Википедия

Балхаш

{{#if:||

Озеро
Балхаш
ҡаҙ. Балқаш
Lake Balkhash.jpg
Морфометрия
Абсолют бейеклеге340 м
Үлсәме605 × 9-ҙан 74-кәсә км
Майҙаны18 200[1] км²
Күләме105[1] км³
Яр һыҙаты2385 км
Иң тәрән урыны26,5[1] м
Уртаса тәрәнләк5,8 м
Гидрология
ТоҙлолоғоИли йылғаһы ҡойған ерҙә һыуы сөсө, көнсығыш яғында тоҙлолоғо 5,2‰ тәшкил итә. 
Үтә күренеүсәнлеге1-5,5 м
Бассейн
Площадь бассейна413 000 км²
Впадающие рекиИли, Ҡаратал, Аҡһыу, Лепсы, Аяғеҙ
Урынлашыуы
46°32′27″ с. ш. 74°52′44″ в. д.HGЯO
Страна
[[Административное деление Ҡаҙағстан|Регионы]]Алматы өлкәһе, Жамбыл өлкәһе, Ҡарағанда өлкәһе
Ҡаҙағстан
Точка
Балхаш
Commons-logo.svg Балхаш Викимилектә


Балха́ш (Балка́ш[2][3]; ҡаҙ. Балқаш) — аҡмай ятҡан ярым тоҙло күл. Ҡаҙағстандың көньяҡ-көнсығышында Балхаш-Алағүл һөҙәклегендә урынлашҡан, донъяның ҙур күлдәренә инә (14-се урында тора). Күл бик уникаль иҫәпләнә, ул тар ғына боғаҙ менән ҡушылған ике өлөштән тора. Ике өлөштөң химик составы бик ныҡ айырыла. Көнбайыш өлөшөндә һыуы сөсө, көнсығыштағыһы тоҙло.

Күл Балхаш-Алакүл һыу хужалығы бассейнына ҡарай. Ҡаҙағстандың өс административ бүленешенә, Алмата өлкәһе, Жамбыл өлкәһе һәм Ҡарағанда өлкәһе биләмәләрендә урынлашҡан. Күл янынан ҡаҙаҡ ваҡ түбәсектәре башлана. Көнбайышта Бетпәк-Дала һуҙыла. Көньяғында Чу-Или тауҙары, Тауҡом һәм Һарыысыҡ-Атырау ҡомлоғо урынлашҡан.

Атамаһы һәм риүәйәтеҮҙгәртергә

«Балхаш» топонимының бер версияһы былай. Ул татар, ҡаҙаҡ, һәм алтай телдәрендәге balkas һүҙенә барып тоташа, түңгәкле һаҙлыҡ йәки һаҙлыҡтағы түңгәк тигәнерәк мәғәнә бирә[4].Ҡаҙаҡ телендә "балҡытыу" "мәғдән иретеү" "иретеү" тигән мәғәнә бирә[5].

"Балҡыу" этимологияһын академик Маргулан Алькей Хаканович археологик экспедицияһы ла раҫлай[6]. Легенда буйынса күлдең килеп сығышы былай һүрәтләнә: Бик бай тылсымсының һылыуҙарҙан-һылыу Или тигән ҡыҙы булған. Уға кейәүгә сығырға ваҡыт еткәс Балхаш былай тип иғлан иткән. "Мин ҡыҙымды иң бай, сибәр һәм көслө егеткә генә кейәүгә бирәм", - тигән. Йөрьәт итеп килгән кейәүҙәр араһында аҫылташтар менән тейәлгән карауандарҙа Ҡытай императорының ике улы, өйөр-өйөр йылҡы малы һәм көмөштәр менән Манғол хандың балалары, шулай уҡ келәмдәр һәм фил һөйәгенән эшләнгән ҡиммәтле әйберҙәр менән Бохараның йәш сауҙагәрҙәре килгән. Араларында бәхетен һынап ҡарар өсөн килгән ярлы ғына Ҡаратал исемле көтөүсе лә булған. Ул кәләшкә беренсе күреүҙән үк оҡшаған.

