Википедия

Коала

(Phascolarctos битенән йүнәлтелде)

Коа́ла (лат. Phascolarctos cinereus) — Австралияла йәшәүсе муҡсалыларҙың бер төрө. Ике ҡырлы муҡсалылар (Diprotodontia) отрядынан берҙән-бер заманса коала һымаҡтар (Phascolarctidae) ғаиләһе вәкиле.

Коала

Самка

Самец
Фәнни классификация
Халыҡ-ара фәнни исеме

Phascolarctos cinereus
(Goldfuss, 1817)

Ареал
изображение
     — ареал коал
Һаҡлау статусы
en:Vulnerable species
Юғалыуға бирешеүсе төр
IUCN 3.1 Vulnerable : ???

Викитөркөмдә
Систематика
рәсем эҙләү
рәсемдәр

Этимологияһы

үҙгәртергә

Коала һүҙе (ингл. koala) дараҡ һүҙенән gulawan йәки уның ҡыҫҡартылған формаһы gula килеп сыға. Башланғыс транскрипцияһын (cullawine) яйлап koola варианты менән ҡыҫырыҡлап сығарыла. Һуҙынҡы /u/ башта инглиз орфографияһында «оo» тип яҙылһа ла, хаталы рәүештә «оа» тип үҙгәртелгән булыуы ихтимал[1]. Был һүҙ «эсмәй» тигәнде аңлата, тип хаталанғандар[1].

Cinereus төрө 1817 йылда Георг Август Гольдфус тарафынан тәҡдим ителә, ә латин телендә «көл» тигәнде аңлата[2].

Коалалар айыу йәки уларҙың яҡын туғандары булмаһа ла, XVIII быуат аҙағында инглиз телле күскенселәр уларҙы оҡшашлығы арҡаһында коала айыуҙары (ингл. koala bear) тип атай. Был атама әле лә Австралиянан ситтә ҡулланыла[3], әммә аңлашылмаусанлыҡ арҡаһында уны ҡулланыу тәҡдим ителмәй.

Таралыу өлкәһе

үҙгәртергә

Коаланың тәбиғи диапазонына Австралияның көнсығышында һәм көньяғында, Аделаиданан алып Кейп-Йорк ярымутрауының көньяҡ өлөшөнә тиклем яр буйы райондары инә. Шулай уҡ улар коалаларға яраҡлы урмандарға булышлыҡ итеү өсөн дым етерлек булған төбәктәрҙә лә таралған. ХХ быуаттың беренсе яртыһында Көньяҡ Австралия коалалары бөтөрөлә, әммә Викториянан айырым кешеләр ярҙамында Көньяҡ Австралияла коала популяцияһы тергеҙелә. ХХ быуат башында Көнбайыш Австралияла Янчеп менән, шулай уҡ Квинсленд яры буйындағы бер нисә утрау, шул иҫәптән хәҙерге коалаларың таралыу өлкәһе төньяҡтың осо тип иҫәпләнгән Кенгуру утрауы һәм Магнит утрауы була[4]. Коалаларың таралыу өлкәһенең дөйөм майҙаны яҡынса 1000 000 км² тәшкил итә һәм 30-ҙан кәм булмаған биогеографик өлкәне үҙ эсенә ала[5].

Өйрәнеү тарихы

үҙгәртергә

Коалалар 1770 йылда Австралияның көнсығыш ярын асҡан Джеймс Кук экспедицияһы иғтибарынан ситтә ҡалмай. Улар тураһында беренсе тапҡыр Яңы Көньяҡ Уэльс губернаторы Джон Хантерҙың 1798 йылда Зәңгәр тауҙарға сәйәхәте тураһында хеҙмәтсеһе Джон Прайс отчётында телгә алына. Прайс әйтеүенсә, Зәңгәр тауҙарҙа тышҡы яҡтан ленивецҡа оҡшаған куллавейн тигән хайуан була. Фән өсөн коаланы 1802 йылда диңгеҙ офицеры Барралье аса, ул аборигендарҙа коала ҡалдыҡтарын таба һәм йәнлектең спиртланған аяҡ-ҡулдарын Яңы Көньяҡ Уэльс губернаторы Филипп Кингҡа ебәрә[6]. 1803 йылдың июнендә Сиднейҙан көньяҡтараҡ тере коала тотола, ә 21 августа Сидней гәзитендә уның ентекле тасуирламаһы баҫылып сыға[7]. 1808 йылда коалалар вомбаттарға оҡшаш төр тип билдәләнә.

