Билал

Билал (рус. Билялово) — Башҡортостандың Баймаҡ районындағы ауыл. 2009 йылдың 1 ғинуарына ҡарата халыҡ һаны 651 кеше. Почта индексы — 453666, ОКАТО коды — 80206810001.

Билал
Дәүләт	Рәсәй
Административ үҙәге	Билал ауыл советы
Административ-территориаль берәмек	Билал ауыл советы
Почта индексы	453666

Исеменең килеп сығышы

Ауылдың исеме Билал антропонимынан алынған.

Географик урыны

Ирәндек һыртының көнбайыш битендә Һаҡмар йылғаһының һул ярында урынлашҡан.

• Район үҙәгенә тиклем (Баймаҡ): 70 км
• Яҡындағы тимер юл станцияһы (Сибай): 109 км.

Тарихы

Ауыл аҡһаҡалдары күрһәтеүенсә, ауылға 1755 йылда нигеҙ һалынған. Рәсми рәүештә 1795 йылда Ырымбур губернаһының Верхнеурал өйәҙе Ҡарағай-Ҡыпсаҡ (башҡа мәғлүмәттәргә ярашлы ҡара ҡыпсаҡ) улусы составында телгә алына.

Атамаһы Таһир ауылынан килеп төпләнгән Билал исемле кешенән алынған, уның улдары — Төлкө, уның улдары Рәхмәтулла, Ирназар; Ирназарҙың балалары — Ҡастаран, Ғөзәйер, игеҙәктәр Байғунды һәм Иҙрис; Ҡастарандың улы — Юлмөхәмәт; Юлмөхәмәттең улдары — Хәмит, Мөхәмәтсафа, Ғәбит, Исхаҡ, Мөхәмәтвәли. Иҙристың улдары — Байегет, Әхмәт, Мөхәмәтвәли, Әбделмалбай. Билалдың кесе улы Мәмбәтсура (1774 йылғы), уның улы — Бикбай, ейәне — Әбделмәжит.

Билалдар 1812 йылғы Ватан һуғышында әүҙем ҡатнаша: зауряд-хорунжий Мөхәмәтйән Алтынаманов, рядовойҙар Әбйәлил Алсынбаев, Байегет Иҙрисов, Мөхтәсар Дәүләткилдин, Йыһанша Ильясов, Әбсәләм Ҡадырғәлин, Алтынғужа Алтынаманов, Байбура Солтанғужин, Әбделмөкмин Төлкөбаев, Ҡотлозаман Ҡотлогилдин. Яугирҙар юғары хәрби наградалар менән бүләкләнә.

1864 йылдан Билал ауылында Ҡарағай-Ҡыпсаҡ улусының идаралығы урынлашҡан була.

1897 йылда ауылда урыҫ-башҡорт мәктәбе асыла, уның ойоштороусыһы — Билал Абдрахманов. Октябрь революцияһынан һуң ул Бөрйән-Түңгәүер кантревкомын етәкләй.

Совет осоро

1920 йылда Билал Абдрахманов кантондың башҡа етәкселәре менән бергә Поленов тарафынан атып үлтерелә. 1920-се йылдар аҙағында бында уҡытыусы булып Башҡортостандың халыҡ яҙыусыһы Зәйнәб Биишева эшләй һәм Нурия һәм Мортаза Айытбаевтарҙа фатирҙа тора, ғалим-атомсы, Урал политехник ғилми-тикшерен институтының генеральный директоры Л. А. Зәйнуллин башланғыс мәктәптә уҡый.

1930 йылда административ райондарҙың биләмәләрен билдәләгән саҡта Билал ауылы һәм Билал ауыл Советы Әбйәлил районы составына инә.

1931 йылда бында «Һәүәнәк» совхозының малсылыҡ фермаһы булдырыла.

1990-сы йылдарҙың аҙағында һәм 2000-се йылдарҙың башында ҙур үҙгәрештәр була, Билалға тәбиғи газ үткәрелә, бында республика әһәмиәтендәге Өфө — Баймаҡ юлы һалына.

