Екатеринбург өйәҙе

Екатеринбург өйәҙе — 1781—1923 йылдарҙа Рәсәй империяһы Пермь губернаһы һәм РСФСР-ҙың Екатеринбург губернаһы составындағы административ-территориаль берәмек. Өйәҙ ҡалаһы — Екатеринбург.

Екатеринбург өйәҙе Өйәҙ үҙәге гербы Губерна гербы Герб уездного центра Герб губернии Губерна Пермь губернаһы Үҙәге Екатеринбург Барлыҡҡа килгән 1781 Бөтөрөлгән 1923 Майҙаны 24 078,1 саҡрым² Халҡы 412 296 кеше (1897) Файл:Permskaya gubernia Ekaterinburgsky uezd.png

Екатеринбург өйәҙе картаһы; 1908 йыл

Географияһы

Екатеринбург өйәҙе майҙаны буйынса Пермь губернаһының, күлдәр биләгән 888 км²(780 кв. саҡрым) майҙанды иҫәпләмәгәндә, 4-се урында торған, майҙаны 28 291 км² (24 858 кв. саҡрым), өйәҙе булған. Өйәҙҙең үҙләштерелгән 27 761 км²(2 541 мең дис.) тигеҙ булған: урмандар — 23 325 км²(2 135 мең дис.), һөрөнтө ерҙәр — 2 994 км²(274 мең дис.), болондар һәм утлауыҡтар — 1 453 км²(133 мең дис.) яҡын. Уңайһыҙ ерҙәр — 2 622 км²(240 мең дис.) яҡын. Ҡаҙна ерҙәр — 8 019 км²(734 мең дис.), крәҫтиәндәргә бүленгән участкалар — 2 939 км²(269 мең дис.), хосуси биләмәләр (башлыса завод биләмәләре) — 19 174 км² (1 755 мең дис.); ҡалған ерҙәр ҡаланыҡы, сиркәүҙеке, монастырҙарҙыҡы һ.б. булған. Хосуси милек хужалары: дворяндар —16 181 км² (1481 мең дис.), сауҙагәрҙәр — 2 972 км² (272 мең дис.), мещандар һәм крәҫтиәндәр — 2 207 км² (202 мең дис.) ергә эйә булған. Халыҡ һаны — 347 133.

Был тирәлә түбәләре артыҡ ныҡ бейек булмаған Урал тауҙары, төньяҡтан көньяҡҡа, тупраҡ составында һәм төҙөлөшөндә ҙур ҡатмарлылыҡ, шулай уҡ бындағы минералдар һәм аҫыл таштарҙың байлығын һәм төрлөлөгөн барлыҡҡа килтереп, өйәҙ территорияһы буйлап уҙа. Екатеринбург өйәҙенең алтын рудниктары һәм приискылары борондан данлыҡлы булған. Өйәҙ территорияһында ҙур йылғалар юҡ, ләкин уртаса йылғалар байтаҡ булған: Иҫәт, Тагил, Нейва, Реян, Пышма, Иҫәт ҡушылдығы Синара, Тинес (Теча), уның һул ҡушылдыҡтары Ревда һәм Төньяҡ (Северная), уң ҡушылдыҡтары Шайтан һәм Билимбаиха, Ҡариҙел һ.б.. Күлдәрҙән иң шәбе: Өйәлге (түңәрәк әйләнәһе оҙонлоғо 64 км), Иртәш (оҙонлоғо 64 км), Кәҫле (түңәрәк әйләнәһе 96 км-ҙан артыҡ), Иҫәткүл (түңәрәк әйләнәһе 21 км), Тәүәтүй (түңәрәк әйләнәһе 43 км), Балтым. Иң ҙур завод быуалары — Ҡыштым һәм Үрге Иҫәт. Екатеринбург өйәҙендәге завод ҡасабалары халыҡ һаны буйынса бик күп өйәҙ ҡалаларынан ҡалышмай (мәҫәлән, Берёзовский — 10 189 кеше, Кәҫле (Касли) һәм Ҡыштым — 9 меңдән артыҡ, Невьянск — 12 355). Күп халыҡ йәшәгән ауылдар ҙа аҙ булмаған (уларҙа 1 - 2 мең һәм унан күберәк кеше йәшәгән).

Тарихы

Өйәҙ 1781 йылдың 27 ғинуарында Пермь наместничествоһы Екатеринбург өлкәһе составында барлыҡҡа килгән. 1796 йылдың 12 декабренән Пермь губернаһы составында булған. 1919 йылдың 15 июленән өйәҙ Пермь губернаһы составынан яңы барлыҡҡа килгән Екатеринбург губернаһына күсерелгән.

1923 йылдың 3 ноябрендә өйәҙ бөтөрөлгән, уның территорияһы Урал өлкәһе Екатеринбург округы составына ингән.

Халҡы

1897 йылғы йәниҫәп мәғлүмәттәре буйынса өйәҙҙә халыҡ һаны 412 296 кеше, шуның араһында урыҫтар — 398177, башҡорттар — 8583, мишәрҙәр — 2983, татарҙар — 1253 һ.б. булған. Екатеринбург ҡалаһында 43 239 кеше йәшәгән.