Ярты быуат самаһы коалалар Яңы Көньяҡ Уэльс сиктәрендә генә табыла. 1855 йылда уны Викторияла натуралист Уильям Бландовски, ә 1923 йылда О. Томас Квинсленд штаты көньяҡ-көнсығышында осраталар[8].

Физик характеристикаһы

үҙгәртергә
 
Инә коала
 
Коалаларҙың метаболизмы аҡрын һәм улар көндөң күпселек өлөшөндә йоҡлай.

Дөйөм алғанда, коалалар вомбаттарға (уларҙың яҡын туғандарына) оҡшаш[4], әммә уларҙың тиреһе ҡалыныраҡ (йомшаҡ һәм ҡалынлығы 2-3 см), ҡолаҡтары ҙурыраҡ һәм аяҡ-ҡулдары оҙонораҡ. Коаланың ҙур үткер тырнаҡтары бар, улар ағас төпкөлдәрендә йөрөргә ярҙам итә, шуға күрә коалалар күбеһенсә ҡыҫҡа йөнлө британ һәм һалбыр ҡолаҡлы шотланд бесәйҙәренә оҡшаған. Көньяҡтан ҙур ата коаланың яҡынса ауырлығы 14 кг-дан алып төньяҡтан бәләкәй инә коаланың яҡынса 5 кг-ға тиклем үҙгәрә.

Коалаларҙың аяҡ-ҡулдары күтәрелеүгә яраҡлашҡан. Алғы тәпәй суғының 2 «ҙур» бармағы бар, уларҙың ике быуын һөйәктәре бар, улар башҡа өс ғәҙәти бармаҡҡа ҡаршы тора, ҡулы буйлап өс быуын һөйәге урынлашҡан. Коаланың икенсе бармағын һуҡ тип атап булмай, сөнки ул беренсе бармағы кеүек үк, йәғни «ҙур» бармаҡ. Алғы тәпәйҙәренең бөтә тояҡтары көслө тырнаҡ менән тамамланған. Быларҙың барыһы ла хайуанға ағас ботаҡтарын һөҙөмтәле тоторға, ҡул суғын ышаныслы йоҙаҡҡа ябырға мөмкинлек бирә, ә йәш коала ныҡышмалы рәүештә әсәһенең йөнөнә тотона[9]. Шул уҡ ваҡытта коаланың ошо торошта йоҡлауын, ҡайһы ваҡыт бер тәпәйендә эленеп тороуын иҫегеҙгә төшөрәбеҙ.

Артҡы аяҡ-ҡулдарына килгәндә, табанында бер генә «баш бармаҡ» бар, һәм ул тырнаҡһыҙ, ә дүрт ябайы тырнаҡ менән тамамлана. Был осраҡта, икенсеһе, йәғни 1-се һәм 2-се быуын һөйәктәре өлкәһендәге һуҡ бармағы табанының урта бармағы менән йомшаҡ туҡымалар менән ҡушылып үҫә.

Коалалар — приматтарҙан тыш, бармаҡ япмаларында папилляр биҙәкле һөтимәрҙәрҙең береһе. Коалаларҙың бармаҡ эҙҙәре кешеләрҙекенә оҡшаш, уларҙы хатта электрон микроскоп менән дә айырыуы ауыр[10].

