Соловей-разбойник (рус фольлоры)

Соловей-разбойник (Одихмант улды, Рахман улы, Рахмат улы) — көнсығыш славян мифологияһында һәм былинала геройҙың антропоморф дошманы, ул дошмандарын ҡот осҡос һыҙғырыуы менән еңә. Белорус эпосындағы мөгөҙлө Йыланға (Соловей) менән туған.

Соловей-разбойник
Сильный богатырь Соловей Разбойник. Лубок. 1700-е годы
геройҙың дошманы
Мифология	Славян мифологияһы
Урыны	Русь
Бәйле персонаждар	Илья Муромец
Билдәләре	дошмандарын көслө һыҙғырыуы менән ҡурҡыта, еңә
Телгә алынған	«Илья Муромец һәм Соловей-Разбойник»
Соловей-разбойник Викимилектә

Билибин Иван Яковлевич. Соловей-разбойник һәм Илья Муромец

Фрэнк Чейн Папе. Соловей-разбойник "Рус әкиәттәре йыйынтығы"ндағы иллюстрацияла, 1916

Ул йә кеше рәүешендә, йә ҡош ҡанатлы серле ғәйәт ҙур йән эйәһе рәүешендә һүрәтләнә, ул ҡунған имән ағасы бөгөлә.

Былиналарға ярашлы, Соловей-разбойник ғаиләһе менән йәшәй, ныҡлы йорто бар.

Образдың килеп сығышы

Соловей тураһында легенданы XVII быуаттың ҡулъяҙма йыйынтыҡтарының береһендә П. И. Мельников таба һәм 1845 һәм 1847 йылдарҙа «Түбәнге новгород губерна ведомостары»нда баҫтыра.

Ул [риүәйәт] халыҡ хәтерендә әле лә йәшәй һәм егерме йыл элек (1867) XVII быуаттың бер ҡулъяҙма йыйынтығында табыла. Боронғо заманда, хәҙер Түбәнге Новгород торған урында, Скворец исемле көслө мордвин йәшәгән. Ул шулай уҡ көслө мордвин — Соловей менән дуҫ була, Соловей Илья Муромецҡа таныш.

Христиан дине ҡабул иткәнгә тиклем муҡшыларҙа һәм эрзяларҙа ҡоштарҙың исемдәре киң тарала.

Йәшәү урыны тураһында фараздар

Ой, ты, гой еси, Илья Муромец!
Пряма дорожка не проста стоит:
Заросла дорога лесами Брынскими,
Протекла тут речка Смородина;
Еще на дороге Соловейко-разбойничек
Сидит на тридевяти дубах,
сидит тридцать лит,
Ни конному, ни пешему пропуска нет…
Сидит Соловей-разбойник
на сыром дубу,
Сидит Соловей-разбойник,
Одихмантьев сын.
А то свищет Соловей да по-соловьему,
Он кричит, злодей-разбойник,
по-звериному,
И от его ли то от посвиста соловьего,
И от его ли то от покрика звериного
Те все травушки-муравы уплетаются,
Все лазоревы цветочки осыпаются,
Темны лесушки к земле все
преклоняются,
А что есть людей — то все
мертвы лежат.
Прямоезжею дороженькой —
пятьсот есть вёрст,
Ай окольноей дорожкой —
целая тысяча.

Был фараздарға ярашлы, Илья Муромец Киевҡа Черниговтан тура юл менән бара, уны юлбаҫар Соловей утыҙ йыл буйына һала, атлыларҙы ла, йәйәүлеләрҙе лә үткәрмәй, ә ҡорал менән түгел, ә үҙенең һыҙғырыуы менән үлтерә. Илья Муромец асыҡ яланға сыға һәм батырҙарҙың эҙҙәрен күрә, һәм ул улар буйлап барһа, һаҙлыҡлы урмандарға, калин күперенә һәм Смородинка йылғаһына килеп сыға. Соловей-разбойник үҙенең үлеме яҡынайыуын аңла һәм Илья Муромец килеп етеүгә егерме саҡрым ҡалғас, көслө итеп һыҙғыра башлай; әммә батыр ҡурҡмай. Ун саҡрым ҡалғас, ул тағы ла көсләрәк һыҙғыра башлай, хатта Илья Муромецтың аты һөрлөгөп киткән. Илья Муромец туғыҙ имән өҫтөнә ҡоролған оя аҫтына килә; һәм ояла ултырған Соловей-разбойник урыҫ батырын күреп, һыҙғырыуы менән уны үлтерергә теләй. Карачев ҡалаһынан (Брянск өлкәһе) көнсығышҡа ҡарай Брынь урмандарында урынлашҡан Девять Дубов (Девять Дубов) (Орел өлкәһе) тигән ауыл бар. Унда Смородинка йылғаһы ла бар, ул былинала телгә алына.

