Һум символдары

Һум аҡса берәмеге сифатында XIII быуаттан билдәле, һәм уны ҡыҫҡаса яҙыу өсөн ҡулланылған тамғалар һәм ҡыҫҡартыуҙар ваҡыты менән үҙгәреп торған. Беренсе билдәле варианттарҙың береһе — «һум»һүҙен ҡыҫҡартыу, юл хәрефтәренең бәйләнеше «р» һәм "у"нан.ғибәрәт Ул урыҫ яҙмаһы эволюцияһы һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән һәм XIII быуаттың икенсе яртыһынан алып XIX быуаттың икенсе яртыһына тиклем ҡулланыла.

Һум тамғаһы (уратылған) XIV—XIX быуатта ҡулланылған, декабрист Раевский ҙан аҡсаһын опислағанда алғандар

Әлеге ваҡытта «һум», атамаһы менән өс аҡса берәмеге йөрөй, ҡыҫҡаса яҙыу өсөн урындағы власть органдары вәкилдәренең һәр береһе үҙҙәренең айырым билдәһәләрен раҫлай

• белорус һумы символы — ҡыҫҡартып Br;
• Рәсәй символы һум — рубль (хәреф менән «Р» менән өҫтәмә элемент горизонталь һыҙат рәүешендә);
• днестр һумы символы— хәреф «Р» өҫтәмә вертикаль һыҙыҡ менән .

Бөтәһе өсөн берҙәм ҡыҫҡартыу ябай булған , «р.» һәм «һум» тора,былар «һум» һүҙен ҡыҫҡартыу өсөн Рәсәй империяһында уҡ ҡулланылған. .

Аҡса берәмектәренең "һум"атамаһы менән ҡыҫҡаса тарихы

Аҡса берәмеге булараҡ «һум» һүҙе XIII быуат Новгород грамоталарында осрай. беренсе тапҡыр осрашты. Гривнаның эквиваленты булып, көмөш ҡойолма, йәки уның яртыһы тора, ул гривенный-кунный аҡса системаһының элементы була (ҡара. «Древнерусская гривна», «Древнерусская куна»), эре иҫәп-хисап яһау өсөн ҡойолма-гривна, ә ваҡ-төйәк өсөн — сит ил дирхемдары һәм денарийҙары (кун) файҙаланылған XIV—XV быуаттарҙа һум аҡса иҫәпләү берәмеге булып китә, билдәләнгән көмөш һанына эквивалент булып түгел.ә ваҡ аҡса берәмектәре һанына (аҡса, алтын). Был осорҙоң мөһим документты булып минея Соловецкий монастыры йыйылышының тора, ул xv быуаттың икенсе яртыһына ҡарай. Унда түбәндәге әһәмиәтле метрологик нисбәте булған : "гривна һумлыҡ көмөш"теркәлгән. Елена Глинскаяның аҡса реформаһынан, (XVI быуаттың 30-сы йылдарында үткәрелгән) аҡса әйләнеше Мәскәү кенәзенә буйһонған территорияларҙа унифицирлаштырылған, булып торған, бөтә ерҙә лә бер денг 200 һумға тигеҙ булып ҡала. (ике денг бер тингә, тигеҙләшә, ул ваҡытта тин ваҡ аҡса берәмеге булып тора).

Тәүге тәңкәләр («һум» һүҙенең абруйы билдәләнеү менән) 1654 йылда баҫтыралар, (Алексей Михайловичтың аҡса реформаһы барышында) әммә әйләнештә йылдан ашыу ғына була, сөнки тәңкәләрҙә көмөш йөҙ тингә ҡарағанда түбән була— ысынбарлыҡта яңы бер тәңкә 64 тингәә. Шул уҡ ваҡытта Алексей Михайлович ваҡ тәңкәләр номиналынан (« начетный аҡса») төргәктәре әҙерләүҙе тәжрибәләй, улар ҙурыраҡ сумма барлыҡҡа килтерә, атап әйткәндә,дәүләттең беренсе кешеләре хәйриә өсөн тарата. Бындай төргәктәрҙе, шул иҫәптән, тәңкәләрҙең ҡиммәте тураһында, мәҫәлән, үҙенең әҫәрендә Котошихин Григорий подьячий посол приказын телгә ала: « Батша нисек итеп монастырҙарға, сиркәүҙәргә походҡа йөрөй, һәм уның йөрөүе өсөн ҡағыҙға аҡса әҙерләйҙәр , 2гривна ла, полуполтина, полтина, бер һум, ике һум 10 һәм 5 һумлыҡ 20 һәм 30 кемгә күпме бирергә бойорған , әҙер булһын.

