Википедия

Биологик классификация

хәҙерге ваҡытта һәм элек йәшәгән бөтә организмдарҙы һүрәтләү, төркәмләү нигеҙендә билдәле тәртиптә эшләнгән схемаһы.

Биологияла таксономия ((таксис) «аранжировка» һәм (-nomia) «ысул») — биологик организмдарҙың төркөмдәрен атау, билдәләү классификациялауҙы фәнни өйрәнеү. Организмдар таксондарға (сингл: таксон) төркөмләнә, һәм был төркөмдәргә таксономик дәрәжә бирелә; бирелгән дәрәжәле төркөмдәр юғары дәрәжәле инклюзив төркөмгә әйләндерелә ала, шулай итеп, таксономия иерархияһы барлыҡҡа килә. Хәҙерге ваҡытта ҡулланылған төп рәттәр — домен, батшалыҡ, фило (ботаникала ҡайһы берҙә филология урынына бүлеү ҡулланыла), класс, тәртип, ғаилә, ырыу һәм төрҙәр. Швед ботанигы Карл Линней хәҙерге таксономия системаһына нигеҙ һалыусы тип һанала, сөнки ул организмдарҙы классификациялау өсөн Линней таксономы һәм организмдарҙы атау өсөн биномиаль номенклатура тип аталған системаны эшләй.

Биологик классификация
 Биологик классификация Викимилектә

Биологик систематика теорияһы, мәғлүмәттәре һәм аналитик технологияһы ҡаҙаныштары менән Линней системаһы организмдар араһында тере һәм юҡҡа сыҡҡан эволюцион мөнәсәбәттәрҙе сағылдырыу өсөн тәғәйенләнгән хәҙерге биологик классификация системаһына әүерелә.

Билдәләмәләр

үҙгәртергә

Таксономияның аныҡ билдәләмәһе сығанаҡтан сығанаҡҡа үҙгәрә, әммә дисциплинаның үҙәге ҡала: организмдар төркөмдәренең концепцияһы, атамаһы һәм классификацияһы.[1] Һуңғы ваҡытта таксономия билдәләмәләре түбәндәгесә бирелә:

  1. Айырым төрҙәре төркөмләү, төрҙәрҙе ҙурыраҡ төркөмдәргә бүлеү һәм шул төркөмдәргә исем биреү теорияһы һәм практикаһы, шулай итеп, классификация барлыҡҡа килтерә.[2]
  2. Фән өлкәһе тасуирламаны, идентификациялауҙы, номенклатураны, классификацияны үҙ эсенә алға (һәм системалы системаларҙың төп компоненты).[3]
  3. Биологияла организмдарҙың классификацияла урыны тураһында фән.[4]
  4. «Тере организмдарға ҡарата ҡулланылған классификация тураһындағы, шул иҫәптән төрҙәрҙең формалашыу сараларын өйрәнеүсе фән».[5]
  5. «Классификациялау маҡсатында организм үҙенсәлектәрен анализлау».[6]
  6. «Классификациялауға һәм атамалар бирергә мөмкинлек биргән өлгө табыу өсөн филогенезды өйрәнә» (кәрәкле, әммә ғәҙәти булмаған билдәләмә булараҡ күрһәтелгән)[7].

Төрлө билдәләмәләр йә системалылыҡтың (2-се билдәләмәнең) ярҙамсы өлкәһе итеп системалылыҡтың ярҙамсы өлкәһе итеп урынлаштыра, был мөнәсәбәттәрҙе кире ҡаға (6-сы билдәләмә), йә ике терминды синоним тип һанай. Биологик номенклатура систематиканың бер өлөшө (1-се һәм 2-се билдәләмәләр), йәки системалы системаларҙың бер өлөшө булып һаналамы, тигән аңлашылмаусанлыҡтар бар. Мәҫәлән, 6-сы билдәләмә номенклатураны таксономиянан ситкә урынлаштырыусы системаларҙың түбәндәге билдәләмәһе менән парлаша:

  • Систематика: «Организмдарҙың идентификацияһын, таксономияһын һәм номенклатураһын өйрәнеү, шул иҫәптән тере йәнлектәрҙең уларҙың тәбиғи мөнәсәбәттәренә ҡарата классификацияһын һәм таксондарҙың үҙгәрештәрен һәм эволюцияһын өйрәнеү».

1970 йылда Миченер et al. бер-береһенә ҡарата «систематик биология» һәм «таксономия» (йыш ҡына буталған һәм алмашлап ҡулланылған терминдар) түбәндәгесә билдәләй:[8]

Систематик биология (системаматика тип атала) — организмдарға фәнни исемдәр бирә, (б) уларҙы тасуирлай, (с) уларҙың коллекцияларын һаҡлай, (д) организмдарға классификация, уларҙы идентификациялау асҡыстары һәм уларҙың таралыуы тураһында мәғлүмәттәр биргән өлкә, (е) уларҙың эволюцион тарихын тикшерә, һәм (ф) уларҙың тирә-яҡ мөхиткә яраҡлашыуын иҫәпләй. Оҙон тарихлы был өлкә һуңғы йылдарҙа һиҙелерлек яңырыу кисерҙе. Теоретик материалдың бер өлөшө эволюцион өлкәләргә ҡағыла (үрҙәге e һәм f темалары), ҡалғандары айырыуса классификация проблемаһына ҡағыла. Таксономия — системалылыҡтың (а) — (d) темаларының өлөшө.

