Чунцин

Чунци́н (ҡыт. ғәҙәти 重慶, ябайл. 重庆, пиньин: Chóngqìng) — Ҡытай Халыҡ Республикаһының үҙәк өлөшөндә үҙәк әһәмиәтендәге ҡала. Был категориялағы дүрт административ берәмектән иң ҙуры. 2009 йылда ҡала биләмәләрендә 32,75 миллион кеше теркәлгән; шул уҡ ваҡытта уның төп өлөшө урбанлаштырылған зонанан ситтәрәк йәшәй.

Чунцин
ҡыт. 重庆
Нигеҙләү датаһы	1929
Рәсми атамаһы	重庆市
ХФА-лағы транскрицияһы	t͡ʃɑŋ.ˈkiŋ
Кем хөрмәтенә аталған	Гуан-цзун[d]
Этнохороним	Chongqinger
Донъя ҡитғаһы	Азия
Дәүләт	Ҡытай
Административ үҙәк	Юйчжун[d]
Административ-территориаль берәмек	Ҡытай
Сәғәт бүлкәте	UTC+8:00[d]
Һыу ятҡылығы буйында урынлашҡан	Янцзы, Цзялинцзян[d] һәм Уцзян[d]
Тәбиғи-географик объекты сиктәрендә урынлашҡан	Юго-запад Китая[d]
Геомәғлүмәттәр	Data:China/Chongqing.map
Иң юғары нөктә	Yintiaoling[d]
Партия секретары	Чэнь Миньэр[d] һәм Юань Цзяцзюнь[d]
Хөкүмәт башлығы	Хуан Цифань[d] һәм Ху Хэнхуа[d]
Башҡарма власть	People's Government of Chongqing Municipality[d]
Закондар сығарыу органы	Chongqing Municipal People's Congress[d]
Ойошма ағзаһы	Всемирная федерация туристических городов[d]
Халыҡ һаны	28 846 170 кеше (2010), 28 488 200 кеше (2000), 30 170 000 кеше (2015), 27 980 000 кеше (2005), 32 054 159 кеше (2020)
Административ рәүештә бүленә	Ваньчжоу[d], Фулин[d], Юйчжун[d], Дадукоу[d], Цзянбэй[d], Шапинба[d], Цзюлунпо[d], Наньань[d], Бэйбэй[d], Цицзян[d], Дацзу[d], Юйбэй[d], Банань[d], Цяньцзян[d], Чаншоу[d], Цзянцзинь[d], Хэчуань[d], Юнчуань[d], Наньчуань[d], Туннань[d], Тунлян[d], Жунчан[d], Бишань[d], Лянпин[d], Чэнкоу[d], Фэнду[d], Дяньцзян[d], Улун[d], Чжунсянь[d], Кайчжоу[d], Юньян[d], Фэнцзе[d], Ушань[d], Уси[d], Шичжу-Туцзяский автономный уезд[d], Сюшань-Туцзя-Мяоский автономный уезд[d], Юян-Туцзя-Мяоский автономный уезд[d] һәм Пэншуй-Мяо-Туцзяский автономный уезд[d]
Диңгеҙ кимәленән бейеклек	237 ± 1 метр
Туғандаш ҡала	Ономити[d], Аддис-Абеба, Хиросима[d], Инчхон, Бангкок, Пеканбару[d], Шираз[d], Тулуза, Лестер[d], Дюссельдорф[d], Воронеж, Запорожье өлкәһе, Сиэтл, Детройт, Торонто, Брисбен[d], Кордова[d], Бисау, Ченнаи, Чиангмай[d], Мпумаланга[d], Асуан[d], Сёр-Трёнделаг[d], Будапешт, Антверпен, Салвадор[d], Цюрих[d], Нуэво-Леон[d], Пномпень, Владимир, Кордова[d] һәм Нахчиван
Сиктәш	Сычуань[d], Шэньси[d], Хубэй[d], Хунань[d] һәм Гуйчжоу[d]
Нигеҙендәге текст	Q18866949?
Ҡулланылған тел	Western Xiangxi Miao[d], Northern Tujia[d] һәм Eastern Xiangxi Miao[d]
Телгә алынған хеҙмәттәр	Hitman 3[d]
Майҙан	82 403 км²
Почта индексы	400000–409900
Рәсми сайт	cq.gov.cn
Һештег	Chongqing
Тема географияһы	geography of Chongqing[d]
Тема иҡтисады	economy of Chongqing[d]
Урындағы телефон коды	23
Номер тамғаһы коды	渝 A, B, C, F, G, H
Бында төшөрөлгән фильмдар категорияһы	Category:Films shot in Chongqing[d]
Элементтың күренеше өсөн категория	Category:Views of Chongqing[d]
Чунцин Викимилектә

Географияһы

Чунцин тулы һыулы Янцзы йылғаһына Цзялинцзян ҡойған урында нигеҙләнгән. 2006 йылда Санься быуаһы төҙөлөшө тамамланғандан һуң, барлыҡҡа килгән һыуһаҡлағыс Чунцинға тиклем барып еткән, был эре караптарға ҡала портына килергә мөмкинлек биргән. Уңдырышлы Ҡыҙыл Бассейндың көнсығыш ситендә урынлашыуы ҡаланың үҫеүен тиҙләткән. Ҡала өс тау һырттары менән уратылған: төньяҡта Дабашань, көнсығышта Ушань һәм көньяҡта Далушань. Убалы ландшафт арҡаһында Чунцинды «таулы ҡала» (Шаньчэн) тип атайҙар. Ул диңгеҙ кимәленән 243 метр бейеклектә урынлашҡан.

