Туҡһанбай (Миәкә районы)

Туҡһанбай (рус. Туксанбаево) — Башҡортостандың Миәкә районындағы ауыл. 2010 йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 128 кеше. Почта индексы — 452098, ОКАТО коды — 80244820005.

Ауыл
Туҡһанбай
Ил	РәсәйРәсәй
Федерация субъекты	Башҡортостан
Муниципаль район	Миәкә районы
Координаталар	53°33′20″ с. ш. 54°25′43″ в. д.
Сәғәт бүлкәте	UTC+6
Һанлы танытмалар
Автомобиль коды	02, 102
ОКАТО коды	80 244 820 005
ОКТМО коды	80 644 420 121
Туҡһанбай

Халыҡ һаны

Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)

Иҫәп алыу йылы һәм көнө	Бөтә халыҡ	Ир-егеттәр	Ҡатын-ҡыҙҙар	Ир-егеттәр өлөшө (%)	Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)
1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)
1920 йыл 26 август	508
1926 йыл 17 декабрь
1939 йыл 17 ғинуар	385
1959 йыл 15 ғинуар	300
1970 йыл 15 ғинуар
1979 йыл 17 ғинуар
1989 йыл 12 ғинуар	195
2002 йыл 9 октябрь	172
2010 йыл 14 октябрь	128	66	62	51,6	48,4

Халыҡ һаны буйынса аңлатма төрлө йылдарҙа иҫәп алыу тәртибенең айырмалығы булыу сәбәпле халыҡ һанының үҙенсәлегенә иғтибар итегеҙ.

1939 йыл — бар булған халыҡ һаны.

1989, 2002, 2010 йылдарҙа — даими йәшәгән урыны булып иҫәпләнгән халыҡ һаны

Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар

Ауылдағы халыҡ һаны буйынса мәғлүмәтте халыҡ иҫәбе буйынса алыу урынлы. Бөтә ил күләмендә үткән 1897, 1920, 1939, 1959, 1970, 1979, 1989, 2002, 2010 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса мәғлүмәттәр бар һәм асыҡ ҡулланыуҙа табырға була. Ҡайһы бер китаптарҙы электрон төрҙә асып ҡарап була. 1926 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса һәр ауыл тураһында мәғлүмәт осрағаны юҡ әле. Унан башҡа Өфө виләйәтендә 1865, 1879, 1886 йылдарҙа урындағы халыҡ иҫәбе алынған. Тағы ла ревиз яҙмалары аша мәғлүмәт бар.

• 1859 һәм 1865 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.I. Уфимская губерния, 1877. — Уфа:Китап, 2002. — 432 с. ISBN 5-295-03188-8 (ч. I). ISBN 5-295-03133-0.

Өфө виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1859 һәм 1865 йылдарға ҡарата бар.

• 1866 йыл — Список населенных мест. Ч. II. Оренбургская губерния, 1866. — Уфа: Китап, 2006. — 260 с. ISBN 5-295-03815-7 (ч. II). ISBN 5-295-03133-0.

Ырымбур виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1866 йылға ҡарата бар.

• 1897 йыл — Перепись населения. т.45 кн.01 Уфимская губерния. Н.А.Тройницкий (ред.)(С.-Петербург, 1901)

Был китапта Өфө виләйәте ауылдары буйынса мәғлүмәт бар. 500 кешенән күберек булған ауылдар исемлеге.

• 1920 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.III. Башреспублика, 1926. — Уфа. Китап, 2002. — 400 с. ISBN 5-295-03091-1 (ч. III). ISBN 5-295-03133-0.

Был китап 1926 йылға ҡарата төҙөлгән, әммә халыҡ иҫәбе 1920 йылға ҡарата бирелгән.

• 1939 йыл — БАССР. Административно-территориальное деление на 1 июня 1940 года – Уфа:Государственное издательство, 1941. – 387 с.

Был китапта 1939 йылғы иҫәп алыу буйынса һәр ауыл буйынса мәғлүмәт бар.

• 1989 һәм 2002 йылдар — Башҡортостан Республикаһы ауылдарында 1989 һәм 2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны.
• 2010 йыл — Численность и размещение населения Республики Башкортостан по данным Всероссийской переписи населения 2010 года. Статистический сборник.  (рус.)
• Население Башкортостана: XIX-XXI века: статистический сборник / Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республики Башкортостан. — Уфа:Китап, 2008. — 448 с.: ил. ISBN 978-5-295-04439-7

1897 йылғы халыҡ иҫәбенән башлап ҡалалар, ҡала төрөндәге ҡасабалар, райондар, район үҙәктәре буйынса халыҡ һаны бар.