Йәнә һумлыҡ тәңкәләр һуғыу 1704 йылда Петр I ваҡытынан бөгөнгө көнгә тиклем (ҡыҫҡа осорҙанан тыш) яңартыла. Башта был 28 грамм ауырлыҡ, саф көмөш миҡдары 25-26 грамм тәшкил иткән, көмөш тәңкәләр була. 1764 йылға был миҡдар 18 грамға тиклем түбәнәйә, башлыса көмөш тәңкәләрҙә Рәсәй империяһы осоронан уҡ үҙгәрмәй.. Петр реформаһынан 1917 йылға тиклем Рәсәй империяһының. һум берҙәм һәм төп аҡса берәмеге булып ҡала. Тик ҡайһы бер осорҙар һумға оҡшаш суррогат ассигнация һум аҡса берәмектәре менән ҡылыҡһырлана. Был Рәсәйҙә 1769 йылда тәүге ҡағыҙ аҡсалар барлыҡҡа килеү менән бәйле була (ҡара: „Ассигнация“), тиҙ осһоҙланыу арҡаһында 1769—1849 йылда аҡса суммаһы иҫәбе көмөш һумлыҡ һәм ассигнация һум бүленеш булған ,ҡиммәте буйынса улар айырылғандар .

Граждандар һуғышы башланыу һәм империяһының тарҡалыуы арҡаһында „һум“ исеме күбеһе үҙ-ара бәйләнмәгән аҡса берәмектәре (совет һумы, дон һумы, алыҫ көнсығыш һумы, кавказ аръяғы һумы, латыш һумы һәм башҡа). СССР төҙөлөү менән»һум" — Советтар Союзының һәм уның составына ингән республикаларҙың берҙәм аҡса берәмеге. Бынан тыш СССР-ҙың һумынан башҡа совет осоро тарихының һуңғы осоронда үҙаллы аҡса берәмеге булараҡ инвалютный һум һәм переводный һумдар булғандар

СССР тарҡалғандан һуң, яңынан, Граждандар һуғышы йылдарындағы кеүек, бик күп үҙ-ара бәйләнмәгән көсһөҙ, тик дөйөм атамаһы булған аҡса берәмектәре барлыҡҡа килә: рәсәй һумы, беларус һумы, грузин һумы, латыш һумы, таджик һумы һәм башҡалар). Аҙаҡ күбеһе икенсе үҙенсәлекле аҡса берәмектәре исеме менән әйләнештән ҡыҫырыҡланып сығарыла (ҡара. мәҡәләләр «Рублевая зона»). Әлеге ваҡытта"һум" исеме, бер нисек тә үҙ-ара бәйле булмаған, аҡса берәмектәре булып тора рәсәй һум ы, беларус һумы, днестр һумы (аҡса берәмеген өлөшләтә таныған дәүләттәр).

Юғарыла «һум», исеме йөрөткән аҡса берәмеге осорҙары йыш ҡына үҙенсәлекле күҙәтеү системаһы атамалары менән характерлана. Түбәндә уларҙың ҡайһы берҙәре һүрәтләнә .

