләкләнә.

1990 йылда Ишем ҡалаһы Рәсәйҙең тарихи урындары исемлегенә индерелә[8]

Дөйөм физик-географик тасуирламаһы

үҙгәртергә
 
Тимер юл вокзалы

Ҡала Иртыш ҡушылдығы Ишем йылғаһының һул ярында, Көнбайыш Себерҙең урман-далалы зонаһында, Ишем тигеҙлеге сиктәрендә урынлашҡан. Ҡала янында федераль әһәмиәттәге Синицинский бор тигән тәбиғәт ҡомартҡыһы менән данлы[3]. Төньяҡтан ҡаланы Ҡарасүл йылғаһы урап аға[9].

Мөһим транспорт үҙәге: ҡала аша Транссебер тимер юл магистрале, федераль әһәмиәттәге автомобильная юлы Р402 (Төмән — Омск), автомобиль юлы Р403 (Ишем — Петропавловск (Ҡаҙағстан)) үтә.

Климаты

үҙгәртергә

Климаты уртаса континентальный. Абсолют температура максимумы Ишемдә 38,0 °C — 1952 йылдың июлендә теркәлгән, абсолют температура минимумы −51.1 °C , 1968 йылдың декабрендә теркәлгән. Йәйге уртаса температура — 17 °C, ҡышҡы −16.7 °C. Ишемдә йылына уртаса 397.0 мм яуым-төшөм була[10].

  • Уртаса йыллыҡ һауа дымлылығы — 73 %. Уртаса айлыҡ дымлылыҡ — майҙа 58 %-ҡа тиклем, ноябрҙә — 81 % .
  • Йыллыҡ уртаса ел тиҙлеге — 3,2 м/с . Уртаса айлыҡ тиҙлек — 2,6 м/с (июль, августа) — 3,7 м/с (апрель)[11].
Ҡала климаты
Күрһәткес Ғин Фев Мар Апр Май Июн Июл Авг Сен Окт Ноя Дек Йыл
Абсолют максимум, °C 3,9 4,0 14,2 30,6 36,5 38,0 38,0 36,5 32,4 24,8 16,0 4,1 38,0
Уртаса температура, °C −16,2 −15,2 −7,6 3,2 11,7 17,5 19,0 16,2 9,9 3,2 −7,4 −13,9 1,7
Абсолют минимум, °C −47,3 −46,3 −42 −29 −12 −2,8 1,4 −3,3 −9,3 −29,6 −40,3 −51,1 −51,1
Яуым-төшөм нормаһы, мм 19 14 14 21 36 47 63 57 44 29 26 23 393
Сығанаҡ: [12][13].
Ҡала климаты
Күрһәткес Ғин Фев Мар Апр Май Июн Июл Авг Сен Окт Ноя Дек Йыл
Уртаса максимум, °C −13,8 −12,5 −4,2 7,5 17,1 22,7 24,3 20,9 15,4 5,3 −4,8 −10,6 5,6
Уртаса температура, °C −18,3 −17,2 −9,3 2,6 11,0 16,8 18,9 15,8 10,2 1,5 −8,6 −14,8 0,7
Уртаса минимум, °C −22,7 −21,9 −14,2 −2,2 5,0 10,9 13,6 10,7 5,3 −2,2 −12,3 −18,9 −4,1
Яуым-төшөм нормаһы, мм 17 13 12 25 31 57 70 57 40 31 24 18 395
Сығанаҡ: Climate-data.org

Халҡы

үҙгәртергә
Халыҡ иҫәбе
1856[14]1897[15]1913[14]1931[14]1939[16]1959[17]1967[14]1970[18]1973[14]1976[14]1979[19]
2500↗7153↗15 200↗18 200↗30 976↗47 793↗48 000↗56 162↗57 000↗62 000↗62 522
1982[14]1986[14]1989[20]1992[14]1996[14]1998[14]2000[14]2001[14]2002[21]2003[14]2005[14]
↘62 000↗65 000↗66 373↘65 800↗67 400↘63 200↘61 900↘61 400↗67 757↗67 800↘65 500
2006[14]2007[14]2008[14]2009[22]2010[23]2011[24]2012[25]2013[26]2014[27]2015[28]
↘64 800↘64 300↘64 000↗64 021↗65 243↘65 230↘64 883↗64 897↗65 002↗65 289


2016 йылдың 1 ғинуарына ҡарата халҡы буйынса ҡала Рәсәй Федерацияһының 1112[29] ҡалаһы араһында [30] 375-се урында була

Туғандаш ҡалалар

үҙгәртергә
  •   Гранд-Форкс, Төньяҡ Дакота (АҠШ)
  •   Суровикино, Волгоград өлкәһе (2017 йылдан)[31]