Төрлө ярыштарҙан һуң, Ҡаратал еңеүсе булып ҡалған, Балхаш уны нәфрәт менән ҡыуып ебәргән. Әммә төн еткәс, Или атаһы йортонан ҡаса һәм Ҡаратал менән китә. Балхаш быны белеп ҡала һәм уларға ҡарғыш ебәрә. Ике ғашик ике йылғаға әүерелеп, урғылып аға башлай. Шул саҡ Балхаш, улар ҡушылмаһын өсөн, араларына ауа, һәм күбекләнеп ятҡан күлгә әүерелә.[7]. Шулай уҡ авесталарҙың Воркуша йәки Варкаш исеменән килеп сыҡҡан тигән версия ла һаҡланып ҡалған [8].

ТарихыҮҙгәртергә

Балхаш күленең тарихи-географик мәғлүмәттәре иң тәүҙә ҡытай халыҡтарына билдәле була. Улар Урта Азия менән бәйләнеш тотоп, был төбәк менән башҡаларҙан алда танышҡан. Бөйөк Ҡытай ҡәлғәһенә көнбайышта ятҡан араны улар «Си-Юй» (Көнбайыш сик) тип атап йөрөткән. Уның барлығын беҙҙең эраға тиклем 126 йылда уҡ белгәндәр. 607 йылда 44 дәүләт тарафынан ул ваҡыттағы Урта Азияның картаһы төҙөлгән булған. Тик ҡыҙғанысҡа ҡаршы ул һаҡланмаған. VIII быуаттан алып күлдән Тянь-Шәнгәсә булған биләмәләр Етеһыу (ҡаҙ. Жетісу булараҡ билдәле. Ул ерҙәрҙә күсмә(манғол һәм төркиҙәр) һәм Урта Азияның ултыраҡ халыҡтарҙың мәҙәниәте ҡатнашҡан.[9].

Александр фон Гумбольдт күҙаллауынса Балхаш ҡытай халҡына «Си-Хай» (Көнбайыш диңгеҙ; был атама 1855 йылда сығарылған атласҡа индерелгән) исеме менән билдәле булған. «Балхаш-Нор» атамаһын (Balas-nur — " Балхаш күле ") һунғарҙар биргән. Был исем менән Балхаш 1833 йылдағы Юлиус Клапроттың европа илселәре яһаған картаһында бирелгән. Төркиҙәр һәм манғолдар Аҡ төҫ менән атағандар. Уларса Аҡ диңгеҙ тип йөрөтөлгән, уларҙың дәүләт сиге үҙгәргәс, Күк диңгеҙгә (Көнсығыш диңгеҙ)— «Кукча-Денгиз» үҙгәртелгән. Ҡаҙаҡтар күлде «Диңгеҙ» тип кенә атап йөрөткән. (ҡаҙ. Теңіз)[10].

Күлдең килеп сығышыҮҙгәртергә

 
Балхаш күле бассейны
 
Ҡаратал йылғаһы тамағының юлдаштан төшөрөлгән һүрәте

Балхаш күле Балхаш-Алагүл соҡорлоғоноң тәрән булмаған киңлегендә ята. Ул неоген ваҡытында Туран плитәһенең һәҙәклеге бөгөлөшө һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән. Тора-бара ҡомлоҡ менән тулған. [11].

Был күлдәр ҡасандыр Балхаш-Алагүл уйпатлығын биләп ятҡан боронғо Ханай диңгеҙенең тороп ҡалған өлөштәре. [12]. -->

РельефҮҙгәртергә

Балхаштың майҙаны яҡынса 16,4 мең. км² (2000 йыл)[13]. Шуға ла ул Ҡаҙағстан биләмәһендәге иң ҙур күлдәр исемлегенә инә. Күл диңгеҙ кимәленән 340 метр бейеклектә ята. [К. 1] Ул ярым ай фопмаһында. Оҙонлоғо яҡынса 600 км, киңлеге (көнсығыш өлөшө) 9-ҙан 19 км-ғаса үҙгәреп тора , ә көнбайыш өлөшө 74 км. Яр буйы оҙонлоғо 2385 км.[14]. Һарыысыҡ ярым утрауы яҡынса күлең уртаһында урынлашҡан һәм уны бер- береһенән ныҡ айырылған ике гидрографик өлөшкә бүлә. Көнбайыш өлөшө сағыштырмаса һай, һәм сөсө, ә көнсығыш өлөшө тоҙло һәм бик тәрән.[15].Ярымутрауҙа барлыҡҡа килгән Оҙонарал(ҡаҙ. Ұзынарал — «длинный остров»)3,5 км киңлектәге боғаҙы буйынса көнбайыш өлөштәге һыу көнсығыш өлөшкә ағып, уны тултыра. Боғаҙҙың тәрәнлеге 6 м[16].

