Сағатай

Сағатай, Жагата́й (монг. Цагадай; 1183—1242) — монгол хөкөмдары, Сыңғыҙхан һәм ҡатыны Бөртэнең икенсе улы. Атаһы иҫән саҡта уҡ Ясаны иң яҡшы белеүсе данына һәм ҡанундар һәм йолалар белеүсе юғары абруйына эйә булған. Сағатай вариҫтары XIII—XIV быуаттарҙа Урта Азияла хакимлыҡ иткән.

Сағатай
монг. ᠴᠠᠭᠠᠲᠠᠢ
Зат	ир-ат
Храмовое имя	聖宗
Посмертное имя	忠武皇帝
Тыуған көнө	22 декабрь 1183({{padleft:1183|4|0}}-{{padleft:12|2|0}}-{{padleft:22|2|0}})
Тыуған урыны	Монголия
Вафат булған көнө	1242
Вафат булған урыны	Алмалык[d], Ҡытай
Атаһы	Сыңғыҙхан
Әсәһе	Бөртэ
Бер туғандары	Алагай[d], Үгеҙәй, Толуй[d], Ил-Алти[d], Тумэлун[d], Ходжин-Бэги[d], Чечейген[d], Алталун[d], Джучи[d], Улучи[d], Кюльхан[d], Chawuer[d] һәм Shuerche[d]
Балалары	Мутугэн[d], Есу-Мункэ[d], Байдар[d], Сарубан[d] һәм Мужи Яя[d]
Нәҫеле	Сыңғыҙиҙар
Һөнәр төрө	Хан (дәрәжә)
Биләгән вазифаһы	Хан (дәрәжә)
Сағатай Викимилектә

Походтары

Үгеҙәйҙе тәхеткә ултыртыу

Ағай-эне туғандары кеүек, Сағатай ҙа атаһының Цзинь империяһына (1211—1215) һәм Хорезмға (1219—1224) ҡаршы походтарында ҡатнаша. Өс батша улы — Джучи, Сағатай һәм Үгеҙәй Хорезмшаһтың баш ҡалаһы, Гурганжты (хәҙер Көнүргәнес) ҡамаған һәм 618 һижрә йылының сәфәр айында (1221 йылдың 27 марты) яуланған. Шул уҡ йылда Бамиан янында Сығатайҙың өлкән улы Мутугән һәләк була. Һиндтағы һуғыштан һуң (Нисәүигә ярашлы, шаршамбы, 618 йылдың шәүәле, 1221 йылдың 24 ноябре, моғайын), Сағатайға хорезмшаһ Жәләл әд-Динды эҙәрлекләргә ҡушылғандыр, шуға күрә 1221/1222 йылдарҙың ҡышын ул Һиндостанда үткәрә. Сыңғыҙхан һуңғы (тангуттарға ҡаршы, 1225—1227) походын башлағас, Монголияла ҡалдырылған ғәскәрҙәрҙең башлығы сифатында Сағатай ҡалған. Атаһы үлгәс, Сығатай походтарҙа башҡа ҡатнашмаған. Мәрхүмдең өлкән улы булараҡ (уның ағаһы Джучи атаһынан алдараҡ вафат булған), ул ҙур абруйға эйә булған. 1229 йылда ул атаһының туғаны Тэмугэ-отчигин менән бергә Сыңғыҙхан үҙенең вариҫы итеп һайлаған Үгеҙәйҙе батша тип иғлан иткән хан улдарының башында торған. Законды белгән һәм һаҡлаған кеше булараҡ, Сағатай бөтә империяла хатта бөйөк хан Үгеҙәй ҙә буйһонорға тейеш булған власҡа эйә булған. Был йылдарҙа Сағатай, күрәһең, Монголияла йә ағаһы һарайында, йә Сыңғыҙхан уға тәғәйенләгән һәм унда ставкаһы урынлашҡан уделында булған.

