Википедия

Макс Планк

(Планк Макс битенән йүнәлтелде)

Макс Карл Эрнст Людвиг Планк (нем. Max Karl Ernst Ludwig Planck; 23 апрель 1858 йыл — 4 октябрь 1947 йыл) — Германия ғалимы, физик-теоретик, квант физикаһына нигеҙ һалыусы.

Макс Планк
ингл. Max Karl Ernst Ludwig Planck
Макс Планк в 1930 году
Макс Планк в 1930 году
Тыуған көнө

23 апрель 1858({{padleft:1858|4|0}}-{{padleft:4|2|0}}-{{padleft:23|2|0}})[1][2][3][…]

Вафат көнө

4 октябрь 1947({{padleft:1947|4|0}}-{{padleft:10|2|0}}-{{padleft:4|2|0}})[1][2][3][…] (89 йәш)

Ил

Германия Германия империяһы
Германия Веймар республикаһы
Германия Өсөнсө рейх
Германия Бизония

Ғилми даирәһе

теоретик физика

Эшләгән урыны

Мюнхен университеты
Кил университеты
Берлин университеты

Альма-матер

Мюнхен университеты

Ғилми етәксеһе

Александр фон Бриль[en]

Уҡыусылары

Макс Абрагам
Вальтер Боте
Густав Герц
Макс фон Лауэ
Вальтер Мейснер
Мориц Шлик
Вальтер Шоттки

Ниндәй өлкәлә танылған

квант теорияһына нигеҙ һалыусы

Награда һәм премиялары

Нобель премияһы Физика буйынса Нобель премияһы (1918)
Лоренц миҙалы (1927)
Планк миҙалы (1929)
Копли миҙалы (1929)

Автограф

Max Planck signature.svg

Шаблон: просмотр • обсуждение • править

Физика буйынса Нобель премияһы лауреаты (1918) һәм башҡа бүләктәр эйәһе, Пруссия фәндәр академияһы (1894), күп кенә сит ил ғилми йәмғиәттәре һәм фәндәр академиялары ағзаһы. Оҙайлы ваҡыт дауамында немец фәне етәкселәренең береһе.

Планктың ғилми хеҙмәттәре термодинамикаға, йылылыҡ нурланышына, квант теорияһына, махсус сағыштырмалыҡ теорияһына һәм оптикаға бағышланған.

Ул термодинамиканың икенсе башланғысын — энтропияның үҫеш принцибын — формалаштырған һәм уны физик химияның төрлө мәсьәләләрен сисеүҙә ҡулланған. Тигеҙ дәүмәлле йылылыҡ нурланышы проблемаһына электродинамика һәм термодинамика алымдарын ҡулланып, Планк абсолют ҡара есем спектрында энергияның бүленеү законын сығарған, уны энергия һәм ғәмәл кванттары тураһында күҙаллау аша нигеҙләгән. Был ҡаҙаныш квант физикаһы үҫешенә башланғыс булған.

БиографияһыҮҙгәртергә

Сығышы һәм белеме (1858—1878)Үҙгәртергә

Макс Планк[Комм 1], 1858 йылдың 23 апрелендә Киль ҡалаһында тыуған, сығышы менән ул боронғо дворяндар затынан; уның ата-бабалары араһында билдәле юристар, ғалимдар, хәрбиҙәр һәм дин әһелдәре бар.

 
10 йәшлек Макс Планктың автографы

Туғыҙ йәшенә тиклем Макс Голштинияның баш ҡалаһы булған һәм ул заманда Дания менән Пруссия араһындағы ҡаршылыҡтар үҙәгенә әйләнгән Килдә үтә. Алты йәшлек Планк 1864 йылда Пруссия-Австрия ғәскәрҙәренең ҡалаға инеүенең шаһиты була[4][5]. 1867 йылда Вильгельм Планк Мюнхен университетының юриспруденция профессоры вазифаһына саҡырыуҙы ҡабул итә һәм ғаиләһе менән Бавария баш ҡалаһына күсенә. Максты Максимилиан гимназияһына (:de:Maximiliansgymnasium München) бирәләр; ул бик теләп шөғөлләнә һәм тиҙҙән синыфтағы иң яҡшы уҡыусыларҙың береһе булып таныла. Был мәктәптә гимназиялар өсөн традицион булған предметтарға (атап әйткәндә, боронғо телдәрҙе өйрәнеүгә) күп иғтибар бирелһә лә, тәбиғи фәндәрҙе уҡытыу ҙа юғары кимәлдә була.