Аҡса берәмектәренең "һум"атамаһы менән булған исемлеге

Аҡса берәмеге (ингл. һәм/йәки был телдәр илдең эмитент)	Дәүләттең (территорияһы)	Осор мөрәжәғәте	Ҡыҫҡа вариантта күрһәтелгән		Ҡулланыу миҫалы
			код ISO 4217	символына	аҡса билдәләре	был марка
Белорус һум	Беларусь	1992 — нв.	BYN (933)	Знак валюты BYR не найден
Днестр һумы	Днестр буйы Молдава Республикаһы	1994 — нв.	—	PRB • RUP •
Рәсәй һумы	Рәсәй Федерацияһы	1992 — нв.	RUB (643)	Знак валюты RUB не найден

«Һум һүҙен ябай ҡыҫҡартыуҙар

Бер кафела һум символының өс варианты

Рәсәй империяһында, Советтар союзында, хәҙерге Рәсәйҙә, шулай уҡ башҡа дәүләттәрҙә һәм белем алыу дәүләттәрендә, уларҙың милли валютаһы „һум“ исемен йөрөтә (Белоруссия, Днестр), уларҙың типик ҡыҫҡартыуы булып түбәндәгесә ике варианты тора:

• р;
• һум.

Юл хәрефе менән „р“ нөктә менән(„р.“), мәҫәлән, көйләү буйынса „шаблон“ форматындағы урыҫ версияһы электрон таблицаларҙа Excel Microsoft компанияһы, шулай уҡ Google компанияһы электрон таблицаларында һынлана. Был ҡыҫҡартыу һумды билдәләү өсөн кәм тигәндә XIX быуаттан ҡулланылған.

Бик һирәк ошондай варианттар осрай

• рубл.;
• рэ.

„Рэ“ ҡыҫҡартыу һөйләштә һәм көнкүреш яҙмаһында ҡулланыла һәм, билдәле», р(эр") хәрефе ябай халыҡ атамаһынан барлыҡҡа килгән. Был ҡулланыу варианты иң беренсе 1963 йылға ҡараған «Рус теленең милли корпусы»(«Национальный корпус русского языка») сайтында теркәлгән һәм Василий Аксеновтың «Пора, мой, друг, пора» романында осрай.

Кянукук лихорадочно соображал: бутылка сухого в магазине три рэ ноль семь копеек, а здесь ещё наценка пятнадцать процентов, итого — четыре семьдесят пять, целый день таскать цементные мешки…

Знакомец его, матрос, помог устроиться на лихтер сторожем, на оклад 35 рэ.

— В.Аксенов" Пора, мой, друг пора"

Тап шуныһы ҡыҙыҡ: нәҡ Рәсәйҙә тәүге тапҡыр аҡса иҫәбенең унарлаған принциптары ҡулланыла, өлкән номинал 100 кесе (1 һум = 100 тин) дән торған Шул уҡ ваҡытта һандарҙың алфавит яҙыуында, нигеҙҙә, кириллица булып тора, тап «р.»,хәрефе иң киң таралған «һум» һүҙен ҡыҫҡартыу өсөн, 100 аңлата.

«Рәсәй һумы» һүҙбәйләнешен өсөн түбәндәге өҫтәмә ҡыҫҡартыуҙар ҡулланыла:

• һум үҫә.;
• РР.

Һуңғы вариант, мәҫәлән, Рәсәйҙең ҡағыҙ аҡсаларында ялғандан һаҡланыу инструментының береһе сифатында ҡулланыла; «РР» хәрефтәре полосала һүрәт аҫтында аверсындағы банконттар (мөйөш аҫтында) яҡтыртып ҡарағанда күренә кипу-эффект).

Милли йолаларҙың эшлекле әйләнеше йәки грамматика нормалары һүҙҙәрҙе ҡыҫҡартыу һәм башҡа варианттарҙы ҡарауы ихтимал; «һум» һүҙбәйләнешен һәм «рәсәй һумы», мәҫәлән R һәм/йәки RR.

• 
  Ҡыҫҡартыу һум булған Арифметика Магницкий (1703 й.)
• 
  Ҡыҫҡартыу р совет почта маркаһы (1922 й.)
• 
  Ҡыҫҡартыу RR курс валют на табл алма-ата, Ҡаҙағстан (2009 г.)

