Антик фәлсәфә

Антик фәлсәфә — антиклыҡ фәлсәфәһе. Боронғо греция һәм боронғо рим (б .э. т. VII б. аҙағы — б. э. VI б.) фәлсәфәләренә бүленә, иртә классик фәлсәфәнән алып император Юстиниан бойороғо менән Афинала 529 йылда һуңғы фәлсәфә мәктәбе ябылғанға тиклем. Ғәҙәттә беренсе боронғо антик фәйлсәсуфы тип Фалес һанала, ә һуңғыһы — Аниций Манлий Торкват Северин Боэций.

Антик фәлсәфә

Антик фәлсәфә Викимилектә

Антик фәлсәфә нигеҙендә формалаша боронғо грек аҡыл һатыу, хикмәт сығарыу һәм мистериялар традицияһы нигеҙендә, Боронғо Мысыр, Месопотамия аҡыл эйәләре ҡараштары һәм ҡанбабалығы, башҡа боронғо көнсығыш илдәре йоғонтоһонда формалашҡан. Тәүҙә мифологик ҡараштар әйләнәһендә булғанлыҡтан, боронғо грек фекере тәүге тапҡыр фәлсәфә төшөнсәһе хаҡында үҙенең предметы һәм ысулы булған айырым эшмәкәрлек тигән формулировка биргән, христианлыҡтың аяҡҡа баҫыуына һәм үҫешенә ҙур йоғонто яһаған, шулай уҡ киң мәғәнәлә уның үҫеше Көнбайыш цивилизацияһы үҫешенә хас тип иҫәпләнгән рациональ дискурс сығанағына әйләнгән һәм ижтимағи аңдың айырым формаһы булып иҫәпләнгән фән нигеҙендә ята.

Төп мәсьәләләрҙең алмашыныуы буйынса осорҙарға бүлеү

Түбәндәге осорҙарға бүленә:

1. Натурфәлсәфәле (төп проблема — донъя ҡоролошо мәсьәләһе, тәүбашланғыс проблемаһы). Бер нисә мәктәптең күрше-көндәшлеге;
2. Гуманистик (проблематиканың тәбиғәттән кешегә һәм йәмғиәткә алмашыныуы). Софистар мәктәбе, Сократ;
3. Классик (оло синтез дәүере). Беренсе фәлсәфә системаларын булдырыу — барлыҡ фәлсәфәүи проблемалар даирәһе. Платон, Аристотель;
4. Эллинистик (үҙәк Грециянан Римгә күсә). Төрлө фәлсәфә мәктәптәре үҙ-ара ярышҡан. Бәхет проблемаһы. Эпикур, скептиктар, стоиктар мәктәптәре;
5. Дини (неоплатонизм үҫеше). Фәлсәфә проблемалары өлкәһенә дини проблемалар өҫтәлә;
6. Христиан фекеренең, монотеистик диндең тыуыуы, барлыҡҡа килеүе.

Хронологик осорҙарға бүлеү

Иртә классика (архаика)

• Б. э. т. VIII—VII бб. — фәлсәфәгә тиклемге традиция. Асылда фәлсәфә булмай тороп, фәлсәфәгә тиклемге традиция артабан фәлсәфә танып белеүгә нигеҙ һалған. Иртә классик фәлсәфәлә софистар айырылып тора. Вәкилдәре:
• Гомер
• Гесиод
• Орфей
• Лин
• Мусей
• Эпименид
• Ферекид
• Акусилай
• Б. э. т. VII—V бб. — иртә классика, йәки грек натурфәлсәфәһе. Тәүге грек натурфәйләсуфтары, беренсе сиратта, теүәл фәндәргә нигеҙ булырлыҡ, космогониияға һәм космологияға етди иғтибар бүлгәндәр, ә этика һәм эстетика мәсьәләләренә бөтөнләй мөрәжәғәт итмәгәндәр йә бик аҙ ҡағылғандар.

