Википедия

Социология

ижтимағи фән

Социоло́гия (от лат. societas — йәмғиәт + бор. грек. λόγος — фән) — йәмғиәт тураһындағы, уны булдырған системалар, йәшәү һәм үҫеү законлылыҡтары, ижтимағи (социаль) институттар, мөнәсәбәттәр һәм берләшмәләр тураһындағы фән. Социология йәмғиәттең эске төҙөлөш механизмдарын, уның структураһының үҫешен (структура элементары: ижтимағи берләшмәләр, институттар, ойошмалар һәм төркөмдәр); ижтимағи хәрәкәт һәм күмәк кешеләрҙең тәртибе, шулай уҡ шәхес һәм йәмғиәт мөнәсәбәттәрен өйрәнә[1].

Социология
Рәсем
Өйрәнеү объекты Йәмғиәт, енсиәт, групповое действие[d], мәғариф, труд[d], социальный класс[d], социальный конфликт[d] һәм социальная структура[d]
Ҡайҙа өйрәнелә социология тарихы, социология социологии[d] һәм философия социологии[d]
ACM коды (2012) 10010461
 Социология Викимилектә
Социологические исследования бите бында йүнәтелә. Был терминдың башҡа мәғәнәләре лә бар, ҡарағыҙ: Социологические исследования (мәғәнәләр).

Фундаменталь фән булараҡ социология ижтимағи күренештәрҙе аңлата, материалды йыя һәм улар тураһында мәғлүмәтте эшкәртә. Ғәмәли фән булараҡ, социология ижтимағи күренештәрҙе алдан күрергә һәм улар менән идара итергә ярҙам итә .

Социология менән психология, политология, культурология, антропология кеүек гуманитар фәндәр тығыҙ бәйләнгән.

Immanuel Kant
Auguste Comte (1798—1857)
Karl Marx (1818—1883)

Социология тарихынан

үҙгәртергә

Социология менән бәйле ғилем бик борондан тыуған тип иҫәпләнә[2]. Социологияға башланғыс һалыусыларҙың береһе тип ғәрәп аҡыл эйәһе Ибн Хальдунды атайҙар (1332—1406), ул йәмғиәтте өйрәнеп, ижтимағи күренештәрҙең сәбәптәрен асыҡларға тырыша, төрлө цивилизацияларҙы бер-береһе менән сағыштыра[3]. Социологияны күптәр Көнбайышта барлыҡҡа килгән яңы фән, хәҙерге заман әхлаҡ проблемалары тураһындағы ғилем өлкәһе итеп ҡарай[4]. Социаль теория сәйәси теориянан XVIII быуатта айырыла башлай, был граждандар йәмғиәте формалаша башлауы, ижтимағи ысынбарлыҡ айырым бер ысынбарлыҡ булараҡ, дәүләттән, йәки шәхси сферанан айырым өлкә булып формалаша башлауына бәйле. Социологияның килеп сығыуы, шулай итеп, уның өйрәнеү объекты формалашыуына бәйле[4]. Тәүге булып «социология» һүҙен билдәле француз сәйәсмәне, Бөйөк француз революцияһы һәм Беренсе империя осоро эшмәкәре, публицист, аббат Э.-Ж. Сийес 1780 йылда ҡуллана[5]. Был һүҙҙе фәнни ҡулланышҡа Огюст Конт индерә (латин һүҙе socius -«дөйөм, ижтимағи» һәм грек һүҙе λόγος -«һүҙ, телмәр») [6][7]. 1839 йылдың 27 апрелендә Огюст Конт был яңы һүҙҙе ҡуллана, ошо көндө социологияның «рәсми» тыуған көнө тип иҫәпләргә була[8].

Социология өс этап үтә: институциональ осорға тиклем (XX быуат башына тиклем), институционализация һәм фән булараҡ айырылып сығыу осоро һәм хәҙерге фән булараҡ формалашҡандан һуңғы осор[9]. Социологияның XIX—XX быуаттарҙа үҫешенә тәү сиратта сәйәси процестар һәм ваҡиғалар — революциялар (Конт, Дюркгейм, Парсонс), индустриаль үҫеш һәм капитализмдың үҫеше (Маркс, Вебер, Дюркгейм, Зиммель), сәйәси хоҡуҡ, демократик һәм социалистик идеялар (Маркс, Вебер), феминизм хәрәкәте, урбанизация (Вебер, Зиммель, Чикаго мәктәбе), диндәге үҙгәрештәр (Маркс, Дюркгейм, Вебер, Парсонс), биология, физика һәм химия (Конт, Дюркгейм, Спенсер, Мид, Шюц) үҫеше тәьҫир итә[10][11]. Иртә социологияға, тәү сиратта Францияла, Мәғрифәтселек философияһы тәьҫир итә (кешеләр донъяны өйрәнә ала, донъя менән аҡыл һәм эмпирик тикшеренеүҙәр аша идара итә ала тигән фекер алға һөрөлә); мәғрифәтсе Монтескьё һәм Руссоға XVII быуат философияһы һәм фәне йоғонтоһо көслө була (Декарт, Гоббс, Локк һәм Ньютон)[12]. Руссо һәм Монтескьё, айырыуса Францияла, күп кенә социология теорияларының тәүге нигеҙҙәрен һала[13]. Парсонс фекеренсә, Гоббс һәм Локк социологияның төп мәьсәләһен — ижтимағи тәртип мәсьәләһен алға ҡуя[14]. Социологияның ижтимағи тормошто өйрәнеп була тигән фәлсәфәүи ҡарашы, беренсенән, Огюст Конт менән Джон Стюарт Миллгә (позитивистар) һәм, икенсенән, Кант хеҙмәттәренә бәйле[15]. Конт менән Милль ижтимағи (социаль) фән тәбиғи фәндәр кеүек үк закондар һәм сәбәп- эҙемтә бәйләнештәренә нигеҙләнә тип иҫәпләһә, Канттың эшен дауам итеүселәр субъектив интерпретация яҡлы була[16].