 
Коаланың һөлдәһе

Коаланың тештәре үлән туҡланыуына яраҡлашҡан һәм кенгөрә һәм вомбат кеүек башҡа ике индекле муҡсалыларҙың тештәренә оҡшаш. Япраҡтарҙы ауыҙҙың алғы яғында ғына ҡырҡыу өсөн үткер ҡырҡҡыс тештәре бар, һәм шымартыусы тештәрҙән киң диастема менән айырылалар.

Ата коалаларҙың икегә бүленгән ир енес ағзаһы, ә инә заттарҙың ике еңсәһе һәм ике айырым ҡарыны бар, улар бөтә муҡсалы хайуандар өсөн хас[11].

 
Коалалар ерҙә йөрөгәндә дүрт аяғында ла йөрөй, ә балалары арҡаһына йәбешә

Хәҙерге заман коалаларының ата-бабаларының мейеһе баш һөйәгенең бөтә ҡыуышлығын тултырған, әммә хәҙерге коалаларҙа ҡырҡа кәмей башлаған. Бындай дегенерация бик аҙ туҡлыҡлы үҫемлек (япраҡ ашаусы) туҡланыу рационына яраҡлашыу арҡаһында барлыҡҡа килгән тип фаразлана[12]. Коалаларҙа баш мейеһе массаһының тән ауырлығына нисбәте муҡсалылар араһында иң бәләкәйе булып тора: баш мейеһе ауырлығы коала ауырлығының 0,2 проценттан артыҡ түгел, был осраҡта баш мейеһе ҡыуышлығының ҡалған өлөшө (яҡынса 40 %) баш мейеһе шыйыҡсаһы менән тултырыла. Ғалим Тим Фланнери фекеренсә, баш мейеһенең ике ярымшары «бер-береһе менән бәйләнешһеҙ һәм баш һөйәге һөйәктәре менән баш мейеһе һабағы өҫтөндәге грек сәтләүегенең йыйырсыҡлы яртыһы» кеүек[13].

Коалалар, ғәҙәттә, өндәшмәүсән, әммә ата заттар бик көслө тауыш бирә ала, уны үрсеү осоронда километр самаһы алыҫлыҡта ишетергә була[14]. Коалаларҙың ҙур булмаған хайуанға хас булмаған юғары күләмле һәм түбән йышлыҡтағы тауыш сығарыу һәләтен ғалимдар тамаҡ артында өҫтәмә пар тауыш бауҙары булыуын аңлата[15]. Инә заттар партнёрҙарын ошо саҡырыу ҡысҡырыуҙарына ҡарап һайлай, шул уҡ ваҡытта ҙурыраҡ ата заттарға өҫтөнлөк бирә[16]. Коала ҡурҡҡанда йәки йәрәхәтләнгәндә, ул кеше тауышына оҡшаған көслө ҡысҡырыу ебәреүе ихтимал[17].

Ҡырағай тәбиғәттә коалаларҙың ғүмер оҙонлоғо тураһында ышаныслы мәғлүмәттәр бик аҙ, әсирлектә 18 йылға тиклем йәшәгән заттар булған[9].

Йәшәү рәүеше һәм туҡланыуы

үҙгәртергә
 
Коала балаһы менән

Коалалар эвкалипт урмандарында йәшәйҙәр, бөтә ғүмерҙәрен тиерлек ошо ағастарҙың крондарында үткәрәләр. Көндөҙ коала ботаҡта йәки ботаҡтар ҡабығында ултырып йоҡлай; төндә ағастарға менеп, аҙыҡ эҙләй. Коала йоҡламаһа ла, ботаҡ йәки ағас олонон алғы тәпәйҙәре менән ҡосаҡлап, ғәҙәттә сәғәттәр буйы хәрәкәтһеҙ ултыра. Коала көнөнә 16-18 сәғәт хәрәкәтһеҙ. Ерҙә ул әллә ни яҡшы хәрәкәт итмәй һәм шуға күрә һикерә алмаған яңы ағасҡа күсеү өсөн генә аҫҡа төшә. Коалалар ағастан ағасҡа ғәжәп оҫта һәм ышаныслы һикерә; ҡасып ҡотолорға теләп, был аҡрын һәм флегматик йәнлектәр, ғәҙәттә, көсөргәнешле һикертеп сабалар һәм тиҙ генә яҡындағы ағасҡа менеп китәләр. Йөҙә беләләр.