Төп мәктәптәр:

• • Милет мәктәбе
    • Фалес
    • Анаксимандр
    • Анаксимен
  • Пифагорейлылар
    • Пифагор
    • Алкмеон Кротонский
    • Архит
    • Тимей Локрский
    • Филолай
  • Элеаттар
    • Ксенофан
    • Парменид
    • Зенон Элейский
    • Мелисс
    • Гераклит мәктәбе Гераклит
    • Кратил
  • Анаксагор мәктәбе
    • Анаксагор
    • Архелай
    • Метродор Лампсакский
  • Атомистар
    • Демокрит
    • Левкипп
    • Метродор Хиосский
  • Мәктәптәрҙән башҡа
    • Эмпедокл
    • Диоген Аполлонийский
  • Софистар
    • • Горгий
      • Протагор
      • Антифонт
      • Продик
      • Гиппий
      • Ксениад
      • Фрасимах
      • Калликл
      • Критий
      • Ликофрон
      • Алкидам

Классика

• Б. э. т. V—IV бб. — Сократ һәм сократиктар. Классик грек фәлсәфәһе традиция буйынса, натурфәлсәфә мәсьәләләренән яҡшылыҡ һәм яманлыҡ проблемаларына, кеше тәртибе этикаһына мөрәжәғәт иткән Сократ исеменән башлана. Сократтың уҡыусылары күп кенә «сократик» мәктәптәр булдырған, улар араһында иң ҙурҙары тип платониктар һәм киниктар һаналған. Вәкилдәре:
  • Сократ
  • Платониктар
    • Платон
    • Спевсипп
    • Ксенократ
    • Полемон
    • Крантор
    • Кратет Афинский
    • Клеарх
  • Мегар мәктәбе
  • Мегар Евклиды
    • Стильпон
    • Диодор Крон
    • Евбулид
    • Клиномах
  • Киниктар
    • Антисфен
    • Диоген Синопский
  • Киренаиктар
    • Аристипп
    • Арета Киренская
    • Аристипп, Аретаның улы
    • Феодор-Атеист
    • Гегесий
    • Аникерит
    • Эвгемер
  • Элид-Эретрий мәктәбе
    • Элида Федоны
    • Элида Плистены
    • Менедем
  • Башҡа сократиктар
    • Афиналы Главкон
    • Кебет
    • Критон
    • Симмий
    • Симон-тире иләүсе
    • Эсхин
• Б. э. т. IV—III бб. — Аристотель һәм перипатетиктар. Аристотель һәм уның мәктәбенең мөһим вәкилдәре — перипатетиктар эшмәкәрлеге — классиканың ҡаҙаныштарын логик яҡтан тамамлаған һәм йомғаҡлаған. Вәкилдәре:
  • Аристотель
  • Теофраст
  • Эвдем Родосский
  • Стратон
  • Аристоксен
  • Дикеарх
  • Аристотелдең уҡыусыһы Клеарх

Эллинистик фәлсәфә

• Б. э. т. IV—I бб. — эллинизм осоро фәлсәфәһе, уның яңы мәктәптәрендә лә, шулай уҡ иҫке мәктәптәрҙең (платониктар, перипатетиктар һәм киниктарҙың) яңы вәкилдәре аша ла сағылған. Төп мәктәптәре:
  • Скептицизм — уларҙың фәлсәфәһе үҙ алла мәктәп булып формалашып етмәгән
    • Пиррон
    • Энесидем
    • Агриппа
    • Ксанф
  • Эпикуреизм
    • Эпикур
    • Метродор Лампсакский
  • Стоиктар (Иртә һәм Урта стоя)
    • Зенон Китийский
    • Клеанф
    • Тимон
    • Хрисипп
    • Зенон Тарсийский
    • Кратет Малльский
    • Панетий Родосский
    • Посидоний
  • Урта һәм Яңы Академия
    • Аркесилай
    • Кирен Лакиды
    • Фокида Эвандры
    • Карнеад
    • Клитомах
    • Филон Ларисский
    • Аскалон Антиохы
  • Киниктар — киниктарҙың фәлсәфәһе үҙ алла мәктәп булып формалашып етмәгән
    • Менипп Гадарский
    • Бион Борисфенит
    • Кратет
    • Гиппархия
    • Маронея Метроклы
  • Перипатетиктар
    • Критолай
    • Кратипп
  • Мәктәптәрҙән башҡа
    • Филон Александрийский