Таксономия, системалы биология, систематика, биосистематика, фәнни классификация, биологик классификация һәм филогенетика кеүек терминдарҙың йыйылмаһы ҡайһы берҙә бер үк, ҡайһы берҙә аҙ айырылып торған, әммә һәр ваҡыт бәйләнгән һәм киҫешкән мәғәнәләргә эйә.[1][9] «Таксономия» һүҙенең иң киң мәғәнәһе бында ҡулланыла. Термин 1813 йылда де Кандоль үҙенең Théorie élémentaire de la botanique тигән хеҙмәтендә ҡулланған.[10] Джон Линдли 1830 йылда системалылыҡҡа тәүге билдәләмә бирә, әммә «систематика» терминын ҡулланмайынса, «систематик ботаника» тураһында яҙа.[11] Европалылар биологик төрлөлөктө өйрәнеү өсөн «систематика» һәм «биосистематика», ә Төньяҡ Американдар "таксономия"ны йышыраҡ ҡуллана.[12] Әммә таксономия, һәм, атап әйткәндә, альфа таксонологияһы, организмдарҙы идентификациялау, тасуирлау һәм атау (йәғни номенклатура), ә «классификация» организмдарҙы башҡа организмдар менән бәйләнештәрен күрһәткән иерархик төркөмдәргә урынлаштыра.[13]

Монография һәм таксономик тикшереү

үҙгәртергә

Таксономик ревизия йәки таксономик тикшереү — билдәле бер таксонда вариация законлылыҡтарын яңыса анализлау. Был анализ морфологик, анатомик, палинологик, биохимик һәм генетик персонаждарҙың ниндәй ҙә булһа ҡушылыуы нигеҙендә башҡарылырға мөмкин. Монография йәки тулы ревизия — теге йәки был ваҡытта бирелгән мәғлүмәт өсөн һәм бөтә донъя өсөн таксон өсөн комплекслы ревизия. Башҡа (өлөшләтә) ревизиялар, булған характерҙар йыйылмаларының ҡайһы берҙәрен генә ҡуллана йәки арауыҡ даирәһе сикләнгән тигән мәғәнәлә сикләнергә мөмкин. Ревизия был субтаксаның классификацияһын үҙгәртеүгә, яңы субтаксаны асыҡлауға йәки элекке субтаксаның ҡушылыуына килтереүе мөмкин..[14]

Таксономик характерҙар

үҙгәртергә

Таксономик характерҙар — таксономик атрибуттар, улар таксондар араһындағы мөнәсәбәттәрҙе (филогенезды) иҫбатлау өсөн ҡулланыла.[15] Таксономик характерҙарҙың төрҙәре:[16]

  • Morphological characters
    • General external morphology
    • Special structures (e.g. genitalia)
    • Internal morphology (anatomy)
    • Embryology
    • Karyology and other cytological factors
  • Physiological characters
    • Metabolic factors
    • Body secretions
    • Genic sterility factors
  • Molecular characters
    • Immunological distance
    • Electrophoretic differences
    • Amino acid sequences of proteins
    • DNA hybridization
    • DNA and RNA sequences
    • Restriction endonuclease analyses
    • Other molecular differences
  • Behavioral characters
    • Courtship and other ethological isolating mechanisms
    • Other behavior patterns
  • Ecological characters
    • Habit and habitats
    • Food
    • Seasonal variations
    • Parasites and hosts
  • Geographic characters
    • General biogeographic distribution patterns
    • Sympatric-allopatric relationship of populations

Альфа һәм бета таксономияһы

үҙгәртергә

«Альфа таксономияһы» термины бөгөн башлыса таксондарҙы, айырыуса төрҙәрҙе, табыу, тасуирлау һәм атау дисциплинаһына ҡарата ҡулланыла.[17] Боронғо әҙәбиәттә был терминдың икенсе мәғәнәһе була, ул морфологик таксономияға һәм XIX быуат аҙағына тиклемге тикшеренеүҙәр һөҙөмтәләренә ҡарай.[18]

Уильям Бертрам Туррилл «альфа таксономияһы» терминын 1935 һәм 1937 йылдарҙа баҫылған мәҡәләләр серияһында индерә, унда ул таксонология дисциплинаһының фәлсәфәһе һәм киләсәк йүнәлештәрен тикшерә[1]

… таксономистар араһында үҙҙәренең проблемаларын киң ҡараштан ҡарарға, уларҙың цитологик, экологик һәм генетик коллегалары менән яҡынданыраҡ хеҙмәттәшлек итеү мөмкинлектәрен тикшерергә һәм уларҙың маҡсаттарын һәм ысулдарын, бәлки, ҡырҡа үҙгәртеү йәки киңәйтеүҙе танырға теләк арта бара… Туррилл (1935) фекеренсә, структураһына нигеҙләнгән һәм уңайлы итеп «альфа» тип аталған боронғо баһалап бөткөһөҙ таксономияны ҡабул иткәндә, мөмкин тиклем киң морфологик һәм физиологик факттар нигеҙендә төҙөлгән алыҫ таксономияны күҙ алдына килтерергә мөмкин, һәм унда «төрлөләрҙең конституцияһына, бүленешенә, килеп сығышына һәм тәртибенә ҡағылышлы бөтә күҙәтеү һәм эксперименталь мәғлүмәттәр табыла». Идеалдар, әйтерһең дә, бер ҡасан да тулыһынса тормошҡа ашырылмай. Әммә улар даими стимуляторҙар сифатында эш итеүҙең ҙур ҡиммәте бар, һәм әгәр беҙҙә «омега» таксономияһының идеалы булһаҡ, беҙ грек алфавитынан бер аҙ алға бара алабыҙ. Беҙҙең ҡайһы берҙәребеҙ үҙебеҙҙе ҡәнәғәтләндерәбеҙ, беҙ хәҙер «бета» таксономияһына күҙ һалабыҙ, тип уйлайбыҙ.[19]

Шулай итеп, Туррилл альфа таксономияһынан асыҡтан-асыҡ экология, физиология, генетика һәм цитология кеүек төрлө тикшеренеүҙәр өлкәһен индерә. Ул шулай уҡ филогенетик реконструкцияны альфа таксономияһынан индермәй.[19] Һуңыраҡ авторҙар был терминды икенсе мәғәнәлә ҡуллана, был термин төрҙәрҙең (башҡа рәттәрҙең ярым төрҙәре йәки таксондары түгел) сикләүен аңлата, ниндәй ҙә булһа тикшеренеү алымдарын ҡуллана, шул иҫәптән ҡатмарлы иҫәпләү йәки лаборатория техникаһын да ҡуллана.[17] Шулай итеп, Эрнст Майр 1968 йылда "бета таксономия"ны төрҙәргә ҡарағанда юғарыраҡ дәрәжәләрҙең классификацияһы тип билдәләй.[20]

Вариацияның биологик мәғәнәһен һәм оҡшаш төрҙәр төркөмдәренең эволюцион килеп сығышын аңлау таксономик эшмәкәрлектең икенсе этабы өсөн тағы ла мөһимерәк, төрҙәрҙе туғандар төркөмдәренә («taxa») бүлеү һәм уларҙың юғары категориялар иерархияһында урынлашыуы. Был эшмәкәрлек классификация термины менән аңлатыла; ул шулай уҡ «бета таксономия» тип тә атала.