Административ бүленеше

1913 йылда өйәҙ составында 61 улус булған:

Арамильский — Арамиль ауылы, Аятский — Аят ауылы, Бәғәрәк — Бәғәрәк ауылы, Белоярский — Белоярское ауылы, Берёзовский — Березовский заводы, Белембай — Белембай заводы, Бобровский — Бобровское ауылы, Бруснятский — Бруснятское ауылы, Булзинский — Булзинское ауылы, Быньговский — Быньговский заводы, Верх-Исетский — Үрге Иҫәт заводы, Верх-Нейвинский — Үрге Нейвинский заводы, Верхне-Тагильский — Үрге Тагил заводы, Верхне-Уфалейский — Үрге Уфалей заводы, Воскресенский — Воскресенское ауылы, Глинский — Глинское ауылы, Горнощитский — Горнощитское ауылы, Гробовский — Гробово ауылы, Карабольский — Караболка ауылы, Каслинский — Кәҫле (Касли) заводы, Кисловский — Кисловское ауылы,

Конёвский — Коневское ауылы, Кульмяковский — Күлмәк (Кульмякова) ауылы, Куяшский — Ҡояш (Куяш) ауылы, Кыштымский — Үрге Кыштым заводы, Ленёвский — Ленёвское ауылы, Липовский — Липовское ауылы, Логиновский — Логиновское ауылы, Маминский — Маминское ауылы, Мостовский — Мостовское ауылы, Мраморский — Мәрмәр (Мраморский) заводы, Невьянский — Невьянский заводы, Нейво-Рудянский — Нейво-Рудянский заводы, Нижне-Исетский — Түбәнге Иҫәт заводы, Нижнесельский — Нижнее ауылы, Нижне-Уфалейский — Түбәнге Уфалейский заводы, Ново-Ипатовский — Ново-Ипатово ауылы, Огневский — Огневское ауылы, Покровский — Покровское ауылы, Полдневский — Полдневское ауылы, Полевский — Полевской заводы, Пышминский — Пышма заводы,

Ревдинский — Ревда заводы, Режевский — Режевской заводы, Рождественский — Кузнецкое ауылы, Сарапульский — Сарапульское ауылы, Саринский — Һары ауылы, Северо-Коневский — Коневское ауылы Северский — Төньяҡ (Северский) заводы, Сысертский — Сысерт (Сысертский) заводы, Таватуйский — Тәүәтүй ауылы, Тиминский — Тиминское ауылы, Уткинский — Уткинский заводы, Хромцовский — Хромцовское ауылы, Черданский — Черданское ауылы, Черемисский — Сирмеш (Черемисское) ауылы, Шайтанский — Шайтан заводы, Шарташский — Шарташское ауылы, Шуралинский — Шүрәле (Шуралинский) заводы, Щелкунский — Щелкун ауылы Юшковский.

Иҡтисады

Кәҫле заводында формаларҙы биҙәү; 1910 йыл

Завод ихтяжы өсөн даими ҡырҡыуға дусар ителһә лә, Екатеринбург өйәҙе урманға, төп элементы ҡарағай булған ылыҫ урманына, бай. Игенселек үҫеше көсһөҙ булған. Башлыса һоло һәм яҙғы арыш һәм бойҙай, аҙыраҡ — арпа, борсаҡ, етен, киндер сәскәндәр. Картуф тик йәшелсә баҡсалары культураһы тип һаналған. Көндәлек тормош өсөн генә мал тотҡандар, әйтер кәрәк, халыҡтың бер өлөшө заводтарҙа эшләгәнлектән, аттар байтаҡ булған: 73 мең башҡа яҡын. Һыйыр малы - 50 меңдән артыҡ, һарыҡ - 60 меңдән артыҡ сусҡалар һәм кәзә - бик аҙ ғына.

Кәсепселек, шулар араһында тәгәрмәс туғынлау, һандыҡ, тимерселек эшләнмәләре, итек һәм башмаҡтар тегеү күренекле урын биләгән, халыҡ көнкүрешендә аҙ булһа ла ярҙам-ҡушым булған; бындағы халыҡты тау заводтары мәшғүллек менән тәьмин иткән: 40 алтын һәм платина приискыһы, етештереү, суммаһы 2 1/2 млн. һумға яҡын, 5 млн һумдан артыҡ етештереү суммалы 32 суйын иретеү һәм суйын ҡойоу заводы, 1 ҙур булмаған баҡыр иретеү, бер нисә сөй-ҡаҙаҡ һәм башҡа металл эшләнмәләре заводы, күп тимерлектәр (200-гә яҡын). Барлыҡ әйләнеш суммаһы 10 млн һумға яҡын һәм 36 мең эшсеһе эшләгән заводтар һаны 800-гә яҡын булған.

Урындағы үҙидара

1892 йылда өйәҙҙә 8 259 уҡыусы уҡыған 102 мәктәп булған; шуның 1-һе 2-класлы училище, 82 башланғыс, 2 грамоталылыҡ мәктәбе. 9 врач участкаһы, ҡабул итеү пункттары - 30, шуларҙың 10-һы врачтар менән һәм 20 фельдшер пункты. Земствоның килемдәре һәм сығымдары 400 мең һум тирәһе булған; шуның эсенән земство хакимиәте өсөн 30 меңгә яҡын аҡса тотонола: халыҡ мәғарифына 88 мең, дауалау (врачтар) ихтыяжы өсөн 82 меңгә яҡын һум.

Һылтанмалар

• Екатеринбург // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
• Старые карты Екатеринбургского уезда
• Шумилов Е. Н. Екатеринбург өйәҙе // Башкирская энциклопедия. — Уфа: ГАУН РБ «Башкирская энциклопедия», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-306-8.