Исемдәре

Ахматович, Одихмантьевич, Рәхмәт улы, Рахманов — академик Ягич билдәләмәһе буйынса, ҡатмарлы образ, унда ҡош һәм кеше һыҙаттары бар, ҡурҡыныс герой. Соловей-разбойниктың улдары һәм баһадир ҡыҙы бар.

Илья Соловейҙы Киевҡа алып килә һәм уны язалап үлтерәләр. Бер осраҡта ул һуғышта Ильяға ярҙам итә.

Үҙ сиратында, үҙенең көнсығыш гипотезаһына таянып, В. Ф. Миллер Соловей-разбойникты иран ҡошо Симургҡа, батырҙар Аулад, Кергсарға, аҡ дейеүгә оҡшата. Бәлки, шуғалыр ҙа ул төркиҙәр ҡиәфәтендә һүрәтләнәлер. Еруслан Лазаревич тураһындағы әкиәттә Ивашка-һаҡсы образында оҡшашлыҡ табалар.

XVIII быуатта Соловей-разбойник образы кеше ҡиәфәтендә рус биҙәү-ҡулланма сәнғәтендә киң ҡулланыла.

Кинола

1956 — «Илья Муромец» (СССР), режиссёры — Александр Птушко. 1973 — Александр Роуҙың «Золотые рога» фильмында кесеСоловей-разбойник персонажы бар. 1974 — «Иван да Марья» — Николай Лавров. 1982 — «Там, на неведомых дорожках…» — Олег Анофриев. 2002 — «За тридевять земель» — Владимир Бадов. 2004 — «Богатыри Online» — Андрей Шарков. 2012 — «Соловей-Разбойник» — Иван Охлобыстин. 2013 — «Три богатыря» (мюзикл) — Николай Басков. 2016 — «Дружина» — Сергей Дьячков.

Йәнһүрәттәрҙә

1978 — «Илья Муромец и Соловей-разбойник» (йәнһүрәт, СССР). Режиссёры — Иван Аксенчук, Соловейҙы Пётр Вишняков уҡый. 2002 — «Соловей-Разбойник» (йәнһүрәт, Рәсәй). Режиссёры Екатерина Ломова, Соловейҙы Рөстәм Юскаев уҡый. 2006 — «Бабка Ёжка и другие» (Рәсәй), режиссёры — Валерий Угаров, Соловейҙы Алексей Колган уҡый. 2007 — «Илья Муромец и Соловей-Разбойник» (Россия), режиссёры — Владимир Торопчин, Соловейҙы Андрей Толубеев уҡый. 2016 — «Иван Царевич и Серый волк 3» (Рәсәй), режиссёры — Дарина Шмидт, Солоейҙы Анатолий Петров уҡый. 2018 — «Сказочный патруль»(Рәсәй), режиссёрҙары — Андрей Колпин, Наиль Мубинов һәм Анастасия Чернова, Соловейҙы Диомид Виноградов уҡый. 2018 — «Три богатыря и наследница престола» (Рәсәй), режиссёры — Константин Бронзит, Соловейҙы Максим Сергеев уҡый. 2021 — «Кощей. Начало»(Рәсәй), режиссёры — Андрей Колпин, Соловейҙы Диомид Виноградов уҡый.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Соловей Будимирович
• Теория основного мифа

Әҙәбиәт

1. Иванов В. В., Топоров В. Н. Соловей-разбойник // Мифологический словарь / Гл. ред. Е. М. Мелетинский. — М.: Советская энциклопедия, 1990. — С. 350. — ISBN 5-85270-032-0.
2. Платонов О. А. Соловей-разбойник // Русский образ жизни. — М.: Институт русской цивилизации, 2007. — С. 786. — ISBN 978-5-902725-05-3. Архивировано из первоисточника 7 сентябрь 2014.

• Соловей-разбойник // Сказочная энциклопедия / Составитель Наталия Будур. — М.: ОЛМА-ПРЕСС, 2005. — С. 472. — 608 с. — 5000 экз. — ISBN 5-224-04818-4.