Чунцин көнсығышта Хубэй һәм Хунань, көньяҡта Гуйчжоу, көнбайышта Сычуань һәм төньяҡта Шэньси провинциялары менән сиктәш. Ҡала, ҡала яны һәм өлкә районы аша 80 йылға аға, уларҙың араһында иң ҙурҙары Янцзы, Цзялинцзян, Уцзян, Фуцзян, Чицзян һәм Даниньхэ.

Халҡы

Үҙәк буйһоноуындағы ҡаланың сиктәре көнсығыштан көнбайышҡа табан 470 километрға һәм төньяҡтан көньяҡҡа табан 450 километрға һуҙылған. Уның дөйөм 82 403 км², шуларҙың 1473 км² (1,79 %) урбанлаштырылған зона биләй, ә 80 930 км² (98,21 %) ҡала яны һәм ауыл райондары тура килә. Шул уҡ ваҡытта илдә ҡабул ителгән территориаль бүленештең үҙенсәлектәрен иҫәпкә алырға кәрәк: Ҡытайҙа «тораҡ пункт» тигән рәсми төшөнсә юҡ, ә «үҙәк буйһоноуындағы ҡала» — шул уҡ «провинция» кеүек административ берәмек булып тора. Чунцин үҙәк буйһоноуындағы ҡалаға 31 район, 8 өйәҙ һәм 4 автономлы өйәҙ ҡарай. Шул уҡ ваҡытта Чунцин үҙәк буйһоноуындағы ҡала тотошлай йорттар һәм юлдарҙан тормай.

Чунциндың Статистика департаменты мәғлүмәттәре буйынса, 2017 йылда урбанлаштырылған халҡының иҫәбе 19 706 800 кеше, ә ауыл халҡыныҡы — 11 044 800 кеше.

Климаты

Ҡыҫҡа һәм сағыштырмаса йомшаҡ ҡыш һәм эҫе, һауаның юғары дымлыҡлы йәй. Октябрҙән апрелгә ҡәҙәр һауаның юғары дымлылығы арҡаһында йыш ҡына ҡуйы томандар күҙәтелә. Шунлыҡтан ҡалаға «Томандарҙың баш ҡалаһы» (ҡыт. ябайл. 雾都, палл.: Уду) тигән ҡушамат биргәндәр.

Чунцин субтропик зонала урынлашҡан. Йыллыҡ уртаса температура 18,2 °C тәшкил итә. Ҡышын 6-8 °C тиклем төшә, ә йәйен 27 һәм 38 °C араһында тирбәлә. Уртаса йыллыҡ яуым-төшөм миҡдары 1000—1100 мм тәшкил итә.

Ҡала климаты
Күрһәткес	Ғин	Фев	Мар	Апр	Май	Июн	Июл	Авг	Сен	Окт	Ноя	Дек	Йыл
Уртаса максимум, °C	9,5	11,6	16,8	22,2	25,9	28,1	32,2	32,8	26,5	21,3	15,7	10,9	21,1
Уртаса температура, °C	7,6	9,3	13,9	18,7	22,5	24,8	28,4	28,7	23,5	18,8	13,6	9,1	18,2
Уртаса минимум, °C	5,6	6,9	10,9	15,1	19	21,5	24,5	24,5	20,4	16,2	11,5	7,2	15,3
Яуым-төшөм нормаһы, мм	20	21	37	102	159	166	171	138	149	96	53	26	1138
Сығанаҡ: Гонконгская обсерватория

Тарихы

3 мең йыл элек барлыҡҡа килгән. Борон Ба батшалығының баш ҡалаһы булған һәм Цзянчжоу атамаһын йөрөткән. «Чунцин» («икеләтә тантана») атамаһы 1189 йылда барлыҡҡа килгән, был ваҡытта Сун империяһы императоры Сяо-цзундың өсөнсө улы Гунчжоу өлкәһенең начальнигы булып китә һәм «Гун кенәзе» (恭王) титулын ала, һәм шул уҡ йылда атаһы властан киткәс Гуан-цзун исеме аҫтында император булып китә. Ваҡиға хөрмәтенә Гунчжоу өлкә(чжоу) статусынан идаралыҡ (фу) статусына тиклем күтәрелгән; ә был йылда Гуан-цзунға ике тапҡыр статусының күтәрелеүен билдәләргә тура килгәс, ул Гунчжоуҙы Чунцинфу («Ике тантаналы идаралыҡ») тип үҙгәртергә бойорған.