Конт социология тәбиғи фәндәр кеүек үк теүәл фән булырға тейеш тип иҫәпләй [17][18]

Маркс, Вебер һәм Дюркгеймды социологияның төп классиктары тип атайҙар, уларҙың эштәре хәҙерге социологик тикшеренеүҙәргә туранан-тура тәьҫир итмәһәләр ҙә, хәҙерге ысынбарлыҡты аңлатыуҙа мөһим сығанаҡ һәм социология тарихының мөһим бер осоро булып торалар. Шуны ла иҫтән сығармаҫҡа кәрәк- социология тәғлимәттәре (ҡанундары) үҙгәрешһеҙ ҡала алмай. Вебер менән Дюркгейм Парсонс тырышлығы менән 1930-сы йылдарҙа ҡанунлаштырылһа, Гидденс Спенсер урынына Карл Марксты 1970-се йылдарҙа, тағы ун йылдан һуң — Зиммелде ҡанунлаштырыуға өлгәшә. Һуңыраҡ хәҙерге осор классиктары рәтенә Бурдьё, Бауман, Луман, Хабермас, Фуко һәм Элиас индерелә[4].

Социологияның структураһы һәм өлкәләре

үҙгәртергә
  • Теоретик социология — теоретик белем туплау өсөн йәмғиәтте объектив фәнни тикшереүгә йүнәлтелгән социология[19]. Социаль (ижтимағи) күренештәрҙең һәм кешеләрҙең тәртибенең мәғәнәһен дөрөҫ аңлатып биреү (адекват интерпретациялау) өсөн кәрәк өлкә.
  • Эмпирик социология — беренсел социологик мәғлүмәтте методик һәм техник ысулдар менән йыйыу, эшкәртеү һәм анализлауға (һүрәтләүгә) нигеҙләнгән тикшеренеүҙәр. Эмпирик социологияны йыш ҡына социография (был фәнгә һүрәтләү хас булғанға), йәки доксография тип атайҙар, сөнки уның төп функцияһы — йәмғиәттең ҡараштарын, айырым социаль төркөмдәр һәм берекмәләрҙең ҡараштарын һәм социаль кәйефен, халыҡтың (коллектив) аң һәм тәртибен өйрәнеү.
  • Ғәмәли социология — парктикаға иң яҡын фән өлкәһе; алынған социологик белемде йәмғиәт тормошо өсөн мөһим булған практик мәсьәләләрҙе тормошҡа ашырыуҙа ҡулланыуға йүнәлтелгән өлкә .

Социология структураһы өс кимәлдән тора:

  • юғары кимәл — дөйөм социологик белемдәр һәм теориялар кимәле;
  • социологияның урта кимәле — фәндең айырым өлкәһе теориялары (мәҙәниәт социологияһы, сәйәсәт социологияһы, хоҡуҡ социологияһы, иҡтисад социологияһы) һәм айырым социология теориялары (шәхес, йәштәр, ғаилә һәм башҡа);
  • социология фәненең түбәнге кимәле — конкрет социологик тикшеренеүҙәр.

Социологияны макросоциология һәм микросоциологияға бүлеп тә йөрөтәләр, был йәмғиәтте макро кимәлдә ,йәки микро кимәлдә өйрәнеүгә бәйле. Макросоциология йәмғиәттең социаль структураһын, социаль институттарҙы, ҙур социаль төркөмдәрҙе, социаль берлектәрҙе һәм ҡатламдарҙы, шулай уҡ уларҙа барған процестарҙы,ә микросоциология — ҙур булмаған социаль тәьҫир итешеүҙәрҙе һәм төркөмдәрҙе, социаль селтәрҙәрҙе һәм айырым кешеләр араһында тыуған мөнәсәбәттәрҙе өйрәнә.