Микротаксономия һәм макротаксосономия

үҙгәртергә

Организмдарҙың айырым төркөмөндә төрҙәрҙе бүлеү зарурлығы практик һәм теоретик проблемаларға килтерә, улар төр проблемаһы тип атала. Төрҙәрҙе нисек билдәләүҙе билдәләү буйынса фәнни эш микротаксономия тип атала.[21][22][17]Макротаксономия — юғары таксономик дәрәжәләге төркөмдәрҙе өйрәнеү.[17]

Тарихы

үҙгәртергә

Таксономик тарихтың ҡайһы бер тасуирламалары боронғо цивилизациялар менән таксономияны даталарға тырышһа ла, ысын мәғәнәһендә организмдарҙы классификациялау буйынса фәнни ынтылыш XVIII быуатҡа тиклем булмай. Элегерәк башҡарылған эштәре тәү сиратта дескриптив булған һәм ауыл хужалығында йәки медицинала файҙалы булған үҫемлектәргә йүнәлтелгән булған. Был фәнни фекерләүҙең бер нисә этабы бар. Иртә таксономия үҙ аллы критерийҙарға, «яһалма системаларға» нигеҙләнә, шул иҫәптән Линнейҙың үҫемлектәр өсөн енси классификация системаһы (Линнейҙың 1735 йылда хайуандарҙы классификациялауы «Systema Naturae» («Тәбиғәт системаһы») тип атала, ул, кәм тигәндә, «яһалма система» тип иҫәпләй. Һуңыраҡ «тәбиғи системалар» тип йөрөтөлгән такса үҙенсәлектәрен тулыраҡ ҡарау нигеҙендә системалар барлыҡҡа килә, мәҫәлән, де Жусьё.

Һуңыраҡ «тәбиғи системалар» тип аталған такса үҙенсәлектәрен тулыраҡ ҡарау нигеҙендә системалар барлыҡҡа килә, мәҫәлән, де Жюсьё (1789), де Кандоль (1813) һәм Бентем һәм Хукер (1862—1863). Был классификациялар эмпирик ҡалыптарҙы тасуирлай һәм фекерләүҙә эволюцияға тиклем булған. Чарльз Дарвиндың «Төрҙәрҙең килеп сығышы тураһында» (1859) баҫылып сығыуы эволюцион мөнәсәбәттәргә нигеҙләнгән классификацияларға яңы аңлатма бирә. Был 1883 йылдан башлап филетик системалар төшөнсәһе була. Бындай ҡарашты Эйхлер (1883) һәм Энглер (1886—1892) тип билдәләй. 1970-се йылдарҙа кладистик методологияның барлыҡҡа килеүе берҙән-бер монофилия критерийҙары нигеҙендә синапоморфиялар булыуы менән раҫланған классификацияларға килтерә. Шул ваҡыттан алып молекуляр генетика мәғлүмәттәре менән дәлилләү нигеҙе киңәйтелә, улар күпселек осраҡта традицион морфологияны тулыландыра.[23]

Линнийға тиклемге осор

үҙгәртергә

Тәүге таксономистар

үҙгәртергә

Кеше тирә-яғын атау һәм классификациялау, моғайын, тел башланыу менән башланғандыр. Ағыулы үҫемлектәрҙе ашарға яраҡлы үҫемлектәрҙән айырыу кешелек йәмғиәтенең йәшәүе өсөн мөһим. Дарыу үҫемлектәре һүрәттәре Мысырҙың стена һүрәттәрендә б.э.т. 1500 йылда күренә, был төрлө төрҙәрҙең ҡулланылышын аңлауҙы һәм төп таксономияның урынлашыуын күрһәтә.

Антик осор

үҙгәртергә
 
Һирәк осрай торған хайуандарҙың һүрәтләнеше (写生珍禽图), Сун династияһы рәссамы Хуан Цюань (903[[965)

Организмдар беренсе тапҡыр Аристотель (Греция, 384 Tian322 б.э.) тарафынан Лесбос утрауында булған сағында классификациялана.[24][25][26] Ул йән эйәләрен уларҙың өлөштәренә, йәки хәҙерге заман сифаттарына, мәҫәлән, тере бала тыуыу, дүрт аяҡ, йомортҡа һалыу, ҡан һалыу йәки йылы тәнле булыуҙы классификациялай.[27] Ул бөтә тереклекте ике төркөмгә бүлә: үҫемлектәр һәм хайуандар.[25] Уның ҡайһы бер хайуандар төркөмө, мәҫәлән, Анхайма (ҡанһыҙ хайуандар, тәржемәһе — умыртҡаһыҙ) һәм Энхайма (ҡаны булған хайуандар), шулай уҡ акулалар һәм киттар кеүек төркөмдәр бөгөн дә киң ҡулланыла.[28] Уның уҡыусыһы Теофраст (Греция, б.э.т. 370X) был традицияны дауам итә, 500-гә яҡын үҫемлек һәм уларҙың ҡулланылышы тураһында үҙенең Historia Plantarum китабында телгә ала. Тағы ла бер нисә үҫемлек төркөмө, мәҫәлән, Корнус, Крокус һәм Нарцисс, Теофрастҡа барып тоташа.[25]