Коаланың әкренлеге уның туҡланыу үҙенсәлектәре менән бәйле. Ул эвкалипт үрсемдәре һәм япраҡтары менән генә туҡланыуға яраҡлашҡан, уларҙа сүсле һәм аҡһым әҙ, әммә күпселек хайуандар өсөн ағыулы булған феноллы һәм терпен берләшмәләре күп. Бынан тыш, көҙгә яҡынлашҡас йәш үҫенделәрҙә синиль кислотаһы — ҡот осҡос ағыу була, уның тамсыһы һарыҡты үлтерә ала. Ағыулы үҙенсәлектәре арҡаһында коалаларҙа башҡа хайуандарҙан ҡарағанда аҙыҡ конкуренцияһы бик әҙ — унан башҡа, эвкалипт япрағы менән тик ҡулса ҡойроҡло поссум (Pseudocheirus peregrinus) һәм муҡсалы осар тейендәр (Petauroides volans) генә туҡлана.

Ағыуланмаһын өсөн коалалар эвкалипттың феноль берләшмәләре аҙыраҡ булған төрҙәрен генә ашауҙы һайлай, һәм уңдырышлы тупраҡта (бигерәк тә йылға ярҙары буйлап) үҫкән ағастарға өҫтөнлөк бирә, уларҙың япраҡтарында ағыу концентрацияһы уңдырышһыҙ ерҙәрҙә үҫкән эвкалипт ағастарына ҡарағанда түбәнерәк. Һөҙөмтәлә эвкалипттың 800 төрөнән коалалар бары тик 120 төрө менән генә туҡлана. Коалалар өсөн кәрәкле ризыҡ һайлауҙа, күрәһең, еҫ һиҙеү һәләте ярҙам итә. Әсирлектә, ҡағиҙә булараҡ, хайуандың һайлауы аҙыраҡ булғанда, уны хатта кумулятив эффект һөҙөмтәһендә аҙыҡ менән ағыуланыуы мөмкин.

 
Коала эвкалипт япраҡтарын ашай

Коаланың организмында матдәләр алмашыныуының тиҙлеге имеҙеүселәрҙең күбеһенә ҡарағанда ике тапҡырға тиерлек кәмерәк (вомбат һәм ленивецтарҙан тыш), — был уға туҡланыу рационының аҙ туҡланыу ҡиммәтен ҡапларға ярҙам итә. Коалаға көнөнә 0,5 килограмдан алып 1,1 килограмға тиклем япраҡ кәрәк, килеп сыҡҡан массаны яңаҡ ҡаптарына туплап, ентекләп шымарта һәм сәйнәй. Сүсле үҫемлек аҙыҡтары менән туҡланған башҡа имеҙеүселәр кеүек үк, коалаларҙың аш һеңдереү трактында бай микрофлора, шул иҫәптән үҙләштерелмәй торған целлюлозаны үҙләштерелеүсе берләшмәләргә күсереүсе бактериялар бар. Аш һеңдереү процесы барған һуҡыр эсәк бик ныҡ үҫешкән, оҙонлоғо 2,4 м. тиклем етә. Ағыулы матдәләр ҡанға эләгеп, бауырҙарында зарарһыҙландырыла.

Бөтә кәрәкле дымды коалалар эвкалипт япраҡтарынан, шулай уҡ япраҡтарҙағы ысыҡтан ала. Улар оҙаҡҡа һуҙылған ҡоролоҡ осоронда һәм ауырыу ваҡытында ғына һыу эсәләр. Организмдағы минерал матдәләр етешмәүен ҡаплау өсөн коалалар ваҡыты-ваҡыты менән ерҙе ашай.

