Железноводск
Железноводск —Рәсәй Федерацияһы Ставрополь крайы буйһондороуындағы ҡала (1917 йылдан). Федераль әһәмиәткә эйә ҡала-курорт. Железноводск ҡала-курорт ҡала округының административ үҙәге.
Ҡала | |||||
Железноводск | |||||
| |||||
Ил | |||||
---|---|---|---|---|---|
Федерация субъекты | |||||
Городской округ | |||||
Координаталар | |||||
Глава города |
Евгений Иванович Моисеев[1] | ||||
Нигеҙләнгән | |||||
Ҡала с |
[[1917 года]] | ||||
Майҙаны | |||||
Бейеклеге |
599 м | ||||
Халҡы | |||||
Тығыҙлығы |
267,91 кеше/км² | ||||
Агломерация | |||||
Этнохороним |
железноводчáнин, железноводчáнка, железноводчáне | ||||
Сәғәт бүлкәте | |||||
Телефон коды |
+7 87932 | ||||
Почта индексы |
357400 | ||||
Һанлы танытмалар | |||||
Автомобиль коды |
- | ||||
Код ОКАТО | |||||
Код ОКТМО | |||||
Рәсми сайт | |||||
День города |
третья суббота сентября | ||||
Кавказ Минераль Һыуҙары экология-курорт төбәге составына инә.
Тарихы
үҙгәртергәЖелезноводск тарихы XIX быуаттан башлана. Билдәле немец сығышлы урыҫ табибы, йәмәғәтсе һәм гуманист Ф. П. Гааз ҡабарҙы кенәзе Измаил-Бей Атажуков ярҙамы менән 1810 йылда Тимер тауы (рус. Железная гора) итәгендә 2 минераль һыу сығанағы таба. Был көн Железноводск курортының тыуған көнө тип һанала. 2 йылдан инде ябай көнкүреш шарттары ла булмауына ҡарамаҫтан, тау битләүенә ауырыуҙар ағыла башлай. Хатта 1820 йылда ла, генерал Раевский ғаиләһе менән бергә А. С. Пушкин килеп киткән саҡта, бында ҡыуыштар һәм сатырҙар ғына тора, ә һыу инеү өсөн ситән менән кәртәләнгән соҡорға төшөргә тура килә.
Бер нисә йылдан һуң генерал А. П. Ермолов башланғысы буйынса яңы курортты төҙөкләндереү менән шөғөлләнәсәк төҙөлөш комиссияһы ойошторола. Железноводскиҙа тәүге һыу ҡойоноу урындары барлыҡҡа килә, сығанаҡтар араһында юлдар Курорт паркы аллеяларына әйләнә.
1840-сы йылдарҙа хәрби министр ҡушыуы буйынса Кисловодск слободаһынан 40 «отставкалағы түбәнге чин ҡатламы ғаиләләләре Һыуға килеүселәрҙе һаҡлау һәм уларға торор урын биреү маҡсатында» шунда күсерелә. Күскенселәр һуңынан казак хәрби станицаһына нигеҙ һала, Кавказ һуғышынан һуң Железноводск биҫтәһе булып китә.
1856 йылда Кавминводыны тәбиғи һынаусы һәм журналист Ф. А. Баталин тикшереп, тасуирлап яҙып сыға. Железноводскиҙа ул 25 минераль һыу сығанағы, шул иҫәптән һуңынан үҙенең исеме биреләсәк сығанаҡты тапҡан һәм һүрәтләгән.
1880-се йылдарҙа курортта дауаланырға килеүселәр өсөн 20-нән ашыу йорт тәҡдим ителә.
Быуаттар сигендә Железноводскиға тиклем тимер юл полотноһы һуҙылған, урамдарҙа электр лампалары ҡабынған, улар өсөн энергияны Рәсәйҙә беренсе «Белый Уголь» гидроэлектростанцияһы биргән. Паркта бер нисә заманса матур бина — Островский ванналары, Бохара әмире һарайы (архитектор В. Н. Семёнов), тимер юл вокзалы барлыҡҡа килә. Дауалауҙың яңы ысулдары индерелә.