Урта быуаттар

үҙгәртергә

Урта быуаттарҙағы таксономия, йән эйәләренең фәлсәфәүи һәм экзистенциаль тәртибенә ҡағылышлы өҫтәмәләр менән, аристотель системаһына нигеҙләнә.[29] Был көнбайыш схоластик[30]традицияларында булыуҙың, ахыр сиктә Аристотельдән алынған ҙур сылбыр кеүек төшөнсәләрҙе үҙ эсенә ала. Аристотел системаһы ул ваҡытта микроскоптар булмау сәбәпле үҫемлектәрҙе лә, бәшмәктәрҙе лә классификацияламай, сөнки уның идеялары, скала натураһына (Тәбиғи баҫҡыс)[31] ярашлы, тулы донъяны берҙәм континуумда урынлаштырыуға нигеҙләнгән. Был да оло зат сылбырында ла иғтибарға алынды. Прокопий, Ғәззә тимотеостары, Деметриос Пепагоменос,[32] Томас Аквинас кеүек ғалимдар алға китеш яһай. Урта быуат аҡыл эйәләре прагматик таксономияға ҡарағанда абстракт фәлсәфәгә нығыраҡ яраҡлашҡан абстракт фәлсәфәүи һәм логик категориялауҙарҙы ҡулланған.[25]

Ренессанс һәм иртә хәҙерге заман

үҙгәртергә

Ренессанс һәм Мәғрифәтселек дәүерендә организмдарҙы категориялаштырыу киң тарала, һәм таксономик эштәр боронғо текстарҙы алмаштырыу өсөн етерлек кимәлдә башҡарыла.[25] Был ҡайһы берҙә ҡатмарлы оптик линзаларҙың үҫеше менән бәйле, был организмдарҙың морфологияһын күпкә ентекләберәк өйрәнергә мөмкинлек бирә. Был технологик алымдан файҙаланған иң тәүге авторҙарҙың береһе — итальян табибы Андреа Чезальпино (1519—1603), ул «беренсе таксономист» тип атала.[33] Уның magnum opus De Plantis 1583 йылда баҫылып сыға, унда 1500-ҙән ашыу үҫемлек төрө һүрәтләнә.[34][35] Ул беренсе тапҡыр таныған ике ҙур үҫемлек ғаиләһе бөгөн дә ҡулланыла: Asteraceae һәм Brassicaceae.[36] Һуңынан XVII быуатта Джон Рэй (Англия, 16271705) бик күп мөһим таксономик хеҙмәттәр яҙа.[26] Уның иң ҙур ҡаҙанышы Methodus Plantarum Nova (1682) була, унда ул 18 меңдән ашыу үҫемлек төрөн баҫтырып сығара.[37] Ул ваҡытта уның классификациялары, бәлки, иң ҡатмарлыһы булғандыр, сөнки ул үҙенең таксондарын күп кенә ҡатнаш символдарға нигеҙләгән. Киләһе ҙур таксономик хеҙмәттәрҙе Джозеф Питон де Турнефор (Франция, 1656,1708) яҙа.[38] 1700 йылдан алып уның Institutiones Rei Herbariae хеҙмәттәрендә 698 ырыуға ҡараған 9000-дән ашыу төр бар, был туранан-тура Линнейға йоғонто яһай.

Линней дәүере

үҙгәртергә
 
Systema Naturae, Лейден, 1735

Швед ботаник Карл Линней (17071778) таксономияның яңы дәүерен башлай.[27] 1735 йылда Systema Naturae 1st Edition, 1753 йылда Species Plantarum һәм Systema NaturaE 10th Edition тигән хеҙмәттәре менән ул хәҙерге таксономияны революциялай.[39][40][41] Уның эштәре хайуандар һәм үҫемлектәр төрҙәренә стандартлаштырылған биномиаль атама биреү системаһын ғәмәлгә ашыра, был хаослы һәм тарҡау таксономик әҙәбиәткә элегант хәл булып сыға.[42] Ул класс, тәртип, ырыу һәм төрҙәр стандартын ғына индермәй, шулай уҡ сәскәнең бәләкәйерәк өлөштәрен ҡулланып, үҙенең китабынан үҫемлектәрҙе һәм хайуандарҙы билдәләргә мөмкинлек бирә.[42] Шулай итеп, Линней системаһы барлыҡҡа килә һәм бөгөнгө көндә лә XVIII быуаттағы кеүек ҡулланыла.[42] Әлеге ваҡытта үҫемлектәр һәм хайуандар таксономиктары Линнейҙың эшен дөрөҫ исемдәр өсөн «башланғыс нөктә» тип иҫәпләй (1753 һәм 1758 йылдарҙа).[43] Был даталарға тиклем баҫылған исемдәр «Линнейға тиклемге» тип атала, һәм ғәмәлдә түгел тип һанала (Svenska Spindlar[44] баҫмаһында баҫылған үрмәкселәрҙән башҡа). Хатта был ваҡытҡа тиклем Линней үҙе баҫтырып сығарған таксономик исемдәр ҙә Линнейға тиклемге тип һанала.

Хәҙерге классификация системаһы

үҙгәртергә
 
Умыртҡалыларҙың класс кимәлендә эволюцияһы, спиндл киңлеге ғаиләләр һанын күрһәтә . Спиндле схемалар эволюцион таксономияға хас
 
Шул уҡ бәйләнеш, кладистика өсөн типик кладограмма булараҡ күрһәтелә

Төркөмдәр эсендәге төркөмдәр паттерны Линнейҙың үҫемлектәр һәм хайуандар классификацияһы менән билдәләнә, һәм был паттерндар XVIII быуат аҙағында, Чарльз Дарвиндың «Тәбиғәттәрҙең килеп сығышы» китабы баҫылып сыҡҡанға тиклем, хайуандар һәм үҫемлектәр батшалыҡтарының дендрограммалары итеп күрһәтелә башлай. "Тәбиғи система"ның паттерны эволюция кеүек генерациялау процесын аңлатмай, әммә, бәлки, уны күҙ уңында тотҡандыр, иртә трансмутационистик аҡыл эйәләрен илһамландырғандыр. Төрҙәрҙең трансмутацияһы идеяһын өйрәнеүсе тәүге хеҙмәттәр араһында Эразм Дарвиндың (Чарльз Дарвиндың олатаһының) 1796 Zoönomia һәм Жан-Батист Ламарктың 1809 йылда Philosophie Zoologique бар.[17] Был идея инглиз телле донъяла Роберт Чемберс тарафынан 1844 йылда аноним рәүештә баҫылған Vestiges of the Natural History of Creation китабында киң тарала.[45]