Тәбиғәттә был хайуандарҙың һанын тәбиғи көйләүсе юҡ — абориген йыртҡыстар уларға һунар итмәй; коалаларға динголар һәм ҡырағай эттәр генә һөжүм итә. Әммә коалалар йыш ҡына ауырый. Цистит, баш һөйәгенең периоститтары, конъюнктивит, синусит — уларҙың ғәҙәти ауырыуҙары; синусит йыш ҡына үпкә шешеүенә килтерә, бигерәк тә һалҡын ҡыштарҙа. Ҡатмарлы синусит эпизоотияһы коалаларҙың һанын күпкә кәметә, 1887—1889 йылдарҙа һәм 1900—1903 йылдарҙа була.

Социаль төҙөлөшө һәм үрсеүе

үҙгәртергә
 
Коаланың балаһы

Инә коалалар яңғыҙ йәшәү рәүеше алып баралар һәм үҙҙәренең ҡайһы берҙә генә ташлап киткән урындарында тороп ҡалырға ғына тырышалар. Уңдырышлы урындарҙа айырым заттарҙың өлөштәре йыш ҡына бер-береһен баҫып ала. Ата заттар территориаль түгел һәм аҙ аралашыусан — осрашҡанда, бигерәк тә үрсеү осоронда йыш ҡына бер-береһенә һөжүм итеп, йәрәхәттәр алалар.

Октябрҙән февралгә тиклем дауам иткән үрсеү миҙгелендә генә коалалар өлкән ир-ат һәм бер нисә инә заттан торған төркөмдәргә йыйыла. Был ваҡытта ата заттар йыш ҡына күкрәген ағастарға һөртөп, еҫ эҙҙәре ҡалдырып, нык көслө тауыштар сығаралар, ҡайһы берҙә километрға тиклем ишетелә. Инә заттарға ҡарағанда ата заттар аҙыраҡ тыуғанлыҡтан, ҡушылыу миҙгелендә ир-ат коалалары тирәләй 2-5 инә заттан торған гаремдар йыйыла. Парлашыу ағаста бара.

Йөклө булыу осоро 30-35 көн дауам итә. Ҡарынында, ҡағиҙә булараҡ, бер генә бала була, ул тыуғанда оҙонлоғо ни бары 15-18 мм һәм массаһы яҡынса 5,5 г; ҡайһы берҙә генә игеҙәктәр була. Бала һөт менән туҡланып, 6 ай муҡсала ята, ә һуңынан тағы ярты йыл әсәһенең арҡаһында йәки эсенең тиреһенә йәбешеп «сәйәхәт итә». 30 аҙналыҡ сағында ныҡ бешеп бөтмәгән эвкалипт япрағынан үҙенә бер төрлө шыйыҡ бутҡа һымаҡ әсәһенең ярым шыйыҡ бүлендектәрен ашай башлай, — шулай итеп аш һеңдереү процесы өсөн кәрәкле микроорганизмдар йәш коалаларҙың аш һеңдереү трактына инә. Был шыйыҡ бутҡаны әсәһе яҡынса бер ай эсендә бүлеп бирә. Бер йәшендә балалары үҙаллы булып китә — 12-18 айлыҡ йәш инә заттар урын эҙләй башлайҙар, әммә ата заттар йыш ҡына әсәләре янында 2-3 йәшкә тиклем ҡалалар.


Коалалар 1-2 йылға бер тапҡыр үрсей. Инә заттарҙа енси өлгөрөү 2-3 йәшендә, ата заттарҙа — 3-4 йәштә башлана. Коала уртаса 12-13 йәштә йәшәй, шулай ҙа 20 йәшкә тиклем әсирлектә йәшәгән осраҡтар ҙа була[18].

