Әл-Жәзәри
Әл-Жәзәри, Әбу Әл-Ғиз ибн Исмәғил Әл-Жәзәри (ғәр. أَبُو اَلْعِزِ بْنُ إسْماعِيلِ بْنُ الرِّزاز الجزري, 1136 йылдар, Бөйөк Сәлжүк Дәүләте, Месопотамия, Жизрә — 1206 йыл, шунда уҡ) — Исламдың алтын быуатында ижад иткән күренекле уйлап табыусы-механик, математик, астроном. «Китаб фи мәғрифәи әл-хыял әл-һандаи» («Тапҡыр механик яйланмалар тураһында белемдәр китабы») исемле трактат яҙып, унда 50-гә яҡын механизмдың эшләнешен тасуирлай һәм уларҙы төҙөү буйынса кәңәштәрен яҙып ҡалдыра. Әл-Жәзәриҙе «Ислам донъяһының да Винчийы» тип атағандар.
| Әл-Жәзәри | |
 | |
| Зат | ир-ат[1][2] |
|---|---|
| Гражданлыҡ | Артукиды[d] |
| Тыуған көнө | 1136[3][4] |
| Тыуған урыны | Джезире[d] |
| Вафат булған көнө | 1206[5][3][4] |
| Вафат булған урыны | Төркиә |
| Һөнәр төрө | математик, уйлап табыусы, яҙыусы, инженер, астроном, Ғөләмә, gnomonist |
| Эшмәкәрлек төрө | Ғөләмә, автомат[d][6] һәм машиналар эшләү |
| Хеҙмәттәре тупланмаһы | Метрополитен-музей[d][7] |
| Авторлыҡ хоҡуҡтары статусы | авторлыҡ хоҡуҡтарының ғәмәлдә булыу ваҡыты үткән[d] |
| Авторҙың Викимилектәге ҡалыбы | Badi` Al-Jazari |
 Әл-Жәзәри Викимилектә | |
Биографияһы
үҙгәртергәТормошо һәм эшмәкәрлеге тураһында мәғлүмәттәрҙе үҙе яҙған әлеге трактатта теркәп ҡалдырған. Әл-Жәзәриҙең исеме Месопотамиялағы төбәк исеменән алынған. Төркиә Курдистаны үҙәге Диярбаҡыр Артыҡ бей вариҫтары һарайында баш инженер булып хемәт иткән.
"Тапҡыр механик яйланмалар тураһында белемдәр китабы" ул ваҡытта бик популяр булған, унан күпләп күсермәләр яҙып алғандар һәм Әл-Жәзәри үҙ ҡулдары менән эшләгән механизмдарҙы тасуирлаған. Уларҙың бер өлөшөн Әл-Жәзәри ағалы-энеле Бәну Мусаның — фонтан эшләү, Әл -Сағаниҙың — шәм сәғәттәре, Һибәталла ибн әл-Хөсәйендең музыкаль автомат булдырыуҙа эштәренә нигеҙләнеп камиллаштырған. Башҡа күп кенә механизмдары уникаль, шуғаса булған сығанаҡтарҙа телгә алынмаған булған.
Уйлап табыуҙары
үҙгәртергәӘл-Жәзәри беренсе астрономик иң ҙур ҡәлғә сәғәтен уйлап табыусы булараҡ билдәле. Хәҙерге заман ғалимдары күҙаллауынса, уның ул сәғәте беренсе «программалаштырылған компьютер» булараҡ баһалана. Дональд Раутледж Һилл һүҙҙәре буйынса, «Әл-Жәзәри иң ҡатмарлы сәғәтте тасуирлаған». Әл-Жәзәри (быуынлы вал) уйлап табыусы ла. Уның быуынлы валы беренсе мәртәбә әйләнеү хәрәкәтен алға ебәреү хәрәкәтенә үҙгәртә алған. Әл-Жәзәри фонтан, клапанлы насос (һыу тартыусы машина) һәм ( һыу сәғәте) лә уйлап тапҡан. Әл-Жәзәриҙе шулай уҡ роботтарҙың прообразын булдырыусы тип тә атайҙар:
Прообразами роботов были также механические фигуры, созданные арабским учёным и изобретателем Аль Джазари (1136—1206). Так, он создал лодку с четырьмя механическими музыкантами, которые играли на бубнах, арфе и флейте.Робот [8]
.
Күргәҙмә
үҙгәртергә2010 йылдың ғинуарында Британияның «1001 уйлап табыу: донъябыҙҙа мосолман мираҫын асабыҙ» күргәҙмәһендә Әл-Жәзәриҙең алты метрлы һыу сәғәте күсермәһе күрһәтелә, ул ваҡиғаның төп иҫтәлекле урынына әүерелә [9].
Рәсемдәре
үҙгәртергәӘл-Жәзәри китабына кәрәк рәсемдәрҙе үҙе төшөргән. Рәсемдәрендә уйлап тапҡан әсбаптарының күренешен һүрәтләгән йәки уларҙың эш итеү аңлатмаһын яҙып ҡалдырған.
-
Һыу күтәреү айланма -
Фил сәғәте -
Ҡәлғә сәғәте -
Шәм сәғәте -
Механик музыканттар -
Өҫтәл автоматы -
Ҡул йыуыу өсөн автомат -
Сылбырлы насос -
Әл-Жәзәри "роботтары"
Иҫкәрмәләр
үҙгәртергә- ↑ Record #9369147270718535700008 // VIAF (билдәһеҙ) — [Dublin, Ohio]: OCLC, 2003.
- ↑ Bibliothèque nationale de France идентификатор BNF (фр.): платформа открытых данных — 2011.
- ↑ 3,0 3,1 Ismail al-Jazari // https://www.artsy.net/artist/ismail-al-jazari — 2009.
- ↑ 4,0 4,1 Badi Al-Dżazari // MAK (пол.)
- ↑ Deutsche Nationalbibliothek Record #119048973 // Общий нормативный контроль (GND) (нем.) — 2012—2016.
- ↑ «Часы со слоном», страница из Книги о необычных механических приспособлениях — 1315.
- ↑ Метрополитен-музей — 1870.
- ↑ Робот // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. т.22. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978
- ↑ В Лондоне проходит выставка исламского научного наследия — IslamNews.ru, 26.01.2010
Әҙәбиәт
үҙгәртергә- Хусам Диб. Путеводитель по Исламу. Презентация книги «Путеводитель по Исламу» ((недоступная ссылка)ингл. гл. Muhammad Pocket Guide). М.: Издательство ДУМ г. Москвы, 2016. ISBN 978-5-9908782-0-4
Һылтанмалар
үҙгәртергә
|
Әл-Жәзәри Викимилектә |
|---|
- Книга Аль-Джазари (төр.)
- Аль-Джазари, гений механики 2006 йыл 9 ғинуар архивланған. (инг.) на сайте MuslimHeritage.com
- Машины Аль-Джазари и Таки Аль-Дина (инг.) на сайте MuslimHeritage.com
- Advances in computer and information sciences: from Abacus to holonic agents Tuncer Ören, Professor Emeritus School of Information Technologies