Дарвин теорияһына яраҡлы уртаҡ нәҫел китабы тигән төшөнсә барлыҡҡа килә. Йәшәү ағасы һүрәттәре фәнни хеҙмәттәрҙә популяр булып китә, билдәле ҡаҙылма төркөмдәр индерелә. Археоптерикс һәм Хесперорнистың яңы ғына табылған ҡаҙылма ҡалдыҡтарын ҡулланып, Томас Генри Хаксли уларҙың динозаврҙарҙан барлыҡҡа килеүен белдерә, был төркөм 1842 йылда Ричард Оуэн тарафынан рәсми рәүештә таныла.[46] Һөҙөмтәлә динозаврҙарҙың «ҡоштарҙың ата-бабалары» булыуы эволюцион таксономик фекерләүҙең төп билдәһе булып тора. XIX быуат аҙағында һәм XX быуат башында ҡаҙылма төркөмдәр табыла һәм , палеонтологтар, билдәле төркөмдәрҙе берләштерә, хайуандарҙың тарихын аңларға тырыша. 1940-сы йылдар башында хәҙерге эволюцион синтез менән, төп төркөмдәрҙең эволюцияһын хәҙерге заманса аңлау барлыҡҡа килә. Эволюцион таксономия Линней таксономик дәрәжәһенә нигеҙләнгәнлектән, был ике термин хәҙерге ҡулланылышта ҡулланыла.

Кладистик ысул 1960-сы йылдарҙан барлыҡҡа килә.[47] 1958 йылда Джулиан Хаксли клада терминын ҡуллана.[17] Һуңыраҡ, 1960 йылда, Кейн һәм Харрисон кладистик терминын индерә.[17] Иң күренекле үҙенсәлеге булып иерархик эволюция ағасында таксондарҙы урынлаштырыу тора, был осраҡта бөтә таксондар монофилетик.[47] Таксон, ата-баба формаһының бөтә тоҡомдарын үҙ эсенә алһа, монофилетик тип атала.[48][49] Уларҙан алынған төркөмдәр парафилетик тип атала, ә тормош ағасынан бер тармаҡтан артыҡ булған төркөмдәр полифилетик булып тора.[48][48][49] Монофилетик төркөмдәр синапоморфиялар нигеҙендә таныла һәм диагноз ҡуйыла.[50]

Кладистик классификациялар традицион Линней таксономияһы һәм Зоологик һәм ботаник номенклатура кодтары менән тап килә.[51] Номенклатураның альтернатив системаһы, Халыҡ-ара филогенетик номенклатура кодексы йәки PhyloCode тәҡдим ителгән, уның маҡсаты — кладтарҙың формаль атамаһын көйләнә.[52][53]Линней рангтары PhyloCode буйынса факультатив буласаҡ, ул хәҙерге, ранг нигеҙендәге кодтар менән бергә йәшәү өсөн тәғәйенләнә.[53] Систематик берләшмә PhyloCode-ты ҡабул итерме-юҡмы, әллә уны 250 йылдан ашыу ҡулланылған (кәрәк булғанда үҙгәртелгән) хәҙерге номенклатура системалары файҙаһына ҡалырмы, тип билдәләнә.

Батшалыҡтар һәм домендар

үҙгәртергә
 
Хәҙерге классификацияның төп схемаһы. Башҡа бик күп кимәлдәр ҡулланыла ала; домен, тормоштағы иң юғары яңы һәм бәхәсле кимәл.

Линней, үҫемлектәрҙе һәм хайуандарҙы айырым батшалыҡ тип һаналған.[54]Линней, физик донъяны йәшелсә, хайуандар һәм файҙалы ҡаҙылмалар батшалығына бүлеп, быны юғары звание сифатында ҡулланған. Микроскопия ҡаҙаныштары микроорганизмдарҙы классификациялауға мөмкинлек биргәнлектән, батшалыҡтарҙың һаны арта.

Домен — сағыштырмаса яңыса бүлеү. 1977 йылда Карл Вуздың өс доменлы систем тәҡдим итә, әммә һуңыраҡ был система ҡабул ителмәй.[55] Өс доменлы ысулдың төп үҙенсәлеге булып Архея һәм Бактерияларҙың бүленеү тора, улар элек бер генә Бактерия батшалығына (ҡайһы берҙә Монера тип аталған батшалыҡҡа) бергә төркөмләнгән була.[54]

Протистарҙың классификацияһы тураһында күп мәҡәләләр баҫтырып сығарған Томас Кавальер-Смит күптән түгел неомура, Архея һәм Евхарияны бергә туплаусы клада, бактерияларҙан, анығыраҡ әйткәндә, Актиномицетотанан барлыҡҡа килгән, тип тәҡдим итә. 2004 йылда уның классификацияһы археобактерияларҙы Бактериялар батшалығының бер өлөшө тип иҫәпләй, йәғни ул өс домен системаһын тулыһынса кире ҡаға. Стефан Лукета 2012 йылда биш «домион» системаһын тәҡдим итә, традицион өс доменға Прионобиота (күҙәнәкле һәм ядро кислотаһы булмаған) һәм Вирузобиота (ҡүҙәнәкле, әммә ядро кислоталы) өҫтәй.[56]

Ҡалып:Biological systems

Организмдарҙың күп кенә айырым төркөмдәре өсөн өлөшләтә классификациялар бар һәм яңы мәғлүмәттәр барлыҡҡа килгән һайын ҡайтанан ҡарала һәм алмаштырыла; әммә тереклектең күпселек өлөшөн йә бөтәһен дә комплекслы, баҫтырып сығарған дауалау ысулдары һирәк осрай; 2012 һәм 2019 йылдарҙа эвкариоттарҙы протистарға баҫым яһап ҡына үҙ эсенә алған Адл һәм 2019 йыл миҫалдары: 2015 йыл, икеһе лә ҡаҙылма вәкилдәрҙе ситләтеп үтһә лә, евкариоттарҙы ла, прокариоттарҙы ла орден дәрәжәһенә тиклем үҙ эсенә ала.[57][58][59][59] Айырым компиляция (Ruggiero, 2014) Ғаилә дәрәжәһенә тиклем һаҡланып ҡалған таксондарҙы үҙ эсенә ала.[60] Мәғлүмәттәр базаһына нигеҙләнгән таблицалар иҫәбенә Тормош энциклопедияһы, Биотөрлөлөк буйынса глобаль мәғлүмәт объекты, NCBI систематикаһы мәғлүмәт базаһы, Диңгеҙ һәм кейәүгә сыҡмаған Генераның ваҡытлы реестры, Тормоштоң асыҡ ағасы, Тормош каталогы инә. Палеобиология мәғлүмәт базаһы — ҡаҙылма ресурстар.