Иҫкәрмәләр

үҙгәртергә
  1. ↑ Итоги Всероссийской переписи населения 2020 года (по состоянию на 1 октября 2021 года) (урыҫ)
  2. ↑ Устав городаа Ишим 2015 йыл 30 июнь архивланған.
  3. ↑ 3,0 3,1 Географическая справка 2015 йыл 30 июнь архивланған.
  4. ↑ Визитная карточка 2015 йыл 30 июнь архивланған.
  5. ↑ Ишемский краеведческий музей. Ишемский хронограф 2011 йыл 23 сентябрь архивланған.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 Историческая справка 2015 йыл 30 июнь архивланған.
  7. ↑ Открытие Ишимского городского банка(недоступная ссылка)
  8. ↑ Устав ҡалаа Ишема 2015 йыл 30 июнь архивланған.
  9. ↑ O-42 карты Генштаба СССР. Тобольск, Ишем
  10. ↑ Климат Ишема. Климатические характеристики Ишема
  11. ↑ Справочник «Климат Рәсәйи» 2017 йыл 6 апрель архивланған.
  12. ↑ ФГБУ "ВНИИГМИ-МЦД".
  13. ↑ Абсолютные максимумы и минимумы температуры за всё время наблюдения из справочника "Климат Рәсәйи"
  14. ↑ 14,00 14,01 14,02 14,03 14,04 14,05 14,06 14,07 14,08 14,09 14,10 14,11 14,12 14,13 14,14 14,15 14,16 14,17 Народная энциклопедия «Мой город». Ишим. Дата обращения: 24 июнь 2014. Архивировано 24 июнь 2014 года.
  15. ↑ [1]
  16. ↑ Всесоюзная перепись населения 1939 года. Численность городского населения СССР по городским поселениям и внутригородским районам. Дата обращения: 30 ноябрь 2013. Архивировано 30 ноябрь 2013 года.
  17. ↑ Всесоюзная перепись населения 1959 года. Численность городского населения РСФСР, её территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу. Демоскоп Weekly. Дата обращения: 25 сентябрь 2013. Архивировано 28 апрель 2013 года.
  18. ↑ Всесоюзная перепись населения 1970 года Численность городского населения РСФСР, её территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу. Демоскоп Weekly. Дата обращения: 25 сентябрь 2013. Архивировано 28 апрель 2013 года.
  19. ↑ Всесоюзная перепись населения 1979 года Численность городского населения РСФСР, её территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу. Демоскоп Weekly. Дата обращения: 25 сентябрь 2013. Архивировано 28 апрель 2013 года.
  20. ↑ Всесоюзная перепись населения 1989 года. Численность городского населения. Архивировано 22 август 2011 года.
  21. ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более. Архивировано 3 февраль 2012 года.
  22. ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, посёлкам городского типа и районам на 1 января 2009 года. Дата обращения: 2 ғинуар 2014. Архивировано 2 ғинуар 2014 года.
  23. ↑ Всероссийская перепись населения 2010 года. Численность населения и его размещение в Тюменской области. Дата обращения: 10 май 2014. Архивировано 10 май 2014 года.
  24. ↑ Тюменская область. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2009-2015 годов
  25. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года. Дата обращения: 31 май 2014. Архивировано 31 май 2014 года.
  26. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов). Дата обращения: 16 ноябрь 2013. Архивировано 16 ноябрь 2013 года.
  27. ↑ Таблица 33. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года. Дата обращения: 2 август 2014. Архивировано 2 август 2014 года.
  28. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года. Дата обращения: 6 август 2015. Архивировано 6 август 2015 года.
  29. ↑ с учётом городов Крыма
  30. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года. Таблица «31. Численность населения городов и пгт по федеральным округам и субъектам Российской Федерации на 1 января 2016 года». RAR-архив (1,0 Mб)
  31. ↑ Ишем и Суровикино стали городами-побратимами. t-l.ru. Дата обращения: 29 сентябрь 2017.

Әҙәбиәт

үҙгәртергә
  • Ишем, окружный ҡала Тобольской губернии // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
  • Административно-территориальное деление Төмәнской области (XVII—XX вв.). — Төмәнь, 2003. — 304 с. — ISBN 5-87591-025-9.
  • Гультяев Н. Е., Волкова М. П. Эволюция хозяйственно-экономического развития ҡалаа Ишема //Западносибирское краеведение. Вып. 2. Ишем, 1997. С. 126—130. — ISBN 5-900142-14-0
  • Ишем далёкий — близкий: Научно-популярные очерки. Ишем. 1997. 182 с — ISBN 5-900142-20-5
  • Ишем: Исторические очерки. Ишем, 1995. 64 с.
  • Ишем: Прошлое и настоящее: Библиографический указатель. Ишем, 1991. 144 с.
  • Ишемский хронограф //Западносибирское краеведение. Вып. 2. Ишем, 1997. С. 143—153. — ISBN 5-900142-14-0
  • Калинина М. Ф. Времена. Люди и судьбы //Коркина слобода. Краеведческий альманах. Вып. 3. Ишем, 2001. С. 149—158 — Ҡалып:ISBN с опечаткой (начало)
  • Калинина М. Ф. Времена. Люди и судьбы //Коркина слобода. Краеведческий альманах. Вып. 4. Ишем, 2002. С. 142—163. — ISBN 5-900142-33-7 (окончание)
  • Пашков Ф. М. Как Коркина слобода стала Ишемом //Коркина слобода. Краеведческий альманах. Вып. 4. Ишем, 2002. С. 5—9. — ISBN 5-900142-33-7
  • Пашков Ф. М. Пётр Онофриев //Коркина слобода. Вып. 1. Ишем, 1999. С. 44—47. — ISBN 5-900142-50-7
  • Шилова Е. В. Ишем в начале XIX века (общий обзор) //Западносибирское краеведение. Вып. 3. Ишем, 2000. С. 118—124. — ISBN 5-900142-29-9

Һылтанмалар

үҙгәртергә
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Ишем_(Төмән_өлкәһе)&oldid=1259407» битенән алынған