Сағатай улусы

Бөтә монголдарҙың батшаларыныҡы кеүек, Сағатайҙың да ҡыш һәм йәй өсөн махсус ставкаһы (урҙа) була. Ала әд-Дин ДЖүвәйни уны ҡышҡы резиденцияһын Мераүҙәк-Иле, йәйге резиденцияһын Ҡуяш тип йөрөтә; икеһе лә Или йылғаһы үҙәнендә булған. Ҡытай Чан-чунь телгә алған ставка Илиҙең көньяғында урынлашҡан булған. Был сәйәхәтсе бында 1223 йылдың майында булғанға күрә, йәйге ставканы күҙ уңында тоталыр, моғайын. Шул уҡ Жүвәйни һәм Улуғ-Ифтең башҡа авторҙары (бәлки, Улуғ-Ик тип уҡырға кәрәк) Сағатай вариҫтарының ставкаһын атап үткән.

Сағатай атаһынан көнсығышта уйғыр иленән көнбайыштан Бохара, Сәмәрҡәнд ҡалаларына тиклемге бөтә ерен алған; ләкин был ерҙәрҙе Или уйһыулығынан һәм Монголиядағы ханға ситләтелеп буйһондоролған бер дәүләт итеп күрһәтеү кәрәкмәй. Бөтә ерҙә, хатта Или үҙәнендә лә, монголдарға тиклем булған урындағы династиялар ҡалған. Ошо династияларҙың монгол батшаларына булған мөнәсәбәте беҙгә аныҡ билдәле түгел; бөйөк хандарҙан һәм уларҙың вәкилдәренән Илилә урынлашҡан һарай яны кешеләре ниндәй бойондороҡһоҙ хоҡуҡтар талап итеүе тураһында имеш-мимештәр ҙә һаран. Һәр хәлдә, Урта Азияның мәҙәни өлкәләре Сағатай исеменән түгел, ә бөйөк хан исеменән идара ителгән. Һижрәнең 636 йылғы/1238-1239 йылдарҙа Бохарала Мәхмүт Тараби ихтилалын баҫтырыу тураһында хикәйәлә Сағатай телгә алынмай. Мәүәрәннәһерҙә хан тәғәйенләгән Мәхмүт Ялауас, сығышы буйынса хорезмлы, булған, уның резиденцияһы Хожендта урынлашҡан булған. Мәүәрәннәһерҙә хатта монгол ғәскәрҙәре башлыҡтары ла бөйөк хан итеп тәғәйенләнгән. Күп тә үтмәй, Сағатай үҙенең наместнигы Мәхмүт Ялауасты алмаштырғас, ул бының өсөн ағаһы алдында яуап бирергә һәм үҙенең законһыҙ эш иткәнен танырға тейеш булған. Үгеҙәй быға ҡәнәғәт булған, илде ағаһына удел (инжү) сифатында тапшырған; ләкин шуның менән илдең дәүләт-хоҡуҡи хәле үҙгәрмәгән. Үгеҙәйҙең батшалыҡ итеүенең һуңғы йылдарында, шулай уҡ Мункэ осоронда, Ҡытайҙан Бохараға тиклем бөтә өлкәләр ҙә Мәхмүт Ялауастың улы бөйөк хан Мәсүдбәк тарафынан идара ителгән.

[[Файл:Baptême de Tchaghataï.jpeg|thumb|250px|left|«» Күптән түгел генә бөйөк хандың ҡан ҡәрҙәше Жагатай христиан динен ҡабул иткәнен билдәләргә кәрәк…". Марко Поло. Донъяның күп төрлөлөгө тураһында китап. XV быуат ҡулъяҙмаһынан миниатюра, Франция

Бөйөк хан вәкиле менән бер рәттән Сағатайҙың мосолман министры Кутб әд-Дин Хәбәш-Әмид ниндәй кимәлдә ил менән идара итеүҙә ҡатнашыуы билдәһеҙ. Рәшит әд-Дингә ярашлы, был министр, Кәрминәнән Жәмәл Ҡаршыға ярашлы, сығышы менән Отрарҙан, шул замандағы башҡа бик күп мосолман сановниктары кеүек үк, монголдар араһында бай сауҙагәр итеп күтәрелгән. Сағатайҙың һәр улы үҙенә иптәш итеп Хәбәш-Әмидтең улын алған.