Эволюцияһы һәм филогенезы

үҙгәртергә

Коала вомбаттарға ҡараған муҡсалыларҙың базаль ғаиләләренең береһенә ҡарай. Phascolarctidae ғаиләһе олигоценала иң күп төрлөлөккә өлгәшә, 34—24 миллион йыл элек, ҡаҙылма ҡалдыҡтарына ҡарағанда, муҡсалы айыуҙарҙың кәм тигәндә 18 төрө булған. Улар араһында хәҙерге коалаларҙан 28 тапҡырға ҙурыраҡ булған Квинсленд коалаһы Koalemus кеүек гигант та була[19]. Хәҙерге коала Phascolarctos cinereus 15 миллион йыл элек, бәләкәйерәк һәм аҙ махсуслашҡан төрҙәр юҡҡа сыҡҡандан һуң барлыҡҡа килгән тип фаразлана.

Популяция статусы һәм һаҡлау

үҙгәртергә

Европалылар барлыҡҡа килгәнгә тиклем коала үлеменең төп сәбәбе булып эпизоотия тора. Хайуандарҙа танау ҡыуышлыҡтарының шешеүе йыш ҡына пневмонияға әйләнә.

XIX—XX быуаттарҙа коала ҡалын тиреһе арҡаһында һунарлау объектына әйләнә. 1924 йылда ғына көнсығыш штаттарынан 2 миллион тире сығарыла. Кешеләргә ышанып барған был хайуандар һунарсылар өсөн еңел йыртҡыс булып китә. Был хайуан һанының ҡырҡа кәмеүе Австралия хөкүмәтен беренсе сикләүгә, ә 1927 йылда коалаларға һунар итеүҙе тыйырға мәжбүр итә, тик 1953—1954 йылдарҙа ғына уларҙың заттары яйлап тергеҙелә башлай. Коалаларға lower risk (түбәнерәк хәүеф) статусы бирелһә лә, уларға һаман да янғындар, эвкалипт урмандарын ҡырҡыу, шулай уҡ Австралияға Япониянан һәм Индонезиянан килтерелгән талпандар хәүефе янай. Австралияла Брисбен эргәһендә Лоун Пайн Коала һәм Перт эргәһендә Коуну Коала парктары барлыҡҡа килә, бынан тыш, Australian Koala Foundation халыҡ-ара ойошмаһы эш итә, ул коала популяцияларын һәм уларҙың йәшәү мөхитен һаҡлау буйынса эшмәкәрлек алып бара. Сидней эргәһендә коалаларҙың махсус дауаханаһы эшләй, ул йәрәхәтләнгән хайуандарҙы дауалау менән шөғөлләнә.

XX быуат башында коалалар индерелгән Кенгуру утрауында 2000-се йылдарҙа коала популяцияһының 30 меңгә яҡын затҡа тиклем ҡырҡа артыуы проблемаһы килеп тыуа, был коалаларҙың (эвкалипт) аҙыҡ базаһының бөтөүөнә килтерә; ҡайһы бер экологтарҙың популяцияның 2/3 өлөшөн атып үлтереү тураһындағы тәҡдиме утрауға ҡараған Көньяҡ Австралия штаты хөкүмәте тарафынан ҡабул ителмәй, сөнки был туристар алдында Австралияның имиджына зыян килтерер ине.


2015 йылдың беренсе кварталында Австралияның Виктория штатында хөкүмәт бойороғо буйынса 686 коала үлтерелә. Хакимиәттәр был ҡарарҙы популяцияның артыуы менән аңлата, был хайуандарҙың ас үлеменә килтерер ине. Коалалар һаны гектарынан 20 затҡа етә.

2020 йыл башында көслө янғындар һөҙөмтәһендә популяцияның өстән бер өлөшө һәләк була. Австралия хакимиәте коалаларҙы ҡотҡарыу өсөн 6 миллион долларҙан ашыу аҡса бүлә.