Тыва территорияһында һум «акша, шулай уҡ ҡыҫҡартыу „ә.“.осрай

Яҡут территорияһында һум» солкуобай" тип атала, йыш ҡына «с» һәм «сол» ҡыҫҡартыу осрай

Һум символы XVII—XIX быуаттарҙа

Һум тамғаһы (уратылған) XVII—XIX быуаттарҙа ҡулланылған, декабрист Раевскийҙың аҡсаһын опислағанда алынған

«Һум» һүҙен типик ҡыҫҡартыу XVII быуаттың икенсе яртыһынан алып XIX быуаттың икенсе яртыһын тиклема көнкүреш яҙыу-һыҙыуҙа ла, рәсми документтар,— буквосочетание надстрочный «р» һәм «у» ҡулланыла. Ҡайһы берҙә был лигатураһы "тарихи һум билдәһе"тип аталған. Был консорциумға Unicode бер төрлө исемле стандартдҡа индерергә заявка бирелә.

Юл хәрефтәре бәйләнеше «ру» ҡулланыу датаһы миҫалдарын Епифаний Славинецкийҙың тәржемәләр йыйынтығында күрһәтелә. Ул һатыу яҙыуҙарында(китап поляһындағы яҙыуҙар идара итеү факттары китап һатыу һәм алыу тураһында) осрай : «1681 йылдың 5 декабрендә- Тверитин улы Василей Ивановаҡа китап һаттым, ул Михник Терентьиву городчанин. Ә мин , Василей, ул китап өсөн 12 һум 100 алтын 2 деньги алдым. Мин ҡул ҡуям, Василей, үҙ ҡулы менән. Продал даподлинно зачисто и руку приложил».

Иң һуңғы һум тамғаһы ҡулланыу миҫалы xix быуаттың беренсе яртыһында билдәле була. Ул форзац яҙыуында , Судебника государя царя и великого князя Ивана Васильевича, : «4 һум, 18 декабрь. 1830». Яҙма китапта академик Павел Строев, боронғо урыҫ яҙма ҡомартҡыларын йыйыусыһы тарафынан эшләнгән, ул китап академиктың шәхси китапханаһына инә.

Рәсәй һумының хәҙерге тамғаһы

Ҡалып:Карточка графемыРәсәй һумы символын рәсми раҫлағанға тиклем йыш ҡына, уны ҡыҫҡартыуҙы күҙаллау өсөн, ябай ҡыҫҡартыуҙар «р» һәм «һум».ҡулланылған Рәсәй иҡтисадын донъя иҡтисадына интеграциялауҙы башлау менән, (90-сы йылдарҙа XX быуат) рәсәй эске әйләнешендә сит ил валютаһы киң ҡулланыла (доллар. тәү сиратта, үҙ тамғаһы булған), һәм күп тапҡыр рәсәй һумы өсөн дә махсус тамғалар индерергә тәҡдим итәләр. Евро менән барлыҡҡа килеүе һәм уның символын раҫлау менән, бындай тәҡдимдәр йыш яңғырай; һум тамғаһын индереү буйынса бер нисә рәсми булмаған конкурстар,,акциялар үткәрелә..

Июнь 2006 йылда ҡабул ителгән законға төҙәтмәләр Тураһында «рәсәй федерацияһының үҙәк банкы (рәсәй банкы)», ул уның тағы ла бер пункты тулыландырыу функцияһын була: нәҡ Банк «Рәсәй һумы тамғаһы рәүешендә раҫланған график билдәләй». 2007 йылдың 14 мартында эшсе төркөм банкы һум символы талаптарын хуплай.

2007 йылда уртаһында дизайнер студиялары «Дизайн-депо», «Дизайнет», «Директ-дизайн», «Имадизайн», «Леттерхед», «ПараТайп» һәм артемий лебедев студияһы (шуға күрә уларҙың символы йыш ҡына « дизайнерский») тип аталған,һумдың тамғаһы сифатында «Р» хәрефен түбәндә ярым түңәрәк һап менән ҡулланыуҙы тәҡдим итәләр Асылда инициатива — һумдың ниндәйҙер тамғаһын рәсми раҫлауҙы көтмәй, үҙҙәре тәҡдим иткән символды яңы шрифттар эшләү өсөн, рекламалар .ойоштороу, ценниктар, интернет-магазин витриналарын биҙәү һәм башҡа мәғлүмәттәр өсөн ҡуллана башлайҙар.