1891 йылда унцин асыҡ порт булып китә, бында таможня булдырыла, караптар йөрөшөндә, сауҙала, финанс эштәрҙә һәм эшкәртеү сәнәғәтендә сәскә атыу күҙәтелә. Әкренләп ул Көньяҡ-Көнбайыш Ҡытайҙы һәм Янцзының үрге ағымын тышҡы донъя менән бәйләүсе ролен уйнай башлаған.

1929 йылда Чунцинға рәсми рәүештә ҡала статусы бирелгән. Япония ғәскәрҙәре баҫып алмағанға тиклем, 1937 йылда Нанкиндан бында Ҡытай Республикаһы хөкүмәте күскән. 1937—1945 йылдарҙағы япон-ҡытай һуғышы осоронда Чунцин дәүләттең баш ҡалаһы ролен үтәгән. 1946 йылдан һәм 1949 йылда Ҡытай Халыҡ Республикаһы иғлан ителгәндән һуң Чунцин үҙәк буйһоноуындағы ҡала булған. 1954 йылда Чунцин провинция (Сычуань) буйһоноуындағы ҡала булып китә.

1997 йылдан Чунцин үҙәк буйһоноуындағы ҡала булып китә. Хакимиәт органдары төбәктең урбанлаштырыуы буйынса әүҙем саралар күргән, дәүләт аҡсаларына магистралдәр төҙөлә, муниципаль берәмектең бөтә территорияһында ҡала инфраструктураһы булдырыла.

Административ бүленеше

Чунциндың административ бүленеше картаһы

Чунцин административ рәүештә 26 район, 8 өйәҙ һәм 4 автономлы өйәҙгә бүленгән.

Райондар № Атамаһы Иероглифтар Пиньинь 1 Юйчжун 渝中区 Yúzhōng qū 2 Дадукоу 大渡口区 Dàdùkǒu qū 3 Цзянбэй 江北区 Jiāngběi qū 4 Шапинба 沙坪坝区 Shāpíngbà qū 5 Цзюлунпо 九龙坡区 Jiǔlóngpō qū 6 Наньань 南岸区 Nán'àn qū 7 Бэйбэй 北碚区 Běibèi qū 8 Цицзян 綦江区 Qíjiāng qū 9 Дацзу 大足区 Dàzú qū 10 Юйбэй 渝北区 Yúběi qū 11 Банань 巴南区 Bānán qū 12 Ваньчжоу 万州区 Wànzhōu qū 13 Фулин 涪陵区 Fúlíng qū 14 Цяньцзян 黔江区 Qiánjiāng qū 15 Чаншоу 长寿区 Chángshòu qū 16 Хэчуань 合川区 Héchuān qū 17 Юнчуань 永川区 Yǒngchuān qū 18 Цзянцзинь 江津区 Jiāngjīn qū 19 Наньчуань 南川区 Nánchuān qū 21 Туннань 潼南区 Tóngnán qū 22 Тунлян 铜梁区 Tóngliáng qū 24 Жунчан 荣昌区 Róngchāng qū 25 Бишань 璧山区 Bìshān qū 27 Улун 武隆区 Wǔlóng qū 30 Лянпин 梁平区 Liángpíng qū 31 Кайчжоу 开州区 Kāizhōu qū Өйәҙҙәр № Атамаһы Иероглифтар Пиньинь 26 Дяньцзян 垫江县 Diànjiāng xiàn 28 Фэнду 丰都县 Fēngdū xiàn 29 Чэнкоу 城口县 Chéngkǒu xiàn 32 Уси 巫溪县 Wūxī xiàn 33 Ушань 巫山县 Wūshān xiàn 34 Фэнцзе 奉节县 Fèngjié xiàn 35 Юньян 云阳县 Yúnyáng xiàn 36 Чжунсянь 忠县 Zhōng xiàn

Автономлы өйәҙҙәр

№	Атамаһы	Иероглифтар	Пиньинь
20	Юян-Туцзя-Мяо автономлы өйәҙе	酉阳土家族苗族自治县	YǒuYáng Tǔjiāzú Miáozú zìzhìxiàn
23	Сюшань-Туцзя-Мяо автономлы өйәҙе	秀山土家族苗族自治县	XiùShān Tǔjiāzú Miáozú zìzhìxiàn
37	Шичжу-Туцзя автономлы өйәҙе	石柱土家族自治县	Shízhù Tǔjiāzú zìzhìxiàn
38	Пэншуй-Мяо-Туцзя автономлы өйәҙе	彭水苗族土家族自治县	Péngshuǐ Miáozú Tǔjiāzú zìzhìxiàn

Ҡала ландшафты

Ҡала панорамаһы

Һылтанмалар

• City centre map 2006 йыл 8 ноябрь архивланған.
• District map 2004 йыл 28 февраль архивланған. / Version 2 (ҡыт.). Архивировано из оригинала 15 февраль 2006 года. 2006 йыл 15 февраль архивланған.
• Large map of Chongqing region  (билдәһеҙ). Архивировано из оригинала 20 ноябрь 2005 года. 2005 йыл 20 ноябрь архивланған.
• Official site 2006 йыл 3 март архивланған. (ҡыт.) (инг.)
• Chongqing Life Guide 2020 йыл 21 апрель архивланған. (инг.)
• Фотографии Чунцина