Эндре Ади

Э́ндре А́ди (мадьярса  Ady Endre; 22 ноябрь 1877(18771122), Эрминдсент, Австро-Венгрия, хәҙерге Румыния — 27 ғинуар 1919 Будапешт, Венгрия короллеге) — венгр шағиры, публицист һәм йәмғиәт эшмәкәре, революционер- демократ.

{{{Исеме}}}
Жанр:	стихотворения
Дебют:	Стихи (мадьярса  Versek). Дебрецен, 1899

Биография

Эрминдсент ауылында тыуған ( Румыния жудецы Сату-Маре , шағир хөрмәтенә ҡушылған ). Эндре Адиҙы атаһы — ярлы Трансильвания дворяны Лёринц Ади (Ady Lőrinc) , ваҡ ер биләүсе,әсәһе Мария Пастор (Pásztor Mária), протестант дингә өндәүсеһе ғаиләһенән.

Ади башта реформат мәктәбендә уҡый, уны бик яҡшы билдәләргә тамамлай» ( математика менән боронғо грек теленән генә «дүртле» ала), ә һуңынан — хоҡуҡ факультетында уҡый ( Дебрецен университет). 1899 йылдан башлап, Орадеаға күскәнсе (мадьярса  Nagyvárad, рум. Oradea)Debreceni Hírlap гәзите журналисы.

Эндре Адиҙың тәүге шиғырҙар йыйынтығы — «Шиғырҙар» (1899) — шағирҙың әҙәби мөмкинлектәрен күрһәтә . Һуңыраҡ Ади тырышлығы менән венгр теле тема һәм лексика яғынан яңырыу кисерә . Адиҙың гражданлыҡ лирикаһы «Тағы бер тапҡыр» (1903) йыйынтығында алғы планға сыға — ул тонсоҡторғос буржуаз ысынбарлыҡҡа ҡаршы протест була. Ади 1905—1907 йылдарҙа Рәсәйҙәге тәүге революцияны тәбрикләй, Мәскәүҙәге Декабрь ихтилалына (1905) «Ер тетрәү» (1906) исемле мәҡәлә яҙа. Венгрияла Беренсе донъя һуғышы алдынан киңәйә барған милли азатлыҡ өсөн көрәш Адиҙың ижадында үҙ урынын таба , Венгриялағы революцион ваҡиғаларға бәйле шиғырҙары донъя күрә ( «На колеснице Ильи-пророка» йыйынтығы, 1908; «Несёмся в революцию» шиғыры, 1913). Беренсе донъя һуғышы Адиҙың эске донъяһына емергес тәьҫир итә: уның бөтә таныштары ла һуғышты шатланып ҡабул итә һәм Австро-Венгрия армияһына үҙ теләге менән яҙыла. Үҙенең һуңғы «Еңеүсене сәләмләү» (Üdvözlet a győzőnek) шиғырын яҙғанда ул инде бик ныҡ сирле була. Ади Будапешттағы Керепеши зыяратында ерләнгән.

Лайош Тихань. Портрет Эндре Ади, 1918

Эндре Адиҙың әһәмиәте уның әҙәби мираҫы менән генә сикләнмәй. Ади Венгрияның радикаль интеллигенцияһының уй-кисерештәрен һынландырыусы була , ул хатта «Егерменсе быуат» (Huszadik Század) тигән радикаль ойошмаға инә, ә был ойошма ағзаларының күбеһе Венгрия социал-демократик партияһында тора. Уның тирәләй һәм ҡайһы бер журнал тирәләй ( «Нюгат» («Запад»))демократик интеллигенция — сағыштырмаса либерал-идеалистарҙан һул социалистарға тиклем( Жигмонд Мориц, Дежё Костолани, Арпад Тот, Фридеш Каринти и Дьёрдь Лукач) ойоша.

Адиҙы рус теленәЛеонид Мартынов, Давид Самойлов, Юнна Мориц, Олег Чухонцев, Борис Дубин, Олег Россиянов, Майя Цесарская тәржемә иткән; уның бер нисә шиғырҙар китабына ингән шиғырҙары ( мәҫәлән, «Впереди доброго князя тишины», мадьярса  Jó Csönd-herceg előtt) «Наутилус Помпилиус» төркөмөнөң йырҙары булып китә.

Э. Ади — репортёр в Будапеште. 1907 год

Йыйынтыҡтары

• Versek («Стихи») (1899)
• Még egyszer («Ещё раз») (1903)
• Új versek («Новые стихи») (1906)
• Vér és arany («Кровь и золото») (1907)
• Illés szekerén («На колеснице Ильи-пророка») (1909)
• Szeretném, ha szeretnének («Хочется быть любимым») (1909—1910)
• Minden-Titkok versei («Стихи всех тайн») (1911)
• A Menekülő Élet («Спасающаяся жизнь») (1912)
• A magunk szerelme («В себя влюблённо») (1913)
• Ki látott engem? («Кто видел меня?») (1914)
• Utolsó hajók («Последние корабли») (1915, 1923)
• A halottak élén («Во главе мертвецов») (1918)

Рус телендәге китаптары

• Стихи. — М., 1958.
• Стихи / Пер. с венг. Леонида Мартынова. — М.: Худ. лит., 1975.
• Избранное. — Будапешт: Корвина, 1981.
• Стихи // Иностранная литература. 1977, № 12.
• Стихи // Иностранная литература. 2002, № 11.
• Снова и снова коня (М. Комментарии 2004 сост. и пер. О. Россиянова)
• Стихи, статьи и биография в альманахе // Те: Страницы одного журнала In memoriam Nyugat, 1908—1919. — М.: Водолей, 2009.http://mek.oszk.hu/08000/08097/

Библиография

• Россиянов О. К. Творчество Эндре Ади. — М., 1967.
• Ady Endre. Osszes versei, 1—2 kot. — Bdpst., 1955 (в рус. пер.: Ади Э. Стихи. — М., 1958).
• Те: Страницы одного журнала. In memoriam Nyugat. 1908—1919. Стихи. Публицистика. / Сост. и пер. с венг. М. Цесарской. — М.: Водолей Publishers, 2009. (Обзор)

Һылтанмалар

• По следам «Князя тишины» (Э. Ади на сайте People’s History).
• Викимилектә Эндре Ади темаһы буйынса медиафайлдар бар.