XX быуат
үҙгәртергәXX быуат Железноводскиҙа иркен һәм уңайлы ҡунаҡханалар төҙөлә башлай. Уларҙың иң ҙурына 1902 йылдың майында 1-се һәм 2-се сығанаҡтар эргәһендә нигеҙ һалына. Бер йылдан ул 120 кешене ҡабул итә ала инде. Тағы ла арзанлы өс йәйге ҡунаҡхана төҙөгәндәр. Дауаланырға килгәндәрҙе яйлы торлаҡ менән тәьмин итеүгә икенсе аҙым — дачалар, йорттар төҙөү була. 1902 йылда Тимер тауының көнбайыш битләүендә биналар төҙөлә башлай.
Артабан һалынған һыу үткәргес, канализация, электр һәм телефон селтәре Железноводскиға Европа курорттары рәүеше алырға ярҙам итә.
Быуат башында быраулау станоктарын ҡулланыу һөҙөмтәһендә курорттың гидроминераль базаһы ла һиҙелерлек байый. Доктор В. В. Владимирский Тимер тауының төньяҡ битләүендә яңы сығанаҡ таба. Тау инженеры Н. Н. Славяновтың хеҙмәте менән бер нисә минераль һыу сығанағы йыһазландырыла, ә ул быраулаған 16-сы скважина ҡеүәтле һыу ағымын бирә һәм тиҙ арала «Славяновская» тигән исем ала.
1911 йылда бында балалар өсөн беренсе «Тау һауаһы» шифаханаһы асылған, унда ул ваҡыттағы бөтә фән ҡағиҙәләре буйынса физик дауалау алымдары институты йыһазландырылған.
Беренсе бөтә донъя һуғышы ҡайһы бер дачаларҙа госпиталдәр асыу ихтыяжы тыуҙыра. Граждандар һуғышы йылдарында улар яраланған балаларҙы ғына түгел, аҙ тәьмин ителгән ғаиләләрҙән балаларҙы дауалау өсөн дә файҙаланыла.
Железноводск 1917 йылда ҡала статусы ала.
1921 йылда беренсе шифаханалар асыла башлай. 1925 йылда инде улар — бишәү, 1927-тә ун өс була.
1934 йылда курорт ял итеүселәрҙе йыл әйләнәһенә ҡабул итеүгә күсә.
Бөйөк Ватан һуғышының тәүге аҙналарында өс мең кешелек 7 эвакогоспиталь ойошторола. Бер йыл эсендә улар 30 мең яраланған һалдат һәм офицерҙы аяҡҡа баҫтыра.
1942 йылдың 9 авгусында ингән немецтар ҡалаға ҙур зыян килтерә, курорт эшмәкәрлеген тулыһынса туҡтата. Биш айҙа тиҫтәләрсә кеше атыла. Курорт хужалығы ныҡ зыян күрә — медицина ҡорамалдары юҡ ителә, күп шифаханалар дошман сигенгәндәге янғында ныҡ зыян күрә йә шартлатыла.
1943 йылдың 11 ғинуарында Железноводск немец-фашист илбаҫарҙарынан азат ителә[4].
1950 йылдарҙа Железноводск күренешен үҙгәртә башлай. Көнсығыш сигендә торлаҡ төҙөү йылдам алып барыла, яңы мәктәп сафҡа инә. Үҙәк майҙанға һәм ҡайһы бер урамдарға асфальт һалына.
1964 йылдың 5 июнендә РСФСР Министрҙар Советы Пятигорскиҙа, Кисловодскиҙа, Железноводскиҙа, Ессентукиҙа, Минераль Һыуҙарҙа һәм уға яҡын урынлашҡан Ставрополь крайының тораҡ пункттарында граждандарҙы пропискаға индереүҙе сикләү тураһында ҡарар сығара[5].
