Субраманьян Чандрасекар

Субраманьян Чандрасекар (там. சுப்பிரமணியன் சந்திரசேகர், һинд सुब्रह्मण्यन् चंद्रशेखर, ингл. Subrahmanyan Chandrasekhar; (1983).(19 октябрь 1910, Лахор, Британия Һиндостаны, хәҙер Пакистан 21 август 1995, Чикаго, АҠШ) Америка астрофизигы һәм һинд сығышлы физик-теоретик, физика буйынса Нобель премияһы лауреаты (1983).

Субраманьян Чандрасекар
там. சுப்பிரமணியன் சந்திரசேகர்
Тыуған көнө	19 октябрь 1910({{padleft:1910|4|0}}-{{padleft:10|2|0}}-{{padleft:19|2|0}})[…]
Вафат көнө	21 август 1995({{padleft:1995|4|0}}-{{padleft:8|2|0}}-{{padleft:21|2|0}})[…] (84 йәш)
Автограф

Лондон король йәмғиәте (1944), АҠШ Милли фәндәр академияһы (1955), шулай уҡ бер нисә фән һәм ғилми йәмғиәттәр академияһы, шул иҫәптән Һиндостан Фәндәр академияһы ағзаһы.

Биографияһы

Чандрасекар, милләте буйынса тамил, Лахорҙа тыуа, унда уның атаһы Британия Һиндостанының төньяҡ-көнбайышындағы тимер юлдар аудиторы ярҙамсыһы булып эшләй. Һигеҙ йәшенән Мадраста йәшәй. Атаһы яғынан билдәле физик, 1930 йылда физика буйынса Нобель премияһы лауреаты Чандрасекар Венкат Рамандың туғаны.

Тәүҙә 12 йәшкә тиклем өйҙә уҡый, ә һуңынан 1922 йылда 1925 йылда Трипликанда (Мадрас) өлкәндәр мәктәбенә йөрөй. 1930 йылда Мадрас университетының Президент колледжын тамамлай, физика бакалавры дәрәжәһен ала. Шунда уҡ, Арнольд Зоммерфельд лекцияһы һәм немец ғалимы менән шәхси аралашыу менән илһамланып, үҙенең тәүге ғилми эшен тәҡдим итә. Зоммерфельдтан тыш, Һиндостанда Вернер Гейзенберг менән аралаша, Мегнад Сахи ярҙамын ала һәм Ральф Фаулер менән хат алыша. Һиндостандың бойондороҡһоҙлоғо өсөн көрәшә, Джавахарлал Неруға табына һәм уның митингыларына йөрөй (шуның өсөн уға штраф һалына).

Һиндостан Хөкүмәте стипендияһын алыу арҡаһында Кембридж университетының Тринити-колледжында уҡыуын дауам итә, унда уның ғилми етәксеһе Ральф Фаулер була. Ул шулай уҡ Эдуард Артур Милна менән шөғөлләнә. 1931 йылдың йәйен Геттингенда Макс Борн институтында үткәрә. Поль Дирак кәңәше буйынса Чандрасекар Копенгагенда Төньяҡ теоретик физика институтында бер йыл уҡый. Унда ул Нильс Бор менән осраша. 1935 йылдың аҙағында Лондонда Король астрономия йәмғиәте ултырышында Чандрасекар йондоҙҙарҙың, бергә уҡмашып, аҡ карлләләргә әйләнеү мөмкинлеге тураһында үҙенең идеяларын һәм иҫәптәрен күрһәтә. Артур Эддингтон уның был сығышынан мыҫҡыллап көлә.

1933—1937 йылдарҙа Кембридж университетында эшләй, 1937 йылдан Йерк обсерваторияһында эшләй һәм АҠШ-тың Чикаго университетында уҡыта (1942 йылдан профессор вазифаһында). Икенсе донъя һуғышы йылдарында Манхэттен проекты сиктәрендә үткәрелгән эштәрҙә ҡатнаша.

1952—1971 йылдарҙа «Астрофизика журналы» редакцияһын етәкләй. 1983 йылда физика буйынса Нобель премияһы менән бүләкләнә.

Фәнни эшмәкәрлеге

Төп хеҙмәттәре гидродинамикаға, йондоҙҙҙар, йондоҙҙар атмосфералары эволюцияһы һәм йондоҙҙарҙың эске төҙөлөшө теорияһына, йондоҙҙар динамикаһына, ҡара упҡындар теорияһына, стохастик процестарға арналған.

Роджер Пенроуз Чандрасекар сиге теорияһынан функцияны ҡарай

1931 — 1932 йылдарҙа аҡ кәрләләрҙең төҙөлөшөнә арналған тәүге мәҡәләләрен баҫтырып сығара. Механик тигеҙлек шарттарын анализлау нигеҙендә аҡ кәрләктәрҙең сикке массаһы булыуын иҫбатлай («Чандрасекар сиге»). Ауырлыҡтары Чандрасекар сиген үткән йондоҙҙар, аҡ кәрлә стадияһын үтеп, ҡыҫылауҙарын дауам итә һәм, нейтрон йондоҙҙар барлыҡҡа килеп, газ бөркәнсектәрен сисеп ташлай. Аҙағыраҡ массив йондоҙҙарҙың тулы эволюцияһын һәм эске ҡоролошон төҙөй. 1942 йылда Мария Шёнберг менән бергә йондоҙҙарҙың изотермик йәҙрәһе сиген билдәләй, был сикте үтһә, термоядро реакциялары йондоҙ йәҙрәһенән тышта сфера ҡатламында бара («Шёнберг — Чандрасекар сиге»). Был күҙаллауҙар ҡыҙыл гиганттар төҙөлөшө моделдәренең нигеҙенә ята. Чандрасекарҙың ҡара упҡындар һәм ҡырҙарҙың квант теорияһы өлкәһендәге күренекле һөҙөмтәһе булып Дирак тигеҙләмәһендә үҙгәреүсәндәрҙең бүленеүе тора, ул электрондарҙы һәм фермиондарҙы, ғөмүмән, ҡара упҡында әйләнгән арауыҡта-Керр ваҡытында тасуирлай.