Яса һаҡсыһы

Сағатай исламды хупламаған. Исламдың ҡайһы бер күрһәтмәләрен үтәү ҙә монголдар закондарын боҙоу тип һаналған, һәм иҫ киткес ҡаты эҙәрлекләнгән. Шәриғәт хайуандарҙы муйынынан һуйырға ҡуша, был монголдарҙа тыйылған ғәмәл; шулай уҡ мосолмандар йыш ҡына тәһәрәт алғанда ағын һыуҙа йыуынған, быны ла монголдар ярамаған эш тип һанаған. Сығатай ҡәбәхәтлеге уны мосолмандарҙың күрә алмауына килтергән. Ул үлгәндән һуң, шағир Сәдид Авар былай тигән: «Уның алдында бер кем дә ҡурҡыуҙан һыуға инмәгән кеше хәҙер үҙе лә үлемдең киң океанында батып үлде». Уның мосолман министры ла миһырбанлы кеше абруйы менән файҙаланмаған. Хәбәр итеүҙәренсә, 626 һижрә йылында (1228—1229) Сағатай шәйех Әбү Яҡуп Йософ Секкакиҙы язалап үлтергән. Бынан тыш, беҙгә тиклем шәйех Сейф ад-Дин Бахарзиҙың шиғыры килде (1261 йылдың 20 октябрендә Өфөлә), унда Хабаш-Әмид киҫешкән урын менән ҡойола. Бәлки, Ислам динен ҡабул итмәүе арҡаһында ғына Сағатай мәсихселәрҙең дуҫы тип һаналғандыр. Марко Поло әйткән имеш тигән легендаға ярашлы, Сағатай йәнәһе суҡынған, әммә был раҫланған хәбәр түгел.

Мираҫы

Сағатайҙы ерләү. Жәми әт-тәүәрих. XV быуат ҡулъяҙмаһы, Һерат

Сығатай 1241 йылдың 11 декабрендә мәрхүм булған ағаһы Үгеҙәйҙән бер нисә айға ғына оҙағыраҡ йәшәгән; уның үлеме, күрәһең, 1242 йылға тура килә. Уны ҡараған табиптар, сығышы буйынса ҡытай министры һәм мосолман һарай яны табибы Мәжд әд-Дин батшаның ғүмерен һаҡлап ҡала алмағандары өсөн язаға тарттырыла. Хабаш-Әмид үҙенең ханынан күпкә һуңыраҡ, 658 йылдың шаабан айында (1260 йылдың 12 июль һәм 9 август араһында) вафат була.

Сыңғыҙхандың бөтә улдарынан Сағатай исеме уның династияһына һәм ошо династияға нигеҙләнгән дәүләткә күскән берҙән-бер дәүләт була. XV быуатта Мәүәрәннәһерҙә төрки йәки төрки телле күсмә халыҡтар, Сағатайҙан килеп сыҡҡан династиялар күптән булмаһа ла, үҙҙәрен «сағатайҙар» тип йөрөткәндәр. XIV быуатта башлыса Сығатай улусында таралып ултырған жалаирҙар, барластар, каучиндар, арлаттар, ҡуңғыраттар, манғыттар һ.б. булараҡ билдәле ҡәбиләләр төркөмө сағатай тип аталған. Уларҙа патриархаль-ырыу мөнәсәбәттәр көслө, шөғөлдәре күсмә малсылыҡ булған. Яйлап улар ултыраҡ халыҡтарҙың хужалыҡ-мәҙәни йолаларын ҡабул итә. Яңы килгән ҡәбиләләрҙең төп өлөшө тиҙ арала төрки телле халыҡтарҙың ултыраҡ өлөшө диалектын үҙләштергән. XV быуатта «сағатай» термины киңерәк мәғәнәгә эйә булған. Ул монгол яуы үткән осорҙа ҡәбиләгә генә түгел, ә шулай уҡ элек килгән ҡәбилә вәкилдәре (мәҫәлән, ҡарлуҡтар) Мәүәрәннәһерҙең бөтә төрки халҡы шулай атала башлай. Тимуриҙар осоронда ғына барлыҡҡа килгән көнсығыш төрки әҙәби теле лә сығатай теле тип йөрөтөлә.

Сығатай — Исай Калашниковтың «Жестокий век» (1978) романы персонажы.

Әҙәбиәт

• Бартольд В. В. Чагатай-хан // Бартольд В. В. Сочинения. — М.: Наука, 1964. — Т. II, Ч. 2: Работы по отдельным проблемам истории Средней Азии. — С. 538—544.
• Тулибаева Ж. М. Упоминание о правлении Чагатай-хана: извлечение из «Улус-и арба-йи Чингизи» // Вестник НАН РК — Алматы, 2014. — № 5. — С. 216—222.