Артабанғы ун йыллыҡтар Железноводск курортының һәм ҡала инфраструктураһының әүҙем үҫешеүе осорҙары була. Железноводск ҡаҙанған уңыштар СССР ВДНХ-һында күрһәтелә.
1975 йылда ял итеүселәрҙең һаны 100 мең кешенән уҙып китә.
XXI быуат
үҙгәртергә2002 йылдың 24 майында Железноводск ҡала Советы ҡарары менән ҡала-курорт гербы раҫлана (проект авторы А. Плужник[6])[7].
2010 йылдың 29 ноябрендәге Железноводск ҡала думаһы ҡарары менән тағы ла бер рәсми символ — гимн булдырыла (В. Сидоренко һүҙ., Н. Попов музыкаһы)[8].
2020 йылда ҡалала «Аҡыллы ҡала» системаһы әүҙем индерелә, шул иҫәптән ул үҙ эсенә видеокүҙәтеү системаһын да ала. Коронавирус инфекцияһы таралыу осоронда кеше битлек кейәме-юҡмы икәнен билдәләп булған яңы программа блогы өҫтәлә[9]
Физик-географик тасуирлама
үҙгәртергәГеографияһы
үҙгәртергәҠала Ставрополь ҡалҡыулығының көньяҡ өлөшөндә, Оло Кавказ тауҙары алдында, Тимер тауының көньяҡ-көнбайыш һәм өлөшләтә көнсығыш битләүҙәрендә, Джеймук һәм Кучук йылғалары үҙәнендә, Бештау тимер юл станцияһынан 6 саҡрым алыҫлыҡта, Пятигорскиҙан — 12 саҡрым, Ставрополдән 191 саҡрым алыҫлыҡта урынлашҡан. Диңгеҙ кимәленән 470—650 бейеклектә, 93 квадрат километр майҙан биләй.
Железноводск — Кавказ Минераль Һыуҙарында иң йылдам үҫешкән курорт. 2003 йылда уға бәлкәй ҡалалар араһында «Рәсәйҙең иң яҡшы ҡалаһы» исеме бирелә.
Климаты
үҙгәртергәБында тау-урман климаты, урта Альп климатынан оҡшаш. Һауа кислород һәм урман фитонцидтары менән байытылған. Ҡояшлы көндәр күп, ҡыш һалҡын түгел.
Железноводск Кавказ Минераль Һыуҙарының иң таҙа ҡалаһы булып иҫәпләнә. Бында һауа, һыу һәм тупраҡ бик таҙа.
Халҡы
үҙгәртергәХалыҡ иҫәбе | ||||||
---|---|---|---|---|---|---|
1897[10] | 1926[10] | 1931[11] | 1939[10] | 1959[12] | 1970[13] | 1979[14] |
300 | ↗22 000 | ↘2591 | ↗7400 | ↗11 927 | ↗18 795 | ↗23 537 |
1989[15] | 1992[10] | 1996[10] | 1998[10] | 2000[10] | 2001[10] | 2002[16] |
↗28 460 | ↗29 400 | ↗29 900 | ↗30 300 | →30 300 | ↘30 100 | ↘25 135 |
2003[10] | 2005[10] | 2006[10] | 2007[10] | 2008[10] | 2009[17] | 2010[18] |
↘25 100 | ↘24 700 | ↘24 400 | ↘24 100 | ↘23 800 | ↘23 763 | ↗24 433 |
2011[19] | 2012[20] | 2013[21] | 2014[22] | 2015[3] | ||
↗24 438 | ↘24 361 | ↗24 466 | ↘24 438 | ↗24 950 |
2019 йылдың 1 ғинуарына ҡарата ҡала халыҡ иҫәбе буйынса Рәсәй Федерацияһының 1115 ҡалаһынан 577-се урында булған
- Гендер составы
2010 йылдың халыҡ иҫәбен алыу йомғаҡтары буйынса ҡалала 10 843 ир-ат (44,38 %) һәм 590 13 (55,62 %) ҡатын-ҡыҙ йәшәгән[23].