Балхаш күленең йыһандан күренеше
NASA төшөргән һүрәт, август 2002 й.
 
 Цифрами обозначены крупнейшие полуострова, острова и заливы:
  1. Күлде икегә бүлеп тороусы Һарыысыҡ ярымутрауы һәм Оҙонарал боғаҙы
  2. Байгабыл ярымутрауы
  3. Балай ярымутрауы
  4. Шауҡар ярымутрауы
  5. Кентубек ярымутрауы
  6. Басарал һәм Уртаарал утрауҙары
  7. Тасарал утрауы
  8. Залив Шемпек ҡултығы
  9. Һарысаған ҡултығы
 
Һарыысыҡ ярымутрауы һәм Оҙонарал ҡултығының самолеттан төшөрөлгән күренеше

Күлдең уйпатлығы бер нисә бәләкәй соҡорҙарҙан тора. Балхаштың көнбайыш өлөшөндә тәрәнлектәре 7-10 метрлыҡ ике спҡор бар. Шуларҙың береһе яр буйлап Тасарал утрауынан алып Ҡоржынтөбәк моронона тиклем, икенсеһе,(уның тәрәнлеге 8-16 метр, иң тәрән ере 27 метр) Бертыш ҡултығына тиклем һуҙылған. [17]. Күлдең уртаса тәрәнлеге 5,8 метр, һыуының дөйөм күләме — 112 км³ тирәһе. Балхаштың көнбайыш һәм төньяҡ ярҙары текә, бейек ҡаяташлы (20—30 м). Ул палезой породалы ҡатламдар, туфтар, граниттар, һәүерташтар, эзбиздәрҙән тора һәм бик боронғо тип иҫәпләнә.[17].

Күлдә ҙур утрауҙар юҡ тиерлек. Эрерәк утраҡҙар булып Басарал һәм Тасарал иҫәпләнә. Шулай уҡ көнбайыш өлөшөндә Уртаарал, Аяҡарал, Олжабекарал, Алгазы утрауҙары урынлашҡан. Күлдә барлығы 43 утрау бар. Уларҙың дөйөм майҙаны 66 км²[18], шулай ҙа күлдә һыуҙың кәмеүе арҡаһында яңы утрауҙар барлыҡҡа килә, утрауҙарҙың майҙаны арта [19].

Һыуының составыҮҙгәртергә

Балхаш күле ярым сөсө һыулы күлдәргә инә. Һыуының химик составы күлдең гидрографик үҙенсәлектәренә бәйле. Көнбаыш өлөшө бөтөнләй сөсө тиерлек (минераллылығы 0,74 г/л тәшкил итә), ҡомаҡлығы юғары, сәнәғәттә һәм эсәр һыу булараҡ ҡулланыла. Көнсығыш өлөшө бик ныҡ тоҙло ( 3,5-тән алып 6-ға тиклем г/л), һым ул таҙа (үтә күренеүсәнлеге 5,5 м). Балхаш күленең дөйөм тоҙлолоғо - 2,94 г/л. Тоҙҙоң күп йыллыҡ ҡатламы 7,53 млн тонна тәшкил итә. Ә һыуҙағы ирегән тоҙҙар 312 млн т[17].Күлдең көнбайыш өлөшөндәге һыуҙың төҫө һарғылт-һоро, ә көнсығыш яғында үҙгәреүсән - зәңгәрһыу төҫтән асыҡ йәшелгәсә(зөбәржәт төҫө). Төҫтәрҙе йыһандан төшөрөлгән һүрәттәрҙә лә асыҡ күреп була[20].