2013 йылдың 5 декабрендә Рәсәй Банкы үҙенең сайтында аноним һорау алыуҙар үткәрә: 18 йәше тулған интернет файҙаланыусылар биш тамғаның береһен һайлап, бөтөһенә ҡаршы тауыш бирә һәм үҙенең һайлауын биш йөҙгә яҡын символ ҡулланып аңлатма бирә,шул уҡ ваҡытта пробелдарҙыла индерә.. Һорау алыу һөҙөмтәләре буйынса 2013 йылдың 11 декабрендә Рәсәй Федерацияһы Үҙәк Банкының директорҙар кәңәшмәһе һум символын рәсми рәүештә раҫлай. «Р» хәрефе горизонталь һыҙыҡ менән (дизайн берләшмәләре тәҡдиме), 61 % ашыу тауыш йыйып, еңеүсе булды. Рәсәй Банкы тарафынан раҫланған һум тамғаһы Юникод стандартына индерелә,. һәм шунда уҡ Пара Тайп компанияһының бөтә шрифттар гарнитураһында сыға..

Белорус һумы символы

2005 йылға тиклем белорус һумын ҡыҫҡаса билдәләү өсөн традицион «һум» һүҙе ҡулланылған, ҡыҫҡартыу — р. и. һум. 2005 йылдың майында Беларусь Республикаһы Милли Банкы идараһы яңы милли валюта символын латин алфавитындағы ике хәрефе рәүешендә «Br», где В — белорус, r —рубль(һум) раҫланы Был ҡарарҙы ҡабул итеүгә ошо уҡ символды (Br) эфиопского быраны билдәләү өсөн ҡулланыла башлаған

Днестр һумы символы

Днестр һумы символы — үҙ эсенә курсив «П» һәм "Р"ала — конкурс йомғаҡтары буйынса 2012 йылда раҫланған. Билдәнең авторы — инженер-Юрий Колодный ,Новополоцк ҡалаһынан (Белоруссия), 500 АҠШ доллары күләмендә аҡсалата бүләк ала. Днестр Республикаһы Банкы Пресс-релизе хәбәр итеүенсә,, "билдәнең яҙылышында аҡса берәмегенең төп литрҙары таныла (днестр һумы). Шулай уҡ валютаны билдәләү өсөн ҡулланылған үҙенсәлекле.икеләтә штрих бар.

ISO 4217 кодтары һәм уға оҡшаш ҡыҫҡартыуҙар

Халыҡ-ара ҡыҫҡартыу (валюта кодты) бөтәһенән элек финанс баҙарында ҡулланыла, ISO 4217 стандарты менән билдәләнгән һәм аббревиатуралар, булып тора, ҡағиҙә булараҡ, ике хәрефтән дәүләтте билдәләп iso 3166 стандарттарына ярашлы һәм бер хәрефтән валюта атамаһының, мәҫәлән:

• RUR — рәсәй һумы (тиклем деноминация 1998 йыл);
• RUB — рәсәй һумы (һуң деноминация 1998 йыл);
• BYB — белорус һумы (тиклем деноминация 2000 йыл);
• BYR — белорус һумы (с деноминация деноминация буйынса 2016 йылдан 2000 йыл);
• BYN — белорус һумы (һуң деноминация 2016 йыл);
• SUR — совет һумы.

Днестр һумы iso 4217 үҙенең коды юҡ, стандарттар рәсми булмаған ҡыҫҡартыу форматында — PRB.

Сығанаҡтар

• Котошихин Г. К. О России в царствование Алексея Михайловича. — 3-е изд.. — СПб., 1884.
• Спасский И.Г. Русская монетная система. Место и значение русской монетной системы в мировом денежном хозяйстве. — Л., 1962.
• Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона. — СПб.: Семеновская типолитография (И. А. Ефрона), 1890—1907. — «Викитека»