Иҫкәрмәләр

үҙгәртергә
  1. ↑ 1,0 1,1 Dixon R. M. W., Moore B., Ramson W. S., Mandy Т. Australian Aboriginal Words in English: Their Origin and Meaning. — 2nd. — South Melbourne: Oxford University Press, 2006. — С. 217. — ISBN 0-19-554073-5.
  2. ↑ Kidd D. A. Collins Latin Gem Dictionary. — London: Collins, 1973. — С. 53. — ISBN 0-00-458641-7.
  3. ↑ Leitner, Gerhard; Sieloff, Inke Aboriginal words and concepts in Australian English (инг.) // World Englishes : journal. — 1998. — Т. 17. — № 2. — С. 153—169. — DOI:10.1111/1467-971X.00089
  4. ↑ 4,0 4,1 Groves Colin P. Mammal Species of the World: A Taxonomic and Geographic Reference // Order Diprotodontia. — 3-е изд. — Балтимор: Johns Hopkins University Press. — Vol. 1. — P. 43. — ISBN 978-0-8018-8221-0.
  5. ↑ McGregor Denise C., Kerr Sarah E., Krockenberger Andrew K. The Distribution and Abundance of an Island Population of Koalas (Phascolarctos cinereus) in the Far North of Their Geographic Range (инг.) // PLOS One. — Public Library of Science, 2013. — Vol. 8. — P. e59713. — ISSN 1932-6203. — DOI:10.1371/journal.pone.0059713
  6. ↑ R. W. Martin, K. A. Handasyde. The koala: natural history, conservation and management. — 2. — UNSW Press, 1999. — С. 20. — 132 с. — (Australian natural history series). — ISBN 0868405442.
  7. ↑ Өҙөмтә хатаһы: <ref> тамғаһы дөрөҫ түгел; organ төшөрмәләре өсөн текст юҡ
  8. ↑ Thomas, O., 'On some Australian phalangeridae', Annals and Magazine of Natural History, 9(11), 1 February 1923, p.246.
  9. ↑ 9,0 9,1 Martin, Roger. The Encyclopedia of Mammals / Macdonald, D.. — New York: Facts on File (инг.)баш., 1984. — С. 872—875. — ISBN 0-87196-871-1.
  10. ↑ Henneberg, Maciej; Lambert, Kosette M., Leigh, Chris M. Fingerprint homoplasy: koalas and humans (инг.) // NaturalSCIENCE.com. — 1997. — Т. 1. Архивировано из первоисточника 14 ноябрь 2006.
  11. ↑ Dawson, T.J.; Finch, E., Freedman, L., Hume, I.D., Renfree, M., Temple-Smith, P.D. Fauna of Australia; 17. Morphology and Physiology of Metatheria (инг.) : journal. — С. 51, 53.
  12. ↑ Byers, John A.. PLAY'S the THING, Natural History, Find Articles at BNET, Findarticles.com (1 июль 1999). 9 март 2009 тикшерелгән. 2012 йыл 8 июль архивланған.
  13. ↑ Flannery T. F. The Future Eaters: An ecological History of the Australasian Lands and People. — Sydney: Reed New Holland, 1994. — С. 86.
  14. ↑ Koala mating call on National Film and Sound Archive's australianscreen online. Дата обращения: 25 февраль 2011. Архивировано 4 февраль 2012 года.
  15. ↑ Почему миниатюрные коалы "разговаривают" басом? Дата обращения: 10 декабрь 2013.
  16. ↑ Koala’s brutish bellows are all for love 2013 йыл 13 декабрь архивланған., Australian Geographic, 25 February 2011
  17. ↑ Facts about Koalas. Дата обращения: 9 март 2009. Архивировано 5 октябрь 2011 года. 2011 йыл 5 октябрь архивланған.
  18. ↑ Необходимо задать параметр url= в шаблоне {{cite web}}. Необходимо задать параметр title= в шаблоне {{cite web}}. [ ].
  19. ↑ Peter Dargin. Aboriginal fisheries of the Darling-Barwon rivers. — Brewarrina Historical Society, 1976. — С. 9. — 73 с. — ISBN 0-95-983940-2.

Һылтанмалар

үҙгәртергә
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Коала&oldid=1260682» битенән алынған