Йондоҙ атмосфераһында нурланышты күсереү процестарын анализлай, был процестарҙы тасуирлау өсөн ҡулланылған тигеҙләмәләрҙе сисеү өсөн бер нисә ысул тәҡдим итә. Классик механика нигеҙендә йондоҙ динамикаһы теорияһын булдыра. Ҡара упҡындарҙың ярһыуҙары теорияһының математик аппаратын эшләй һәм уны объекттарҙың тотороҡлоғон тикшереү өсөн ҡуллана.

Гидродинамика өлкәһендә конвекция процестарын, шул иҫәптән магнит ҡыры булғанда ла ҡарай. Гидродинамика мәсьәләләрен сисеүҙең вириаль ысулын тәҡдим итә һәм уны әйләнеүсе гравитациялаусы шыйыҡсаның тигеҙлеген һәм тотороҡлоғон анализлау өсөн ҡуллана.

Чандрасекар хөрмәтенә орбиталь «Чандра» обсерваторияһы аталған.

Наградалары

Чандрасекарҙың Рим университетының релятивистик астрофизика төркөмө бүлмәһенең G9 стенаһындағы иҫтәлекле яҙыуы (1991)

• Гиббсов лекцияһы (1946)
• Генри Норрис Рассел премияһы (1949)
• Кэтрин Брюс миҙалы (1952)
• Король астрономия йәмғиәтенең алтын миҙалы (1953)
• Румфорд премияһы (1957)
• Вейцмандың мемориаль лекциялары (1960)
• Король миҙалы (1962)
• Силлиман лекцияһы (1962)
• АҠШ-тың милли фәнни миҙалы (1966)
• Падма Вибхушан (1968)
• Рихтмайерҙың хәтер премияһы (1969)
• Г. Дрэпер миҙалы (1971)
• Математик физика өлкәһендә Дэнни Хайнеман премияһы (1974)
• Карл Янский лекцияһы (1978)
• Томалла премияһы (1981)
• Физика буйынса Нобель премияһы (1983)
• Копли миҙалы (1984)
• Vainu Bappu Memorial Award, Һиндостан милли фәндәр академияһы, беренсе бүләкләнеүсе (1985)
• Карл Шварцшильд миҙалы (1986)
• Гумбольдт премияһы
• Марсель Гроссман премияһы (1994)

Һайланма библиографияһы

Монографиялары

• С. Чандрасекхар. Стохастические проблемы в физике и астрономии.
• С. Чандрасекхар. Принципы звездной динамики. М.: Изд-во иностр. лит-ры, 1948.
• С. Чандрасекхар. Введение в учение о строении звезд.
• С. Чандрасекхар. Перенос лучистой энергии. М.: Изд-во иностр. лит-ры, 1953.
• С. Чандрасехар. Гидродинамик һәм гидромагнит тотороҡлоғо.
• С. Чандрасекхар. Эллипсоидаль фигуралар тигеҙлек.
• С. Чандрасекар. Ҡара упҡындарҙың математик теорияһы. Әсә 2-се бүлектә. Әсә М.: Мир, 1986.

Ҡайһы бер мәҡәләләре

• С. Чандрасекхар. О возрастающем значении общей теории относительности для астрономии (Галлеевская лекция 1972 г.) (рус.) // Успехи физических наук. — Российская академия наук, 1974. — В. 2. — Т. 112. — С. 309—323.
• С. Чандрасекхар. О звездах, их эволюции и устойчивости (Нобелевская лекция) (рус.) // Успехи физических наук. — Российская академия наук, 1985. — В. 3. — Т. 145. — С. 489—506.

Шулай уҡ ҡара

• Число Чандрасекара

Әҙәбиәт

• Колчинский И. Г., Корсунь А. А., Родригес М. Г. Астрономы: Биографический справочник. — 2-е изд., перераб. и доп. — Киев: Наукова думка, 1986. — 512 с.
• Миллер А. И. Империя звезд, или Белые карлики и черные дыры (Empire of the Stars: Obsession, Friendship, and Betrayal in the Quest for Black Holes). — Киев: КоЛибри, 2012. — 496 с. — ISBN 978-5-389-02245-4.
• Храмов Ю. А. Чандрасекар Субраманьян (Chandrasekhar Subrahmanyan) // Физики : Биографический справочник / Под ред. А. И. Ахиезера. — Изд. 2-е, испр. и доп. — М. : Наука, 1983. — С. 294. — 400 с. — 200 000 экз.
• Чандрасекар (Chandrasekhar) Субрахманьян / О. В. Кузнецова // Чаган — Экс-ле-Бен. — М. : Советская энциклопедия, 1978. — С. 18. — (Большая советская энциклопедия : [в 30 т.]; vol. 1969—1978, вып. 29).
• Ҡара упҡындар һәм релятивистик йондоҙҙар (Chandrasekhar memorial conference proceedings) / Wald R.M. (ed.Чикаго, 1998.
• Tayler R.J. Subrahmanyan Chandrasekhar, 19 October 1910 - 21 August 1995 // Biographical Memoirs of Fellows of the Royal Society. — 1996. — Vol. 42. — P. 79—94. — DOI:10.1098/rsbm.1996.0006

Һылтанмалар

• Информация с сайта Нобелевского комитета (.)
• Левин А. Жизнь за пределом Чандрасекара // Элементы. Ру