- Милли составы
2010 йылдың халыҡ иҫәбен алыу һөҙөмтәләре буйынса ҡалала йәшәгән халыҡтың милләттәре (1%-тан кәм булғандар «Башҡалар» төшөрмәһендә)[23]:
Милләте | Һаны | Проценттан |
---|---|---|
Рус | 417 21 | 87,66 |
Әрмәндәр | Биш йөҙҙән туҡһан | 2,44 |
Украиндар | Бер йөҙ ҡырҡ | 1,40 |
Гректар | Һигеҙ йөҙ туҡһан | 1,22 |
Башҡа[24] | 1782 | 7,29 |
Йәмғеһе | 24 433 | 100,00 |
Дауалау базаһы
үҙгәртергәУникаль дауалау факторҙары, тәбиғи урман паркының тыныс матурлығы, ғәҙәттән тыш саф һауа курортты айырыуса баһалы итә. Железноводскиҙа аш һеңдереү, бөйөр, бәүел юлдары (туберкулез булмаған) ауырыуҙарын, матдәләр алмашыныу сирҙәрен дауалайҙар.
Хәҙер Железноводскиҙа йылына 80 меңдән ашыу кеше ҡабул иткән 20-нән ашыу заманса шифахана эшләй.
1866 йылдан дауалау өсөн Тамбукан һәм Лысогорск күлдәренең сульфидлы шифалы ләме файҙаланыла. Ләмдә тимер, йод, цинк, баҡыр, көмөш бар.
Минераль һыу сығанаҡтары
үҙгәртергәМинераль һыу сығанаҡтары — шифахананың төп дауалау ысулы. Улар 20-нән ашыу. Һыу эсеү өсөн генә түгел, ванна, ингаляциялар һәм башҡа һыу процедуралары өсөн дә файҙалана. Башлыса сығанаҡтар углекислота миҡдары һәм температураһы менән генә айырыла. Был айырмалыҡтар эсәр һыу менән дауалау тәғәйенләгәндә мөһим роль уйнай.
Юғары температура кальцийлы һыуҙарға хас түгел; Железноводск — ҡағиҙәнән тайпыла. Ул Рәсәйҙә һәм Европала юғары температуралы кальцийлы һыу булған берҙән-бер урын[25].
Әлеге ваҡытта эсәр һыу менән дауалау дүрт бювет: Лермонтов, Славяновский, Көнбайыш һәм Смирновский бюветтары менән тәьмин ителә. Көн һайын улар 7:00 — 9:00, 11:30 — 14:30 һәм 16:30-ҙан 19:00 сәғәткә тиклем эшләй.
Славяновский сығанағы
үҙгәртергәСлавяновский сығанағының һыу температураһы 55°-ҡа етә. Был курортта иң ҡайнар сығанаҡтарҙың береһе.
Әлеге ваҡытта һыу ике скважинанан килә: № 116, № 69.
- Һыуҙың химик составы
Анион г/л | Катион г/л |
---|---|
|
- Дөйөм минераллашыу — 3,647 г/л.
- PH: 6,5
Г. Курлов формулаһы буйынса :
CO<sub id="mwAY0">Ике</sub> — 0,7
pH = 7
Fe — 0,0037
I — 0,0009
Br — 0,0007
HBOИке — 0,0065
Смирнов сығанағы
үҙгәртергә1866 йылда рәйесе Рус бальнеологик йәмғиәте рәйесе доктор Смирнов А. С. тапҡан.
Һыу сығанағы температураһы 38°. Ашҡаҙан-эсәк, бауырҙың хроник ауырыуҙары, үт ҡыуығы һәм үт юлдары ауырыуҙары, бәүел юлдары ауырыуҙары, подагра, оксалатурия, фосфатурия һ.б. ауырыуҙарҙы дауалауҙа файҙаланыла. Ашағанда эсәр һыу сифатында ла файҙаланырға мөмкин.
pH = 6,5
CO2 — 0,9
Fe — 0,0036
HBO2 — 0,0052
Лермонтов сығанағы
үҙгәртергәАтама шағир Лермонтов Михаил Юрьевичтың 150 йәше айҡанлы бирелгән. 1975 йылдан бында № 69 сығанаҡтан һыу бирелә.