КлиматыҮҙгәртергә

Климатограмма -18.1
ЯФМАМИИАСОНД
 
 
-17.8
 
13
-9.2
 
 
-10.0
 
10
-8.1
 
 
2.8
 
10
0.0
 
 
10.0
 
11
14.2
 
 
16.0
 
15
22.1
 
 
18.3
 
12
27.9
 
 
15.7
 
10
30.0
 
 
9.4
 
8
28.0
 
 
1.7
 
4
21.9
 
 
-6.3
 
9
12.7
 
 
-13.1
 
14
2.6
 
 
0
 
15
-4.8
Температура в °C • Сумма осадков в мм
Источник: Погода и Климат — климат Балхаша[К. 2]
 
Балхаш яҙ ваҡытында, 2008 йыл

Күлдең климаты сүллек булып иҫәпләнә. Уртаса максималь температура июль айында 30 °C тирәһе булһа, ғинуарҙа — −9 °C тирәһе. Уртаса яуым-төшөм йылына 131 мм. Сағыштырмаа дымлылыҡ 55 — 60 % тәшкил итә[21].

Елдең уртаса йыллыҡ тиҙлеге яҡынса 4,5 — 4,8 м/с, шул уҡ ваҡытта, күлдең көнбайыш яғында — төньяҡ елдәре,ә көнсығыш өлөшөндә төньяҡ-көнсығыш елдәре өҫтөнлөк итә. Ел күлдә ҙур ғына тулҡындар барлыҡҡа килтерә (тулҡындың бейеклеге 2-3,5 метрға тиклем барып етеүе ихтимал)[12], көнбайыш өлөштә сәғәт йөрөшө буйынса йүнәлтелгән әйләнмә ағым күҙәтелә.

Ҡояшлы көндәрҙең йыл әйләнәһенә булған һаны 110—130-ға тура килә, күл өҫтөнөң энергетик яҡтыртылышы көнөнә — 15,9 МДж м²[22]. Балхаш йылы һәм яҡшы йылытылған күлдәр иҫәбенә инә. Күл өҫтө һыуының температураһы декабрь айында — 0 °C, ә июлдә 28 °C тәшкил итә. Күлдең көнбайыш өлөшөнөң йыллыҡ уртаса температураһы — 10 °C, көнсығышында — 9 °C. Күл һәр йыл туңа, боҙ ноябрҙән алып апрелгә тиклем тора[23], ә көнсығыш өлөштөң боҙ менән ҡапланыуы 10-15 көнгә тотҡарлана[12].

Күлдәге һыуҙың тәрәнлегенә бәйле йылылығы (°C) (сығанаҡтар 1985—1987 йылғы)[22]
Тәрәнлеге Ғин Фев Март Апр Май Июнь Июль Авг Сент Окт Ноя Дек
Күлдең көнсығыш өлөшө
0 — −0.2 0.2 — 13.9 19.0 23.4 23.2 17.2 11.4 — —
10 — 1 — — 10.8 16.7 21.7 22.8 — — — —
20
(күл төбө) 		— 1.7 1.9 — 8.9 13.7 14.6 19.7 17.1 11.5 — —
Күлдең көнбайыш өлөшө( Балхаш ҡалаһы янында)
0 — 0.0 0.8 6.7 13.3 20.5 24.7 22.7 16.6 7.8 2.0 —
3
(күл төбө) 		— 0.3 2.2 6.5 13.1 19.6 24.1 22.6 16.5 7.4 2.0 —