Рим һәм һуңғы антик фәлсәфә

• Б э. т. I б. — б. э. V б. — рим фәлсәфәһе грек фәлсәфәһе йоғонтоһонда б. э. т. I быуатта әүҙем үҫешә башлаған. Римлеләр менән бер рәттән рим фәлсәфәһенә гректар ҙа — рим мәктәптәре вәкилдәре ҡараған. Төп мәктәптәр:
  • Эклектизм
    • Цицерон
  • Рим эпикуреизмы
    • Каций
    • Лукреций
  • Һуңғы Стоя
    • Руф Гай Музоний
    • Сенека
    • Эпиктет
    • Марк Аврелий
    • Калиетес
    • Максим Клавдий
• Б. э. т. I б. — б. э. V б. — Боронғо Рим йоғонтоһо осорондағы грек фәлсәфәһе шулай уҡ классиканың, ә һуңыраҡ — яңы барлыҡҡа килгән христианлыҡтың бик көслө тәьҫире аҫтында үҫешкән. Төп мәктәптәр:
  • Неопифагореизм
    • Аполлоний Тианский
  • Урта һәм һуңғы платонизм
    • Плутарх
    • Клеанф
    • Цельс
  • Скептицизм
    • Фаворин
    • Секст Эмпирик
  • Перипатетиктар
    • Александр Афродисийский
    • Фемистий
  • Неоплатонизм
    • Аммоний Саккас
    • Плотин
    • Кастриций
    • Порфирий
    • Ямвлих
    • Клавдиан
    • Прокл Диадох
    • Зенодот
    • Дамаский
    • Симпликий
  • Христиан фәлсәфәһе
    • Климент Александрийский
    • Ориген
    • Байғош Августин
    • Боэций

Әҙәбиәт

• Фрагменты ранних греческих философов. / Подгот. изд. Лебедев А. В. Отв. ред. Иван Дмитриевич Рожанский. — М. : Наука (издательство), 1989. — Ч. 1. — 575 с. — ISBN 5-02-008030-6
• Валентин Фердинандович Асмус. Античная философия. — М.: Высшая школа (издательство), 1999.
• Буряк В. В. Античная философия: Учебник. — Симферополь: ДИАЙПИ, 2009. — 256 с. — ISBN 978-966-491-084-9.
• Вернан Ж.-П. Происхождение древнегреческой мысли. — М.: Прогресс (издательство), 1988. — 221 с.
• Пиама Павловна Гайденко. Античная философия: космоцентризм 2013 йыл 18 декабрь архивланған.. — Глава из учебника: Введение в философию. Авторский коллектив под руководством И. Т. Фролова. 3-е издание, перераб. и доп. М.: Республика (издательство), 2003. — 623 с. — ISBN 5-250-01868-8
• Гуторов В. А. Античная социальная утопия. Вопросы истории и теории. — Л. : Издательство Ленинградского университета, 1989. — 288 с.
• Алексей Фёдорович Лосев История античной философии в конспективном изложении. — М, 1989.
• Алексей Фёдорович Лосев История античной эстетики. Последние века. — В 2 кн. — М.: Искусство (издательство), 1988.
• Мераб Константинович Мамардашвили Лекции по античной философии. — М.: Аграф, 1997.
• Надточаев А. С. Философия и наука в эпоху античности. — М.: Издательство Московского университета, 1990. — 286 с.
• Мария Анатольевна Солопова. Античная философия // Новая философская энциклопедия / Ин-т философии РАН; Нац. обществ.-науч. фонд; Предс. научно-ред. совета В. С. Стёпин, заместители предс.: А. А. Гусейнов, Г. Ю. Семигин, уч. секр. А. П. Огурцов. — 2-е изд., испр. и допол.. — М.: Мысль, 2010. — ISBN 978-5-244-01115-9.
• Хлебников Г. В. Античная философская теология. — М.: Наука (издательство), 2007.
• Целлер Э. Очерк истории греческой философии. Перевод Семёна Людвиговича Франка. — СПб.: Алетейя (издательство), 1996.
• Античная философия: Энциклопедический словарь — М.: Прогресс-Традиция (издательство), 2008. — 896 с.
• Античная философия: Проблемы историографии и теории познания. — М., 1991. — 133 с.