Географик урыны

• Район үҙәгенә тиклем (Ҡырғыҙ-Миәкә): 38 км
• Ауыл советы үҙәгенә тиклем (Йәнәби-Урсай): 13 км
• Яҡындағы тимер юл станцияһы (Аксенов): 59 км

Ауыл тарихы

Туҡһанбай ауылы — күл иле-меңдәрҙең төп торамаһы. 1795 йылда 15 йорттағы 33 ир-ат һәм 28 ҡатын-ҡыҙ иҫәпкә алынған. 1816 йылда — 41, 1834 йылда — 62, 1850 йылда — 69, 1859 йылда 121 ир-ат аҫаба башҡорто йәшәгән. Ләкин бында Минзәлә өйәҙенең Ҫарайлы-Мең улусы башҡорттары ла йәшәгән, ә улар 1816 йылда — 19 йән, 1834 йылда — 23, 1850 йылда — 23, 1859 йылда 26 ир-ат иҫәпләнгән. 1870 йылда 96 ир-егет һәм ҡатын-ҡыҙ ,1917 йылда — 555, 1920 йылда — 102 йорттан 508 башҡорт иҫәптә торған.

1747 йылдың 17 февралендәге килешеү буйынса, аҫаба башҡорттар беренсе тапҡыр үҙҙәренә Нуғай даруғаһы Ҫарайлы-Мең улусы башҡорттарын ҡабул итә. Текста былай тип әйтелә:"в 1744 г. подали они в Уфимскую провинциальную канцелярию челобитье и за тамгами нашими письму ппиттугтили мы Бялкур и Сафар с товарыщи, на свою вотчинную землю по Деме и по Белой рекам Ногайской дороги Сарали-Минской волости родственников, своих — старшину Рахматуллу Саркина …с тов. с детьми и племянниками для поселения дворами. Землею владеть вечно из платежа в казну ясака по 4 куницы, по полубатман меду повсягодно, остальной ясак платить нам, Бялкуру и Сафару с товарыщи". Был уларҙың аҫабалыҡ менән тиң хоҡуҡҡа эйә булған күршеләре була. 1793 йылдың 8 апрелендә туҡһанбайҙар үҙҙәренә Ҫарайлы-Мең улусынан, Нуғай даруғаһынан түгел, ә Ҡазан даруғаһының Минзәлә өйәҙенән, башҡорттар ҡабул иткән. Уларҙың сыҡҡан ауылы ла билдәле. Ул- Һарыһаҙ- Таҡырмән. Унда 1816 йылда 120 башҡорт, 20 типтәр, 178 яһаҡлы татар булған. Ауылдың исеме антропонимдан — тәүге төпләнеүсе Туҡһанбай исеменән барлыҡҡа килгән. Был исем шағирҙың ауылында киң билдәле була, унда тәүге төпләнеүсе Туҡһанбай Араптанов һәм уның улы сотник Ураҙгилде Туҡһанбаев йәшәй.

Ауылды Ҡаҙанғол тип тә исемләйҙәр, был Туҡһанбайҙың XVIII быуаттың икенсе яртыһында Ҡаҙанғолдан бүленеп сығып, үҙаллы ауыл булғанлығына ишара. Ауыл халҡы башлыса ярым күсмә малсылыҡ менән шөғөлләнгән.Ҡамышлы йылғаһы буйлап (ауылдан 7-8 саҡрым) яҙлауға сыҡҡандар, Шар йылғаһы буйына (6 саҡрым) йәйләүгә туҡталғандар. Август — сентябрь айҙарында улар ауылдан 4 саҡрым алыҫлыҡтағы Көҙләү йылғаһына яҡынлаша һәм ҙур булмаған майҙандан иген йыйып алыуға тотона. 1864 йылда Яңы Ҡанғол һәм Туҡһанбай ауылдарында 300 баш йылҡы, 400 баш эре мөгөҙлө мал, 300 баш ваҡ мал иҫәпләнгән. Был тукһанбайҙарҙың ярым күсмә тормоштан ултыраҡ тормошҡа, малсылыҡтан игенселеккә күсеү осорон кисереүе хаҡында һөйләй.