Хайуандар һәм үҫемлектәр донъяһыҮҙгәртергә

 
Яр ҡамышы

Күлдең яр буйын туранга баҫҡан. Ул туғай урманынан һәм талдарҙан тора. Ҡыяҡлыларҙан ябай ҡамыш (Phragmites australis), көньяҡ екәне (Typha angustata) һәм бер нисә төр ҡамыш таралған(приморье ҡамышы (Schoenoplectus littoralis), күл ҡамышы (S. lacustris), һәм эндемик төр - ҡаҙағстан ҡамышы (Scirpus kasachstanicus). Һыу аҫтында ике төр үрут үҫә:Башаҡлы үрут(Myriophyllum spicatum) һәм суҡлы үрут (M. verticillatum). Шулай уҡ бер нисә төр һыу ебәге бар:ялтырауыҡ һыу ебәге (Potamogeton lucens), оҙонса һыу ебәге (P. perfoliatus), бөҙрә һыу ебәге (P. crispus), кикерекле һыу ебәге (P. pectinatus) һәм эре емешле һыу ебәге (P. macrocarpus).Шулай уҡ ҡыуыҡлы үлән (Utricularia vulgaris), ҡара йәшел мөгөҙ япраҡ (Ceratophyllum demersum) осрай. Ике төр наяда үҫә (диңгеҙ наядаһы һәм бәләкәй наяда. Фитопланктон 1985 йылда 1,127 г/л тәшкил иткән. Күлдә бик күп төрлө үҫемлектәр үҫә.][22]. Күлдең фаунаһы 1970-се йылдарға хәтле бик бай булған. Тик биотөрлөлөк һыуҙың сифаты түбәнәйеү сәбәпле яйлап кәмей бара. Шул дәүергә хәтле һыу төбө организмдарын(бентос) молюскалар, ҡыҫала һымаҡтар ҡарышлауыҡтары, һыу бөжәктәре тәшкил иткән. Шулай уҡ зыңғырлаусы серәкәйҙәр һәм аҙ шыртлы селәүсендәр булған. Зоопланктон (концентрация 1,87 г/л, 1985[22]) шулай уҡ бик юғары, бигерәк тә көнбайыш өлөшөндә. Күлдә 20-ләп төр балыҡ үрсегән. Шуларҙың алтыһы күлдең үҙенең балыҡтары. Улар  — илий маринкаһы (Schizothorax pseudoksaiensis) һәм балхаш маринкаһы (S. argentatus) маринкалар, балхаш алабуғаһы (Perca schrenkii), сыбар түбәнауыҙ (Nemachilus strauchi) һәм төҫһөҙ түбәнауыҙ (N. labiatus) һәм балхаш гольян-сабағы (Phoxinus poljakowi), ә башҡалары — һаҙан, шип балыҡ, көнсығыш ҡорман балығы(Abramis brama orientalis), арал мыйыҡлы балығы (Barbus brachycephalus),себер йоморо сабағы, карп, ҡарабалыҡ, һыла балыҡ, йәйен, усман, көмөш табан балығы һәм башҡалар. Промысла өсөн һаҙан, һыла балығы, ағасъяңаҡ, ҡорман балыҡ төп табыш булып тора[22][24]. Күлдең көньяҡ ярында, бигерәк тә Или дельтаһында үҫкән ҡуйы ҡамышлыҡ хайуандар һәм ҡоштарға бик яҡшы һыйыныр урын булып тора. Тик һуңғы йылдарҙағы Ҡапсағай һыуһаҡлағысының түбәненәге гидрологик режимдың боҙолоуы арҡаһында Или делтаһы деградацияға дусар була. 1970 йылан алып уның майҙаны 3046 км² -ҙан 1876 км² -ғаса тарайған. Ҡоштарҙың, һәм хайуандарҙың йәшәр төйәге булған был майҙандың һаҙамыҡлы һыуҙары һәм туғайлы урмандары кәмей. Шулай уҡ Ерҙәрҙе эшкәртеү, пестицидтар ҡулланыу, көтөү йөрөтөү, ҡамышын ҡырҡыу кеүек эштәр ҙә биотөрлөлөктөң юҡҡа сығыуға сәбәп булып тора. Күлдә төйәк иткән умыртҡалыларҙың 342 төрөнөң 22-һе Ҡаҙағстандың “Ҡыҙыл Китабы”на индерелгән.[25]. ХХ быуат урталаранына тиклем дельта урмандарында туран юлбарыҫы тереклек иткән. Ул шунда уҡ төйәк итҡән ҡабандарға һунар итеп туҡланған. 1940-сы йылдарҙа Слудский Аркадий Александрович тырышлығы менән Канаданан килтерелгән ондатра бындағы климатҡа яраҡлашҡан. Екән ҡамышының крахмалға бай һутлы тамыры ондатралар өсөн мул аҙыҡ булған[26], әммә һуңғы йылдарҙағы Ҡыпсағай һыуһаҡлағысынан һыу асыу һөҙөмтәһендә ҡышҡы һыу баҫыуҙар һәм күлдең тирә яғындағы ҡамыштарҙы күпләп киҫеү, 1 млн-ға яҡын ондатраға хәтле еткән промысла ҡыҫҡартылып, бөтөнләй юҡҡа сығарған.[25]. Балхаш шулай уҡ ҙур баклан, мәрмәр сырҡылдауыҡтар, ҡырғауылдар, бөркөттөр, аҡ ҡауҙылар өсөн дә төйәк булған. Бында йәшәгән 120 төр ҡоштоң 12-һе Ҡыҙыл китапҡа индерелгән. Шулар иҫәбендә алһыу берғаҙан һәм бөҙрә берғаҙан,көрәкморон, ҡаңғылдаҡ аҡҡош, диңгеҙ бөркөтө бар. ][25].

