Ишем (йылға)
Ишем - (рус. Иши́м, ҡаҙ. Есіл) — Ҡаҙағстандағы һәм Рәсәй Федерацияһындағы йылға, Иртыштың һул яғынан ҡойған, иң оҙон ҡушылдығы.
| Ишем | |
 | |
| Һыу башы | Һары Арҡа |
|---|---|
| Ҡайҙа ҡоя | Иртыш |
| Ҡушылдыҡ | Терисаккан[d], Акан-Бурлук (река)[d], Иман-Бурлук[d], Оло Тава, Жабай[d], Жаман-Кайракты[d], Колутон[d], Карасуль, Ик[d], Ир, Старица[d], Мысли (Есіл ҡушылдығы), Алабуға, Ченчерь, Балаир (Ишим ҡушылдығы), Блиниха, Барсук, Сортамак, Ташаир һәм Чуртанка |
| Һыу йыйыу бассейны | бассейн Оби[d] |
| Һыу сығымы | 56,3 м³/с |
| Бассейн майҙаны | 177 000 км² |
| Донъя ҡитғаһы | Азия |
| Дәүләт |
 Ҡаҙағстан Рәсәй |
| Административ-территориаль берәмек | Ҡарағанда өлкәһе[d], Төмән өлкәһе һәм Омск өлкәһе |
| Оҙонлоҡ | 2450 km |
_OSM.png) | |
| Бассейн категорияһы | Категория:Бассейн Ишима[d] |
 | |
 Ишем Викимилектә | |
Оҙонлоғо — 2450 км[1], һыуйыйғыс бассейны майҙаны — 177 000 км²[1] (163 000 км²[2]). Йылғаның уртаса йыллыҡ ҡойған һыуы яҡынса 2,5 км³[3]. Ишем тамағы Иртыштың һул яғында, уның 1016-сы километрында[1].
Рәсәй дәүләт һыу реестры мәғлүмәттәре буйынса ул ҡарарға Иртыш һыу бассейны округына инә; йылға бассейны — Иртыш; бәләкәй йылға бассейны — Иртыш йылғаһының Ишем ҡушылған урынға тиклемге ҡушылдыҡтары; һыу хужалығы участкаһы — Ишем Рәсәйҙең Ҡаҙағстан сигенән Оло Уват гидроузелына тиклем.
Дөйөм физик-географик тасуирлама
үҙгәртергә.PNG)
Йылға Ҡаҙағстандың ваҡ сусаҡлы бейек булмаған Нияз тау массивынан башлана, 775 км буйы төньяҡ-көнбайышҡа ағып, бер нисә эре йылға ҡушылдығы менән ҙурая бара.
Державинск ҡалаһы янында ағымының 1578 километрында (Ишем йылғаһының үрге ағымының шартлы сиге ) йырҙаһын ҡырҡа меридианаль йүнәлешкә үҙгәртеп — көньяҡтан төньяҡҡа аға башлай. Сергеевка ауылынан түбәндәрәк Төньяҡ Ҡаҙағстан тигеҙлегенә барып сыға һәм Ишемтамаҡ (Усть-Ишим% ауылы янында Иртышҡа барып ҡоя.
Ишем ҡар һыуҙары менән туйына. Йылға ноябрь башында туңа, апрель — майҙа асыла. Орехово ауылы янында тамағынан 61 км өҫтәрәк уртаса һыу тотоноу күләме — 83,1 м³/с, иң күбе — 712 м³/с[4].
Экологияһы
үҙгәртергәИшем һыу ныҡ бысраҡ. Түбәнге ағымында ( Рәсәй территорияһы) нефть продукттары балыҡсылыҡ хужалығында ҡаралған ПДК-нан 6 тапҡыр артып китә. Тамағына табан нефть продукттары концентрацияһы үҙгәреү ПДК-нан 2-нән 3 тапҡырға тиклем артыҡ була, тимер — һыу ПДК-һынан 4-7 тапҡырға тиклем юғары. Баҡыр балыҡҡа ҡаралған ПДК сиктәренән 6-7 тапҡырға артыҡ, йылғаның буйынан-буйына марганецтың балыҡ ПДК-һынан хатта 20 тапҡырға артыҡ булыуы билдәләнгән. бөтә йылғаларҙың һыу буйы. Пестицидтар концентрацияһы (ДДТ тибындағы) уртаса 0.001 - 0.03 мкг/л тура килә[2].
Ишемтамаҡ кешеһе
үҙгәртергәУсть-Ишим ауылы янында 2008 йылда хәҙерге заман тибындағы (Homo sapiens) кеше һөлдәһе табылған : янбаш һөйәгенә 45 мең йыл булып сыҡҡан, унан сифатлы ДНК алыуға өлгәшелгән[5]. Усть-Ишим кешеһе Y-хромосомалы, К*(xLT) гаплогруппалы, митохондриаль R гаплогруппалы булып сыҡҡан[6][7].
Иҫкәрмәләр
үҙгәртергә- ↑ 1,0 1,1 1,2 «Ишим» — информация об объекте в Государственном водном реестре
- ↑ 2,0 2,1 Схема комплексного использования и охраны водных объектов бассейна р. Иртыш. Книга 1. www.nobwu.ru. Дата обращения: 9 ғинуар 2019.
- ↑ Река Ишим (бассейн реки Иртыш). megaribolov.ru. Дата обращения: 9 ғинуар 2019.
- ↑ Ishim At Orekhovo (ингл.). R-ArcticNET. Дата обращения: 9 ноябрь 2018.
- ↑ Находка древнейшего человека современного типа в Евразии: Путь на север был открыт гораздо раньше, чем это считалось до сих пор. www.antropogenez.ru. Дата обращения: 9 ғинуар 2019.
- ↑ Supplementary information 9. Philogenetic reconstruction of the Ust’Ishim Y-chromosome. www.nature.com. Дата обращения: 9 ғинуар 2019.
- ↑ Геном древнего обитателя Западной Сибири проливает свет на историю заселения Евразии. elementy.ru. Дата обращения: 9 ғинуар 2019.
Һылтанмалар
үҙгәртергә- Ишим (река) // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
- Ишим // Словарь современных географических названий / Рус. геогр. о-во. Моск. центр; Под общ. ред. акад. В. М. Котлякова. Институт географии РАН. — Екатеринбург: У-Фактория, 2006.
- Есиль // Казахстан. Национальная энциклопедия. — Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2005. — Т. II. — ISBN 9965-9746-3-2.
- р. Ишим близ Державинска (на викимапии). www.wikimapia.org. Дата обращения: 9 ғинуар 2019.
- Идея поворота паводковых вод Ишима на юг. www.proza.ru. Дата обращения: 9 ғинуар 2019.