Туҡһанбай — ярым күсмә халыҡтарҙың типик ауылы. Унда йәшәүселәр һаны аҙ була: 1795 йылда унда 61 кеше йәшәй, 1816 йылда — 124, 1834 йылда — 167, 1850 йылда — 205, 1859 йылда — 232.XVIII быуаттың аҙағында 15 ғаилә, ә XIX быуаттың тәүге яртыһында 20 ғаилә иҫәпләнгән.Әммә ғаиләләр төрөндә ҙур үҙгәрештәр булған. Бәләкәй ғаилә нигеҙендә (ата-әсәһе, бәлиғ булмаған балалары) бүленмәгән ғаиләләр барлыҡҡа килгән. Мәҫәлән, 1816 йылда 20 ғаиләнең 19-ы бәләкәй ғаиләгә ҡараған, береһе бер ғаиләгә ҡараған (атай ғаиләһе, унда ата-әсәһе менән бергә өйләнгән улдары ла йәшәгән). 1834 йылда 10 күп балалы, 10 (шул иҫәптән атай — 4, туғандаш — 4, туғандаш — 2) ғаилә була. 1850 йылда 7 ғаилә, ә бер бөтөндәр 13 ғаилә булып иҫәпләнгән. Ревизия (1859 йыл) тарафынан бәләкәй ғаиләләр һанының кәмеүе һәм бүленмәгән ғаиләләр һанының артыуы теркәлгән. 20 ғаиләнең береһе вафат булған.

Башҡа 6 ғаиләнең 31,6 проценты — бәләкәй (бөтә ғаиләләрҙең 31,6 проценты), 13-ө бүленмәгән (68,4 %) ғаиләләргә тура килгән. Шулай итеп, 43 йыл эсендә (1816—1859 йылдар) бәләкәй ғаиләләр әкренләп бүленмәгәндәр файҙаһына үҙ позицияларын күрһәткән: 95 % (19 ғаилә) 31,6 % (6 ғаилә). Әммә бүленмәгән ғаиләләрҙең өлөшө 5 проценттан (1 ғаилә) 68,4 процентҡа тиклем (13 ғаилә) артҡан. Ярым күсемле ғаиләләрҙең ер эшкәртеүсе туғандаштарына ҡарағанда тормоштары ҡатмарлыраҡ булған.Ғаилә составының артыуы ул осорҙағы ғәҙәттән тыш социаль-сәйәси шарттарға бәйләнгән. Башҡорттар 67 йыл буйы (1798—1865 йылдар) казак ҡатламында була, был хәрби-феодаль иҙеүҙе ҡырҡа көсәйтә. Өҫтәүенә ҡатмарлы (бер бөтөн түгел) йәки бәләкәй шәхси ғаиләнән торған ихата феодаль тартыу берәмеге булып хеҙмәт иткән. Ике-өс бәләкәй ғаиләнән торған ихата бер бәләкәй ғаиләгә ҡарағанда хәрби-феодаль бурыстарҙы еңелерәк атҡарып сыҡҡан. Шул арҡала ҡатмарлы ғаиләләр күбәйә, был ихатала халыҡ һанын арттыра (уртаса 1795 йылда бер йортҡа уртаса- 4 йән булһа, 1816 йылда — 6,2, 1834 йылда — 8,4, 1850 йылда — 10,3, 1859 йылда — 11,6 ике енес кешеһе тура килгән). Башҡорттар хәрби-казак ҡатламына күсерелгәнгә тиклем бәләкәй ғаиләләрҙең өлөшө тағы ла күберәк булған, тип әйтергә кәрәк. Кантон идаралығы бөтөрөлгәс, 1863—1865 йылдарҙа Башҡортостанда бәләкәй ғаиләләр һаны арта башлай һәм яңынан үҙенә хакимлыҡ итеүен ҡайтара. Килеп тыуған социаль-сәйәси шарттарға һәм мөлкәттәргә ҡарап, бер аҙ көсәйтелгән, берәм-берәм бүленмәгән ғаиләләрҙе бәләкәйҙәр нигеҙендә регенерациялау кәмегән.

Туҡһанбай - аҫаба башҡорттар ауылы. Ундағы йәшәүселәр, аҫабалыҡ хоҡуғы менән файҙаланып, башҡа күл-меңлеләр менән бер рәттән, алпауыттарға Ағиҙел йылғаһы буйындағы ерҙәрен һата һәм уны урыҫ һәм урыҫ булмаған крәҫтиәндәргә Ҡамышлы йылғаһы буйындағы оброкка бирә.

XVIII быуатта бында община ерҙәренең хужалары -башҡорттарҙан тыш, башҡа ҡатлам һәм милләт вәкилдәре лә булмаған. VII ревизия (1816 йыл) мәғлүмәттәре Туҡһанбайҙа 40 керҙәш барлығын раҫлай. VIII ревизия (1834 йыл) 132 аҫабалыҡтан тыш, 35 керҙәш башҡортто (1877 мең башҡорттоң 66 меңе ерһеҙ керҙәш булып сыҡҡан) теркәгән.