ИҫкәрмәләрҮҙгәртергә

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 Большая Российская Энциклопедия 2020 йылдың 11 ғинуар көнөндә архивланған.
  2. ↑ Казахстан. Общегеографическая карта (масштаб 1:3 000 000). — Роскартография, 2011.
  3. ↑ Балхаш или Балкаш // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
  4. ↑ Макс Фасмер. Этимологический русскоязычный словарь.
  5. ↑ Министерство образования и науки Республики Казахстан. Словарь казахско-русский, русско-казахский.
  6. ↑ Иллич-Свитыч В. М. «Опыт сравнения ностратических языков (семито-хамитский, картвельский, индоевропейский, уральский, дравидийский, алтайский)»
  7. ↑ Алтайский К., Каратаев М. Путешествие в Жер-Уюк. — М., 1971. — С. 67-68.
  8. ↑ Золотой Сириус
  9. ↑ Svatopluk Soucek. A History of Inner Asia. — Cambridge University Press, 2000. — 369 с. — ISBN 0521657040.
  10. ↑ Өҙөмтә хатаһы: <ref> билдәһе дөрөҫ түгел; nikolaev төшөрмәләре өсөн текст юҡ
  11. ↑ Maria Shahgedanova. The Physical Geography of Northern Eurasia. — Oxford University Press, 2002. — С. 140-141. — 571 с. — ISBN 0198233841.
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 Соколов А. А. Глава 21. Средняя Азия и Казахстан, раздел Озера // Гидрография СССР. — Л.: Гидрометеоиздат, 1952.
  13. ↑ Igor S. Zektser, Lorne G Everett. Groundwater and the Environment: Applications for the Global Community. — CRC Press, 2000. — С. 76. — 175 с. — ISBN 1566703832.
  14. ↑ Lake Balkhash (билдәһеҙ). Дата обращения: 4 ғинуар 2015. 2015 йылдың 8 июнь көнөндә архивланған.
  15. ↑ dic.academic.ru. Выдержки из Большой советской энциклопедии (билдәһеҙ). Дата обращения: 4 ғинуар 2015.
  16. ↑ Өҙөмтә хатаһы: <ref> билдәһе дөрөҫ түгел; britanica төшөрмәләре өсөн текст юҡ
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 Өҙөмтә хатаһы: <ref> билдәһе дөрөҫ түгел; kazssr төшөрмәләре өсөн текст юҡ
  18. ↑ Горкин А.П. Балхаш. География: Современная иллюстрированная энциклопедия. Дата обращения: 5 ғинуар 2015.
  19. ↑ Guillaume Le Sourd, Diana Rizzolio. United Nations Environment Programme — Lake Balkhash (билдәһеҙ). UNEP Global Resource Information Database (2004). Дата обращения: 29 ғинуар 2009. Архивировано 18 август 2011 года.
  20. ↑ Lake Balkhash, Kazakhstan : Image of the Day (билдәһеҙ). NASA Earthobservatory (1 декабря 2000). Дата обращения: 29 ғинуар 2009.
  21. ↑ Погода и Климат — климат Балхаша (билдәһеҙ).
  22. ↑ 22,0 22,1 22,2 22,3 22,4 Өҙөмтә хатаһы: <ref> билдәһе дөрөҫ түгел; ilec төшөрмәләре өсөн текст юҡ
  23. ↑ Ice Melts on Lake Balkhash, Kazakhstan : Image of the Day (билдәһеҙ). NASA Earthobservatory (30 апреля 2003). Дата обращения: 29 ғинуар 2009.
  24. ↑ Өҙөмтә хатаһы: <ref> билдәһе дөрөҫ түгел; bse төшөрмәләре өсөн текст юҡ
  25. ↑ 25,0 25,1 25,2 Өҙөмтә хатаһы: <ref> билдәһе дөрөҫ түгел; undp2 төшөрмәләре өсөн текст юҡ
  26. ↑ Рогоз // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.


Өҙөмтә хатаһы: "К." төркөмө өсөн <ref> билдәһе бар, әммә <references group="К."/> билдәһе юҡ

https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Балхаш&oldid=1224703 ҡабул ителгән