Бөгөнгө көнө

Билал ауылы тураһында республика һәм район гәзиттәрендә, интернет селтәрҙәрендә әленән-әле яҡшы хәбәрҙәр баҫылып тора. «Нисек йәшәйһең, йәш ғаилә?», «Сәскәле йорт — ауыл биҙәге», «Милләт сәңгелдәге янында ҡатын-ҡыҙ тора», «Китап бүләк ит» исемле акциялар районда тәүгеләрҙән үткәрелә. Шулай уҡ пандемия ваҡытында «Һеҙ китапханаға килмәһәгеҙ, китап һеҙгә бара» исемле акция үткәрелде, ирекмәндәр оло йәштәге ауылдаштарына китаптарҙы өйҙәренә алып барҙы. Әлеге эштәрҙе башҡарыуҙа ауыл китапханаһы (китапханасы Райхана Булатова) күп көс һала. Бында «Бәйләргә лә, тегергә лә өйрәтә беҙҙе китап» тип исемләнгән түңәрәк эшләй, унда ҡорама ҡорорға ла өйрәнәләр, уҡыған китаптар буйынса әңгәмә лә ҡоралар. 2001 йылда совхоз йорто мәсет өсөн бирелә, ауыл халҡы үҙ көсө менән бинаға реконструкция үткәрә. Мәсеттә халыҡ өсөн төрлө файҙалы саралар үткәрелеп тора. Иман йортонда ир-егеттәрҙең күп булыуы ҡыуандыра. Ауылда урта дөйөм белем биреү мәктәбе база мәктәбе булараҡ билдәле, унда 153 уҡыусы белем ала, барлығы 17 уҡытыусы эшләй. Һәмән һәм Күгиҙел ауылдарынан уҡыусыларҙы ике автобус менән ташыйҙар (бөтәһе 72 бала). Билал мәктәбе районда алдынғылар рәтендә, йыш ҡына төрлө конкурстарҙа призлы урындар яулай, мәҫәлән, ике йыл рәттән «Иң яҡшы уҡыу-тәжрибә участкаһы» исемлегенә инә, 2018 йылда район буйынса үткән «Зеленый наряд школы» конкурсында ла еңеүсе була. Балалар баҡсаһында 56 бала йөрөгән ике төркөм бар, бында ла эштәр йәнле ойошторола. Элекке участка дауахана бинаһында ауыл админстрацияһы һәм фельдшер-акушерлыҡ пункты урынлашҡан. Ауылда йәштәр күпләп яңы йорттар һала, халыҡ айыҡ, сәләмәт тормош алып барыу яҡлы. 2022 йылдың 26 мартында ауылда район саңғысылары ярышы уҙғарылды Билалда ҡатын-ҡыҙҙар өсөн эш проблемаһы юҡ тиерлек, сөнки ике йыл элек «Колибри» тегеү цехы селтәренең (етәксеһе Ленара Вәхитова) филиалы асылған һәм ауылды 22 эш урыны менән тәьмин иткән. Умартасылыҡ һәм малсылыҡ — киң таралған тармаҡ. Халыҡ үҙ көсө менән мал көтөп, умарталар тотоп, артҡанын баҙар һатып, етеш тормошта йәшәргә тырыша.

Халыҡ һаны

Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)

Иҫәп алыу йылы һәм көнө	Бөтә халыҡ	Ир-егеттәр	Ҡатын-ҡыҙҙар	Ир-егеттәр өлөшө (%)	Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)
1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)
1920 йыл 26 август
1926 йыл 17 декабрь
1939 йыл 17 ғинуар
1959 йыл 15 ғинуар
1970 йыл 15 ғинуар
1979 йыл 17 ғинуар
1989 йыл 12 ғинуар
2002 йыл 9 октябрь
2010 йыл 14 октябрь	557	288	269	51,7	48,3

Халыҡ һаны буйынса аңлатма төрлө йылдарҙа иҫәп алыу тәртибенең айырмалығы булыу сәбәпле халыҡ һанының үҙенсәлегенә иғтибар итегеҙ.

1939 йыл — бар булған халыҡ һаны.

1989, 2002, 2010 йылдарҙа — даими йәшәгән урыны булып иҫәпләнгән халыҡ һаны

Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар

Ауылдағы халыҡ һаны буйынса мәғлүмәтте халыҡ иҫәбе буйынса алыу урынлы. Бөтә ил күләмендә үткән 1897, 1920, 1939, 1959, 1970, 1979, 1989, 2002, 2010 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса мәғлүмәттәр бар һәм асыҡ ҡулланыуҙа табырға була. Ҡайһы бер китаптарҙы электрон төрҙә асып ҡарап була. 1926 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса һәр ауыл тураһында мәғлүмәт осрағаны юҡ әле. Унан башҡа Өфө виләйәтендә 1865, 1879, 1886 йылдарҙа урындағы халыҡ иҫәбе алынған. Тағы ла ревиз яҙмалары аша мәғлүмәт бар.