Башҡа сығанаҡтар
үҙгәртергә- Незлобинский сығанағы (№ 8, 1970 йылдарҙа ябылған)
- Мариинский сығанағы (№ 18, 2005 йылдағы реконструкциянан һуң асылмаған)
- Нелюбинский сығанағы (эҫе һәм һыуыҡ) —
- Завадовский сығанағы
- Кегамовский сығанағы (хәҙер ташландыҡ хәлдә).
- Владимирский сығанағы
- Барятинский сығанағы (икенсе исеме Гааз сығанағы)
- 54 -се сығанаҡ 1952 йылдан алып 1977 йылға тиклем эшләй.
- 69-сы скважина
- 70-се скважина
- Көнбайыш бюветы
- 56-сынан 62 -сегә тиклемге скважиналар
Мәҙәни мираҫ объекттары
үҙгәртергә-
Железноводск Панорама. Һулдан уңға: Развалка, Тимер, Баллы тауҙары
-
Железноводск курорты өлөшө. Баллы тауҙан күренеш
-
Көнбайыш микрорайон. Баллы тауҙан күренеш
-
Декоратив күл. Развалка һәм Тимер тауҙары күренеше
-
Железноводск. Декоратив күл. Тимер тауынан күренеш
-
Дауалау паркындағы баҫҡыстар һәм Тимер тауы
-
Бештау һәм дауалау паркы
-
Пушкин галереяһы
-
Каскад баҫҡыстары
-
Парк. Йондоҙнамә скульптураһы
-
Бөркөт — Кавминводы символы
-
54-се сығана(хәҙер эшләмәй)
-
«Кристалл» кинотеатры
-
Мәңгелек ут. Һуғыш йылдарында һәләк булғандарға арналған мемориал
-
Развалка тауы. Селитралы ҡаянан күренеш
Шулай уҡ ҡарағыҙ
үҙгәртергәСығанаҡтар
үҙгәртергә- ↑ Новый глава Железноводска . Официальный сайт Думы и администрации города-курорта Железноводска (14 декабрь 2016). Дата обращения: 2 февраль 2017. Архивировано 14 декабрь 2016 года.
- ↑ Управление Росреестра по Ставропольскому краю. Доклад о состоянии и использовании земель Ставропольского края в 2010 году (недоступная ссылка — история).(недоступная ссылка)
- ↑ 3,0 3,1 Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года . Дата обращения: 6 август 2015. Архивировано 6 август 2015 года.
- ↑ Календарь государственных праздников Российской федерации, памятных дат и знаменательных событий Ставропольского края на 2011 год . Дата обращения: 17 ғинуар 2015. Архивировано 16 ғинуар 2015 года.
- ↑ Система доступа к полному архиву законодательства СССР (1917-1992). Скачать: Постановление Совмина РСФСР от 05.06.1964 N 685 . www.ussrdoc.com. Дата обращения: 18 сентябрь 2018. Архивировано 21 октябрь 2013 года.
- ↑ Михно А. Гербмейстер из Железноводска // Ставропольская правда / А. Михно. — 1995. — № 142. — С. 1.
- ↑ Решение Совета города Железноводска от 24 мая 2002 года № 217 «Об утверждении Положения о гербе города Железноводска»
- ↑ Решение Думы города-курорта Железноводска от 29 ноября 2010 года № 780 «О гимне города-курорта Железноводска Ставропольского края» . Архивировано 20 октябрь 2017 года.
- ↑ В Железноводске заканчивается внедрение программы «Умный город». kavtoday.ru. Дата обращения: 21 мая 2020.
- ↑ 10,00 10,01 10,02 10,03 10,04 10,05 10,06 10,07 10,08 10,09 10,10 10,11 10,12 Народная энциклопедия «Мой город». Железноводск . Дата обращения: 12 октябрь 2013. Архивировано 12 октябрь 2013 года.