Ҡулланыу

үҙгәртергә

Биологик систематика биология дисциплинаһы булып тора һәм биологтар тарафынан «системата» булараҡ билдәле, әммә яңы таксоналарҙы баҫтырып сығарыу менән натуралистар ҙа йыш шөғөлләнә. Таксономия тормошто тасуирлауҙы һәм ойоштороуҙы маҡсат итеп ҡуйғанлыҡтан, биотөрлөлөктө һәм тәбиғәтте һаҡлау биологияһының барлыҡҡа килеүе таксономдар эше өсөн бик мөһим..[61][62]

Организмдарҙы классификациялау

үҙгәртергә

Биологик классификация — таксономик процестың мөһим өлөшө. Һөҙөмтәлә, ул ҡулланыусыға таксондың туғандары ниндәй тип хәбәр итә. Биологик классификация таксономик рәттәрҙе ҡуллана, шул иҫәптән башҡалар (иң инклюзивтан иң инклюзируемыйға тиклем): Домен, Короллек, Филум, Класс, Орден, Ғаилә, Ген, Төрҙәр һәм Трен.[63]

Таксономик тасуирламалар

үҙгәртергә
 
Nepenthes smilesii, тропик питчер үҫемлеге

Таксондың тасуирламаһы йәки диагнозы бергә ҡуйыла. Таксондарҙы билдәләүсе ҡағиҙәләр юҡ, әммә яңы таксондарҙы атау һәм баҫтырып сығарыу ҡағиҙәлар йыйылмаһы менән идара ителә.[64] Зоологияла киң ҡулланылған рәттәр өсөн номенклатура (суперғаиләләрҙең ярым төрҙәре) Халыҡ-ара Зоологик номенклаттура кодексы (ICZN коды) менән көйләнә. Фикология, микология һәм ботаника өлкәләрендә таксондарҙың атамаһы ылымыҡтар, бәшмәктәр һәм үҫемлектәр өсөн халыҡ-ара номенклатура кодексы (ICN) менән көйләнә.

Таксондың тәүге тасуирламаһы биш төп талапты берләштерә:[65]

  1. Таксонға латин алфавитының 26 хәрефенә нигеҙләнеп исем бирергә кәрәк (яңы төрҙәр өсөн биномиал, йәки башҡа рәттәр өсөн униномиал).
  2. Исеме берҙән-бер булырға тейеш (йәғни омоним түгел).
  3. Тасуирлама кәм тигәндә бер исем йөрөткән типтағы экземплярға нигеҙләнергә тейеш.
  4. Ул таксонды тасуирлау (билдәләү) йәки уны башҡа таксондарҙан айырыу өсөн (диагноз, ICZN коды, 13.1.1 статья, ICN, 38-се статья) тейешле атрибуттар тураһында белдереүҙәрҙе үҙ эсенә алырға тейеш. Ике код та таксондың йөкмәткеһен (уның округтарын) билдәләүҙе уның исемен билдәләүҙән аңлы рәүештә айыра.
  5. Был тәүге дүрт талап даими фәнни яҙма булараҡ күп һанлы бер үк күсермәләрҙә баҫтырылырға тейеш.

Әммә йыш ҡына, таксондың географик диапазоны, экологик иҫкәрмәләр, химия, тәртип һ. б. кеүек, күберәк мәғлүмәт индерелә. Тикшеренеүселәрҙең таксаға килеү ысулы төрлөсә: булған мәғлүмәттәргә һәм ресурстарға ҡарап, ысулдар сағыу үҙенсәлектәрҙе ябай һан йә сифатлы сағыштырыуҙан, ДНК эҙмә-эҙлелеге буйынса ҙур күләмдәге мәғлүмәттәрҙе компьютер анализдарын ентекләп тасуирлауға тиклем үҙгәрә..

Авторҙың цитатаһы

үҙгәртергә

«Автор» фәнни исемдән һуң урынлаштырыла ала.[66] Автор — беренсе тапҡыр был исемде дөрөҫ баҫтырып сығарған ғалимдың исеме.[66] Мәҫәлән, 1758 йылда Линней Азия филенә Elephas maximus тигән фәнни исем бирә, шуға күрә был исем ҡайһы берҙә «Elephas maximas Linnaeus, 1758» тип яҙыла.[67] Авторҙарҙың исемдәре йыш ҡына ҡыҫҡартыла: L., Линней өсөн, киң ҡулланыла. Ботаникала, ысынында, стандарт ҡыҫҡартыуҙарҙың көйләнгән исемлеге бар (авторҙың ҡыҫҡартмаһы буйынса ботаниктар исемлеген ҡарағыҙ).[68] Ботаника һәм зоология араһында властарҙы бүлеү системаһы бер аҙ айырыла.[64] Әммә, ғәҙәти күренеш, әгәр төрҙөң заты төп тасуирламанан һуң үҙгәрһә, төп авторлыҡтың исеме ҡумталарҙа урынлаштырыла.[69]

Фенетика

үҙгәртергә
 
Филогенетик һәм фенетик (характерға нигеҙләнгән) төшөнсәләрҙе сағыштырыу

Фенетикала шулай уҡ таксиметрияһы, йәки һан таксономияһы булараҡ билдәле организмдар, филогенияһы йә эволюцион мөнәсәбәттәренә ҡарамай, дөйөм оҡшашлыҡҡа ҡарап классификациялана.[17] Такса араһында гипергеометрик «алыҫлыҡ» үлсәменә килтерә. Фенетик ысулдар хәҙерге заманда сағыштырмаса һирәк осрай, сөнки фенетик ысулдар уртаҡ ата-баба (йәки плесиоморф) һыҙаттарҙы уртаҡ алынған (йәки апоморф) һыҙаттарҙан айырып тормай. .[70] Әммә ҡайһы бер фенетик ысулдар, мәҫәлән, күршеләр ҡушылыу, мөнәсәбәттәрҙе тиҙ баһалаусы булараҡ, артабанғы ысулдар (мәҫәлән, Байес һығымтаһы) иҫәпләү буйынса бик баһала булғанда, һаҡланып ҡалған.[71]