• 1859 һәм 1865 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.I. Уфимская губерния, 1877. — Уфа:Китап, 2002. — 432 с. ISBN 5-295-03188-8 (ч. I). ISBN 5-295-03133-0.

Өфө виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1859 һәм 1865 йылдарға ҡарата бар.

• 1866 йыл — Список населенных мест. Ч. II. Оренбургская губерния, 1866. — Уфа: Китап, 2006. — 260 с. ISBN 5-295-03815-7 (ч. II). ISBN 5-295-03133-0.

Ырымбур виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1866 йылға ҡарата бар.

• 1897 йыл — Перепись населения. т.45 кн.01 Уфимская губерния. Н.А.Тройницкий (ред.)(С.-Петербург, 1901)

Был китапта Өфө виләйәте ауылдары буйынса мәғлүмәт бар. 500 кешенән күберек булған ауылдар исемлеге.

• 1920 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.III. Башреспублика, 1926. — Уфа. Китап, 2002. — 400 с. ISBN 5-295-03091-1 (ч. III). ISBN 5-295-03133-0.

Был китап 1926 йылға ҡарата төҙөлгән, әммә халыҡ иҫәбе 1920 йылға ҡарата бирелгән.

• 1939 йыл — БАССР. Административно-территориальное деление на 1 июня 1940 года – Уфа:Государственное издательство, 1941. – 387 с.

Был китапта 1939 йылғы иҫәп алыу буйынса һәр ауыл буйынса мәғлүмәт бар.

• 1989 һәм 2002 йылдар — Башҡортостан Республикаһы ауылдарында 1989 һәм 2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны.
• 2010 йыл — Численность и размещение населения Республики Башкортостан по данным Всероссийской переписи населения 2010 года. Статистический сборник.  (рус.)
• Население Башкортостана: XIX-XXI века: статистический сборник / Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республики Башкортостан. — Уфа:Китап, 2008. — 448 с.: ил. ISBN 978-5-295-04439-7

1897 йылғы халыҡ иҫәбенән башлап ҡалалар, ҡала төрөндәге ҡасабалар, райондар, район үҙәктәре буйынса халыҡ һаны бар.

Ауылда ҡара ҡыпсаҡ ырыуы башҡорттары йәшәй.

Урамдары

• башҡ. Әүхәҙи Маликов (урамы) — рус.  Аухади Маликова (улица)
• башҡ. З. Биишева (урамы) — рус.  З.Биишевой(улица)
• башҡ. Кирам Мәхмүтов(урамы) — рус.  Кирама Махмутова (улица)
• башҡ. Күгиҙел (урамы) — рус.  Кугидель (улица)
• башҡ. Йәштәр (урамы) — рус.  Молодежная (улица)
• башҡ. Күпер (урамы) — рус.  Мостовая (улица)
• башҡ. Йәштәр (урам) — рус.  Молодежная (улица)
• башҡ. Салауат Юлаев (урамы) — рус.  Салавата Юлаева (улица)
• башҡ. Һаҡмар (урамы) — рус.  Сакмар (улица)
• башҡ. Туғай (урамы) — рус.  Тугая (улица)

Билдәле шәхестәре

• Абдулла Сурағолов — хәрби эшмәкәр. 1812 йылғы Ватан һуғышында һәм 1813—1814 йылдарҙағы Рус армияһының сит илгә походтарында 14-се Башҡорт атлы полкының поход старшинаһы, подпоручик.
• Низамова Флүрә Усман ҡыҙы (1951) — Билал ауылында тыуған. Юғары категориялы уҡытыусы, хеҙмәт ветераны. «Әбйәлил батыры», «Ҡыҙыл буйы ҡыҙырым», «Күңел дәфтәре» китаптары авторы. Ҡол-Дәүләт исемендәге премия лауреаты

Әҙәбиәт

• Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7. (рус.)
• Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. — Өфө: Китап, 2009. — ISBN 978-5-295-04683-4.
• Ред.составитель А. Багуманов. Баймакский край. Краеведческое и энциклопедическое издание. — Уфа: Башкирское книжное издательство, 2002. — 332 с. — ISBN 5-295-03157-8.
• Усманова М. Г. Имя отчей земли. Bсторико лингвистическое исследование топонимов бассейна реки Сакмар. — Уфа: Китап, 1994, — 272 стр.. ISBN 5-295-01337-5
• Словарь топонимов Башкирской АССР