- ↑ Административно-территориальное деление Союза ССР (на 1 января 1931 года). I. РСФСР . Дата обращения: 19 август 2013. Архивировано 19 август 2013 года.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1959 года. Численность городского населения РСФСР, её территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу . Демоскоп Weekly. Дата обращения: 25 сентябрь 2013. Архивировано 28 апрель 2013 года.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1970 года Численность городского населения РСФСР, её территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу. Демоскоп Weekly. Дата обращения: 25 сентябрь 2013. Архивировано 28 апрель 2013 года.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1979 года Численность городского населения РСФСР, её территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу. Демоскоп Weekly. Дата обращения: 25 сентябрь 2013. Архивировано 28 апрель 2013 года.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1989 года. Численность городского населения . Архивировано 22 август 2011 года.
- ↑ Численность населения по каждому городскому и сельскому населённому пункту Ставропольского края на дату ВПН-1989 и ВПН-2002 . Дата обращения: 12 ғинуар 2015. Архивировано 12 ғинуар 2015 года.
- ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, посёлкам городского типа и районам на 1 января 2009 года . Дата обращения: 2 ғинуар 2014. Архивировано 2 ғинуар 2014 года.
- ↑ Итоги Всероссийской переписи населения 2010 года. Общая численность населения (в т.ч. мужчин, женщин) по муниципалитетам и населённым пунктам Ставропольского края . Дата обращения: 5 апрель 2015. Архивировано 5 апрель 2015 года.
- ↑ Оценка численности постоянного населения муниципальных образований Ставропольского края на 1 января 2011 г. (с учётом предварительных итогов Всероссийская перепись населения 2010 года)
- ↑ Оценка численности постоянного населения муниципалитетов Ставропольского края на 01.01.2012 г.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов) . Дата обращения: 16 ноябрь 2013. Архивировано 16 ноябрь 2013 года.
- ↑ Оценка численности постоянного населения муниципалитетов Ставропольского края на 1 января 2014 года . Дата обращения: 2 апрель 2014. Архивировано 2 апрель 2014 года.
- ↑ 23,0 23,1 Всероссийская перепись населения 2010 года на территории Ставропольского края. Том 3 книга 1 «Национальный состав и владение языками, гражданство» . Дата обращения: 5 апрель 2015. Архивировано 5 апрель 2015 года. 2016 йыл 5 март архивланған.
- ↑ аварцы (26), азербайджанцы (136), афганцы (6), белорусы (73), болгары (10), грузины (69), дагестанцы (7), даргинцы (15), евреи (8), езиды (55), ингуши (7), кабардинцы (34), казаки (25), казахи (18), карачаевцы (43), корейцы (10), кумыки (20), лезгины (6), молдаване (8), мордва (27), немцы (31), ногайцы (58), осетины (74), поляки (7), татары (80), удмурты (7), узбеки (46), черкесы (10), чеченцы (41), чуваши (24), давшие другие ответы о национальной принадлежности (66), не указавшие национальную принадлежность (767)
- ↑ Минеральные воды Железноводска . Дата обращения: 30 май 2009. Архивировано 3 июль 2009 года. 2009 йыл 3 июль архивланған.
Һылтанмалар
үҙгәртергә- Официальный сайт администрации города Железноводска
- Железноводск. Кавказские Минеральные Воды
- Добро пожаловать в Железноводск! 2021 йыл 6 май архивланған.
- Железноводск на КавМинВодах — неофициальный сайт курорта
- История Железноводска . Архивировано из оригинала 3 июль 2009 года. 2009 йыл 3 июль архивланған.
- Виды КМВ, сферические панорамы и красивые фото различных мест городов . Архивировано из оригинала 30 ғинуар 2011 года. 2011 йыл 30 ғинуар архивланған.
- Виртуальный тур по Железноводску и его санаториям
- Железноводск // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
- Железноводская железнодорожная ветвь и её влияние на развитие курортного региона Кавказские Минеральные Воды в конце XIX — начале XX века