Был ҙур булмаған ауылда халыҡтың социаль йәһәттән ҡатламдарға бүленеүе асыҡ күренә. Ярлылар, аҙ ҡеүәтле хужалыҡтар араһында йорт, кантон, административ һәм дини чиновниктар (яҫауыл, сотник, йорт старшинаһы, ҡаҙнасы, указлы мулла һәм имам) айырым тотолған. Социаль ғәҙелһеҙлеккә ҡаршы көрәш тураһында ошондай факт һөйләй: ике туҡһанбай кешеһен Себергә һөргөнгә ебәргәндәр.Туҡһанбайҙар Рәсәй яҙмышына битараф булманы. Уларҙың вәкилдәре илдең биләмә бөтөнлөгөн тышҡы дошмандарҙан һаҡланы. Шулай итеп, 1812 йылғы Ватан һуғышы йылдарында Мәскәүҙән Парижға тиклем яу яландарында был ауылдың вәкилдәре бихисап. Улар араһында Ҡорманғол Дәүләтшин (23 йәш), Моратша Алдаров (48 йәш), Биксәнтәй Исламғолов (44 йәш), Исламғол Миндәкәев (29 йәш) исемдәре тарихта билдәле. 1812 йылда хәбәрһеҙ юғалған Дәүләтша Алдаровтың яҙмышы тыуған төйәгендә 5 йылдан һуң ғына асыҡлана.

Ауылға Нуғай даруғаһы Күл-Иле-Мең улусы башҡорттары үҙ ерҙәрендә нигеҙ һала, 1747 й. алып билдәле (керҙәшлек килешеүе б‑са ш. уҡ даруғаның Ҫарылы‑Мең улусы башҡорттары килеп ултырған). 1793 йыл шул уҡ шарттарҙа Минзәлә өйәҙе Ҫарылы‑Мең улусы Һарыһаҙ‑Тәкермән ауылы башҡорттарҙың яңы төркөмө күсеп ултырған. 1795 йыл 15 йортта 61 кеше йәшәгән, 1865 йылда 34 йортта — 191 кеше. Малсылыҡ, игенселек менённ шөғөлләнгәндәр. 1906 йылда мәсет, мәҙрәсә, бакалея кибете теркәлгән. Туҡһанбай — бөйөк шағир-сәсән, мәғрифәтсе Мифтахетдин Аҡмулланың тыуған ере (1831—1895).

Урамдары

• Туғай урамы рус. Луговая (улица)
• М. Аҡмулла урамы рус.  М.Акмуллы (улица)
• Дим буйы урамы рус. Придемская (улица)
• Шишмә урамы рус. Родниковая (улица)

Билдәле шәхестәре

• Аҡмулла (1831—1895) — күренекле башҡорт шағиры, мәғрифәтсе.
  
• Динмөхәмәтов Шәйхетдин Динмөхәмәт улы (1862-1939)- шағир- мәғрифәтсе Мифтахетдин Аҡмулла биографияһын һәм ижадын мөһим мәғлүмәттәр менән тулыландырыусы. 381-се бит
• Бәҙретдинов Хәбетдин Бәҙретдин улы (1891-1985)- шағир- мәғрифәтсе Мифтахетдин Аҡмулла биографияһын һәм ижадын мөһим мәғлүмәттәр менән тулыландырыусы. 352-се бит
• Ҡорманғәле Дәүләтшин — 1812 йылғы Ватан һуғышында һәм 1813-1814 йылдарҙағы Рус армияһының сит илгә походтарында ҡатнашыусы. «1814 йылдың 19 мартында Парижды алған өсөн» һәм «1812 йылғы Ватан һуғышы иҫтәлегенә» көмөш миҙалдары кавалеры.
• Моратша Алдаров — 1812 йылғы Ватан һуғышында һәм 1813-1814 йылдарҙағы Рус армияһының сит илгә походтарында ҡатнашыусы. «1814 йылдың 19 мартында Парижды алған өсөн» һәм «1812 йылғы Ватан һуғышы иҫтәлегенә» көмөш миҙалдары кавалеры.
• Биксәнтәй Исламғолов — 1812 йылғы Ватан һуғышында һәм 1813-1814 йылдарҙағы Рус армияһының сит илгә походтарында ҡатнашыусы. «1814 йылдың 19 мартында Парижды алған өсөн» һәм «1812 йылғы Ватан һуғышы иҫтәлегенә» көмөш миҙалдары кавалеры.
• Исламғол Миндәкәев — 1812 йылғы Ватан һуғышында һәм 1813-1814 йылдарҙағы Рус армияһының сит илгә походтарында ҡатнашыусы. «1814 йылдың 19 мартында Парижды алған өсөн» һәм «1812 йылғы Ватан һуғышы иҫтәлегенә» көмөш миҙалдары кавалеры.