Мәғлүмәт базалары

үҙгәртергә

Хәҙерге заман таксономияһы каталогтар классификацияһын һәм уларҙың документацияһын эҙләү һәм каталоглаштырыу өсөн мәғлүмәттәр базаһы технологияларын ҡуллана.. Йыш ҡулланылған мәғлүмәттәр базаһы булмаһа ла, һәр документлаштырылған төрҙө һанап сығырға тырышҡан «Тормош каталогы» кеүек комплекслы мәғлүмәттәр базаһы бар. Каталогта 2016 йылдың апреленә бөтә короллектәр өсөн 1,64 миллион төр күрһәтелгән, улар хәҙерге фәнгә билдәле тип иҫәпләнгән төрҙәрҙең дүрттән өс өлөшөнән ашыуын тәшкил итә.[72]

Шулай уҡ ҡарағыҙ

үҙгәртергә 
Ҡалып:NoteFoot

Иҫкәрмәләр

үҙгәртергә
  1. ↑ 1,0 1,1 Wilkins, J.S. What is systematics and what is taxonomy? (5 февраль 2011). Дата обращения: 21 август 2016. Архивировано 27 август 2016 года. 2016 йыл 27 август архивланған.
  2. ↑ Taxonomy // Plant Systematics: A Phylogenetic Approach. — 3rd. — Sunderland: Sinauer Associates.
  3. ↑ Simpson Michael G. Chapter 1 Plant Systematics: an Overview // Plant Systematics. — 2nd. — Academic Press. — ISBN 978-0-12-374380-0.
  4. ↑ Kirk, P.M., Cannon, P.F., Minter, D.W., Stalpers, J.A. eds. (2008) «Taxonomy». In Dictionary of the Fungi, 10th edition. CABI, Netherlands.
  5. ↑ The Wordsworth Dictionary of Science and Technology. — W.R. Chambers Ltd. and Cambridge University Press.
  6. ↑ Lawrence E. Henderson's Dictionary Of Biology. — Pearson/Prentice Hall. — ISBN 978-0-13-127384-9.
  7. ↑ Wheeler Quentin D. Taxonomic triage and the poverty of phylogeny // Taxonomy for the twenty-first century. — Vol. 359. — P. 571–583.
  8. ↑ Michener, Charles D., John O. Corliss, Richard S. Cowan, Peter H. Raven, Curtis W. Sabrosky, Donald S. Squires, and G. W. Wharton (1970). Systematics In Support of Biological Research. Division of Biology and Agriculture, National Research Council. Washington, D.C. 25 pp.
  9. ↑ Small, Ernest. «Systematics of Biological Systematics (Or, Taxonomy of Taxonomy)».
  10. ↑ Singh Gurcharan. Plant systematics: An integrated approach.
  11. ↑ Wilkins, J. S. What is systematics and what is taxonomy? 2016 йыл 27 август архивланған.. Available on http://evolvingthoughts.net
  12. ↑ Brusca, R. C., & Brusca, G. J. (2003). Invertebrates (2nd ed.). Sunderland, Mass. : Sinauer Associates, p. 27
  13. ↑ Fortey, Richard, [Richard Fortey «Dry Store Room No. 1: The Secret Life of the Natural History Museum»], <Richard Fortey> 
  14. ↑ Maxted, Nigel (1992). «Towards Defining a Taxonomic Revision Methodology». Taxon 41 (4): 653–660. DOI:10.2307/1222391.
  15. ↑ Mayr, Ernst (1991). Principles of Systematic Zoology. New York: McGraw-Hill, p. 159.
  16. ↑ Mayr, Ernst (1991), p. 162.
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 17,3 17,4 17,5 17,6 17,7 live. Taxonomy: Meaning, Levels, Periods and Role, Biology Discussion (27 May 2016).
  18. ↑ Rosselló-Mora, Ramon. «The species concept for prokaryotes». FEMS Microbiology Reviews 25 (1): 39–67. DOI:10.1111/j.1574-6976.2001.tb00571.x.
  19. ↑ 19,0 19,1 Turrill, 1938
  20. ↑ [Ernst Mayr «»], <Ernst Mayr> 
  21. ↑ The Growth of Biological Thought: Diversity, Evolution, and Inheritance.
  22. ↑ live. Result of Your Query. biological-concepts.com. Архивировано 5 апрель 2017 года.
  23. ↑ Datta, 1988
  24. ↑ Mayr, E. (1982) The Growth of Biological Thought. Belknap P. of Harvard U.P., Cambridge (Mass.)
  25. ↑ 25,0 25,1 25,2 25,3 25,4 Palaeos : Taxonomy. palaeos.com. Архивировано из оригинала 31 март 2017 года. 2017 йыл 31 март архивланған.
  26. ↑ 26,0 26,1 "taxonomy | biology", taxonomy | biology, <https://www.britannica.com/science/taxonomy> 
  27. ↑ 27,0 27,1 live. Biology 101, Ch 20. cbs.dtu.dk. Архивировано 28 июнь 2017 года.
  28. ↑ [Armand Marie Leroi The Lagoon: How Aristotle Invented Science].
  29. ↑ Biology 101, Ch 20. cbs.dtu.dk (23 март 1998). Архивировано 28 июнь 2017 года.
  30. ↑ Biology 101, Ch 20. cbs.dtu.dk (23 март 1998). Архивировано 28 июнь 2017 года.
  31. ↑ "taxonomy | biology", Encyclopedia Britannica, <https://www.britannica.com/science/taxonomy> 
  32. ↑ Palaeos : Taxonomy. palaeos.com. Архивировано из оригинала 31 март 2017 года. 2017 йыл 31 март архивланған.
  33. ↑ "Andrea Cesalpino | Italian physician, philosopher, and botanist", Andrea Cesalpino | Italian physician, philosopher, and botanist, <https://www.britannica.com/biography/Andrea-Cesalpino> 
  34. ↑ De plantis libri XVI.
  35. ↑ "Andrea Cesalpino | Italian physician, philosopher, and botanist", Andrea Cesalpino | Italian physician, philosopher, and botanist, <https://www.britannica.com/biography/Andrea-Cesalpino#ref130098> 
  36. ↑ International Edition Vegetables I: Asteraceae, Brassicaceae, Chenopodicaceae, and Cucurbitaceae (Handbook of Plant Breeding).
  37. ↑ live. Methodus plantarum nova.