Социология әлегә бик йәш фән тип һанала. Социологияның өлкәләре бик күп, уларҙың һаны арта бара.

Ҡарағыҙ

үҙгәртергә
Связанные дисциплины
Центральные понятия
В литературе

Иҫкәрмә

үҙгәртергә
  1. ↑ Form W., Faris R. E. L. Sociology 2017 йыл 26 октябрь архивланған. // Britannica
  2. ↑ Ritzer, 2011, p. 2
  3. ↑ Ritzer, 2011, p. 3
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Delanty, 2009, p. 4607
  5. ↑ Кутуев П. Социология: исторические истоки и современные трансформации
  6. ↑ Штомпка, 2005, с. 11
  7. ↑ Lallement, Michel Sociologie (фр.). Encyclopædia Universalis. — Социология в энциклопедии Universalis.
  8. ↑ Sica, 2012, p. 25
  9. ↑ Delanty, 2009, pp. 4610—4611
  10. ↑ Масионис, 2004, с. 37—38
  11. ↑ Ritzer, 2011, pp. 5—8
  12. ↑ Ritzer, 2011, pp. 8—9
  13. ↑ Delanty, 2009, pp. 4607—4608
  14. ↑ Delanty, 2009, p. 4609
  15. ↑ Turner, 2012, p. 9
  16. ↑ Turner, 2012, p. 9, 15
  17. ↑ Гидденс, 2005, с. 21
  18. ↑ Ritzer, 2011, p. 15
  19. ↑ Глоссарий. Определение понятия «Теоретическая социология» 2017 йыл 19 июль архивланған.
  20. ↑ Аграрная социология / А.М. Никулин // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.
  21. ↑ Индустриальная социология / О. О. Савельева // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.

Әҙәбиәт

үҙгәртергә
на русском языке
на других языках
  • Alexander J., Reed I. Culture // Bryan S. Turner (ed.) The Cambridge Dictionary of Sociology. — Cambridge, etc.: Cambridge University Press, 2006. — P. 111—117. — ISBN 978-0-511-37145-5.
  • Bottomore, Tom. Sociology // William Outhwaite (ed.) The Blackwell Dictionary of Modern Social Thought. Second Edition. — Oxford, etc.: Blackwell Publishing, 2006. — P. 646—650. — ISBN 978-1-40513456-9.
  • Delanty, Gerard. Sociology // George Ritzer (ed.) The Blackwell Encyclopedia of Sociology. — Oxford: Blackwell Publishing, 2009. — P. 4606—4617. — ISBN 978-1-4051-2433-1.
  • Griswold, Wendy. Cultures and societies in a changing world. 4th edition. — L., etc.: SAGE, 2013. — ISBN 978-1-4129-9054-7.
  • Handler, Richard. Culture // Adam Kuper, Jessica Kuper (eds.) The Social Science Encyclopedia. Third edition. — L., N.Y.: Taylor & Francis e-Library,, 2005. — Vol. 1. — P. 198—202. — ISBN 0-203-57392-7.
  • Kuipers, Kathy J.; Sell, Jane. Sociology // William A. Darity, Jr., editor in chief. International encyclopedia of the social sciences. 2nd edition. — Detroit,etc.: Macmillan Reference USA, 2008. — Vol. 7. — P. 660—664. — ISBN 978-0-02-866117-9.
  • Spillman, Lyn. Culture // George Ritzer (ed.) The Blackwell Encyclopedia of Sociology. — Oxford: Blackwell Publishing, 2009. — P. 922—928. — ISBN 978-1-4051-2433-1.
  • Ritzer, George. Sociological theory. 8th ed. — N.Y.: McGraw-Hill, 2011. — ISBN 978-0-07-811167-9.
  • Turner, Stephen. Philosophy and Sociology // George Ritzer (ed.) The Wiley-Blackwell companion to Sociology. — Oxford, etc.: Wiley-Blackwell, 2012. — P. 9—24. — ISBN 978-1-4443-4735-7.
  • Sica, Alan. A Selective History of Sociology // George Ritzer (ed.) The Wiley-Blackwell companion to Sociology. — Oxford, etc.: Wiley-Blackwell, 2012. — P. 25—54. — ISBN 978-1-4443-4735-7.

Һылтанмалар

үҙгәртергә
  Портал «Социология»
  Социология Викиһүҙлектә
  Социология Викимилектә
  Социология Викияңылыҡтарҙа


Фән йүнәлештәре | Фән тураһында…
Гуманитар | Йәмғиәт | Тәбиғи | Техник | Практик
Математика | Физика | Химия | География | Астрономия | Геология | Биология | Тарих | Тел белеме | Филология | Фәлсәфә | Психология | Социология | Антропология | Иҡтисад | Информатика
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Социология&oldid=1265549» битенән алынған