  38. ↑ "Joseph Pitton de Tournefort | French botanist and physician", Joseph Pitton de Tournefort | French botanist and physician, <https://www.britannica.com/biography/Joseph-Pitton-de-Tournefort> 
  39. ↑ Linnaeus, C. (1735) Systema naturae, sive regna tria naturae systematice proposita per classes, ordines, genera, & species. Haak, Leiden
  40. ↑ Linnaeus, C. (1753) Species Plantarum. Stockholm, Sweden.
  41. ↑ Linnaeus, C. (1758) Systema naturae, sive regna tria naturae systematice proposita per classes, ordines, genera, & species, 10th Edition. Haak, Leiden
  42. ↑ 42,0 42,1 42,2 "taxonomy – The Linnaean system | biology", taxonomy – The Linnaean system | biology, <https://www.britannica.com/science/taxonomy/The-Linnaean-system> 
  43. ↑ live. «Typification and later starting-points». 2015 йыл 18 май архивланған.
  44. ↑ live. Svenska spindlar.
  45. ↑ dead. [James A. Secord ].
  46. ↑ live. Fossil of world's earliest modern bird could help us understand the extinction of dinosaurs.
  47. ↑ 47,0 47,1 "taxonomy – Classification since Linnaeus | biology", taxonomy – Classification since Linnaeus | biology, <https://www.britannica.com/science/taxonomy/Classification-since-Linnaeus>  «taxonomy — Classification since Linnaeus | biology». Encyclopedia Britannica. Archived from the original on 5 April 2017.
  48. ↑ 48,0 48,1 48,2 Taylor, Mike What do terms like monophyletic, paraphyletic and polyphyletic mean? miketaylor.org.uk. Архивировано 1 август 2010 года.
  49. ↑ 49,0 49,1 Polyphyletic vs. Monophyletic. ncse.com. Архивировано 5 апрель 2017 года.
  50. ↑ Brower, Andrew V. Z. and Randall T. Schuh. 2021. Biological Systematics: Principles and Applications (3rd edn.) Cornell University Press, Ithaca, New York., p. 13
  51. ↑ Schuh, Randall T. «The Linnaean system and its 250-year persistence.» The Botanical Review 69, no. 1 (2003): 59.
  52. ↑ Queiroz, Philip D. Cantino, Kevin de The PhyloCode. ohio.edu. Архивировано 10 май 2016 года.
  53. ↑ 53,0 53,1 live. PhyloCode: Concept, History and Advantages | Taxonomy, Biology Discussion (12 July 2016).
  54. ↑ 54,0 54,1 live. Kingdom Classification of Living Organism, Biology Discussion (2 December 2014).
  55. ↑ dead. Carl Woese | Carl R. Woese Institute for Genomic Biology. Архивировано 28 апрель 2017 года. 2017 йыл 28 апрель архивланған.
  56. ↑ Luketa, S. (2012). «New views on the megaclassification of life». Protistology 7 (4): 218–237.
  57. ↑ Adl, S.M.. «The revised classification of eukaryotes». Journal of Eukaryotic Microbiology 59 (5): 429–493.
  58. ↑ Adl, S.M. (2019). «Revisions to the classification, nomenclature, and diversity of eukaryotes». Journal of Eukaryotic Microbiology 66 (1): 4–119.
  59. ↑ 59,0 59,1 Ruggiero, M.A. (2015). «A higher level classification of all living organisms». PLOS ONE 10 (4): e0119248.
  60. ↑ Ruggiero, Michael A. (2014). Families of All Living Organisms, Version 2.0.a.15, (4/26/14). Expert Solutions International, LLC, Reston, VA. 420 pp. Included data available for download via https://www.gbif.org/dataset/8067e0a2-a26d-4831-8a1e-21b9118a299c (doi: 10.15468/tfp6yv)
  61. ↑ What is taxonomy? London: Natural History Museum. Дата обращения: 23 декабрь 2017. Архивировано из оригинала 1 октябрь 2013 года.
  62. ↑ McNeely, Jeffrey A. (2002). «The role of taxonomy in conserving biodiversity». J. Nat. Conserv. 10 (3): 145–153. DOI:10.1078/1617-1381-00015.
  63. ↑ live. Mnemonic taxonomy / biology: Kingdom Phylum Class Order....
  64. ↑ 64,0 64,1 Nomenclature, Names, and Taxonomy. Intermountain Herbarium – USU (2005). Архивировано из оригинала 23 ноябрь 2016 года.
  65. ↑ dead. How can I describe new species? International Commission on Zoological Nomenclature. Дата обращения: 21 май 2020. Архивировано 6 март 2012 года.
  66. ↑ 66,0 66,1 live. Editing Tip: Scientific Names of Species | AJE | American Journal Experts. www.aje.com. Архивировано 9 апрель 2017 года.
  67. ↑ live. Carolus Linnaeus: Classification, Taxonomy & Contributions to Biology – Video & Lesson Transcript | Study.com. Study.com. Архивировано 9 апрель 2017 года.
  68. ↑ live. Biological Classification. biocyclopedia.com. Архивировано 14 май 2017 года.
  69. ↑ live. Zoological nomenclature: a basic guide for non-taxonomist authors. Annelida.net. Архивировано 16 март 2017 года.
  70. ↑ live. Classification. Архивировано 14 апрель 2017 года. 2017 йыл 14 апрель архивланған.
  71. ↑ live. Molecular Marker Glossary. Архивировано 10 июнь 2007 года.
  72. ↑ About the Catalogue of Life: 2016 Annual Checklist. Catalogue of Life. Integrated Taxonomic Information System (ITIS). Дата обращения: 22 май 2016. Архивировано 15 май 2016 года.

Bibliography

үҙгәртергә
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Биологик_классификация&oldid=1194525» битенән алынған