Математика уҡытыусыһы Герман Мюллерҙең (Hermann Müller) үҫмер Планкка йоғонтоһо бигерәк тә көслө була. Энергия һаҡланыу законы тураһында буласаҡ ғалим тәүге тапҡыр нәҡ унан ишетә; Макстың математик таланты бик иртә асыла[6]. Шул уҡ ваҡытта уҡытыусылар уның ниндәйҙер айырым һәләттәрен күрмәй, бары тик көслө характер һәм исполнительность кеүек шәхсән сифаттарын ғына билдәләй. [7]. Гимназияла уҡыу унда фән, тәбиғәт ҡанундары асылы менән ҡыҙыҡһыныуының нығыуына булышлыҡ итә — был турала ғүмер аҙағында ғалим түбәндәгеләрҙе яҙып ҡалдыра:

С юности меня вдохновило на занятие наукой осознание того отнюдь не самоочевидного факта, что законы нашего мышления совпадают с закономерностями, имеющими место в процессе получения впечатлений от внешнего мира, и что, следовательно, человек может судить об этих закономерностях при помощи чистого мышления. Существенно важным при этом является то, что внешний мир представляет собой нечто не зависимое от нас, абсолютное, чему противостоим мы, а поиски законов, относящихся к этому абсолютному, представляются мне самой прекрасной задачей в жизни учёного.

— Планк М. Научная автобиография // УФН. — 1958. — Т. 64. — С. 625.

Бала саҡтан Планктың тағы бер мауығыуы музыка була: ул малайҙар хорында йырлай, бер нисә музыка ҡоралында уйнай (бигерәк тә күп ваҡытын фортепианола үткәрә), музыка теорияһын өйрәнә һәм ижад итергә тырыша, әммә тиҙҙән композитор таланты юҡ тигән һығымтаға килә. Планктың бала саҡтан уҡ музыка менән Мәктәпте тамамлағас, ул пианист, филолог булырғамы әллә физика һәм математиканы өйрәнеү менән шөғөлләнергәме, тигән һайлау алдында тора. Планк һуңғыһын һайлай һәм 1874 йылдың сентябрендә Мюнхен университеты студенты булып китә. Әммә студент сағында уҡ күп ваҡытын музыкаға бағышлай: студенттар сиркәүендә оркестрҙа уйнай, студенттар йыр союзында хормейстер һәүәҫкәр оркестрҙа дирижер була[8].

Университетҡа уҡырға ингәс, атаһы кәңәше буйынса профессор Филипп фон Жоллиға мөрәжәғәт итә һәм теоретик физика менән шөғөлләнергә теләүе хаҡында һөйләй. Ул студентты, был фән тиҙҙән тамамлана, һәм унда бик аҙ ғына проблемаларҙы тикшерергә ҡалды, тип кире өгөтләй. Хәйер, был һөйләшеү Планканың теоретик булыу теләгенә йоғонто яһамай[9]. Был ҡарарҙы аңлатып, ул үҙенең асыштар яһарға теләмәүен, тик фән нигеҙҙәрен аңларға һәм мөмкин тиклем тәрәнәйтергә теләге барлығын белдерә[10]. Алты семестр дауамында Планк эксперименталь физика буйынса лекциялар тыңлай, уларҙы Вильгельм фон Бетц (нем. Wilhelm von Beetz) һәм шул уҡ Жолли бирә. Һуңғыһы етәкселегендә Планк йылытылған платинаның газдарға, атап әйткәндә водородҡа, үтә ныҡ тәьҫир итеүе буйынса үҙенең берҙән-бер эксперименталь тикшеренеүен үткәрә. Мюнхенда теоретик физика кафедраһы булмағанлыҡтан, математиктар Людвиг Сейдель һәм Густав Бауэр (Gustav Bauer) дәрестәренә йөрөй башлай, һуңынан унан күп нәмәгә өйрәнгәнен таный[11].

Джолли лабораторияһында Планк билдәле физик, Берлин университеты профессоры Герман Хельмгольц менән таныша. Егет белемен Берлинда дауам итергә ҡарар итә, унда 1877/78 уҡыу йылының ике семестрын үткәрә. Бында уның остаздары Гельмгольц һәм Густав Кирхгоф; шулай уҡ математик Карл Вейерштрастың лекцияларына йөрөй. Әммә Планк физика буйынса лекцияларҙан күңеле һүрелә, шуға күрә ул Хельмгольц һәм Кирхгофтың үҙенсәлекле әҫәрҙәрен ентекле өйрәнә башлай, улар оҫталыҡ һәм һүрәтләүҙең асыҡлығы йәһәтенән өлгө булып торалар. Тиҙҙән буласаҡ ғалимға Рудольф Клаузийҙың йылылыҡ теорияһы буйынса хеҙмәттәре менән танышыу шул тиклем ныҡ тәьҫир итә, хатта термодинамиканы өйрәнергә ҡарар итә[12].

Фәнни карьераһының башы (1878—1888)Үҙгәртергә

 
Макс Планк 1878 йылда

1878 йылдың йәйендә Планк Мюнхенға ҡайта һәм тиҙҙән физика һәм математика уҡытыусыһы булып эшләү хоҡуғы өсөн имтихан тапшыра. Бер үк ваҡытта ул, китаптарға һәм ғилми мәҡәләләргә таянып, үҙ аллы ғилми тикшеренеүҙәр башлай. Был уның тәрбиәләнеүсеһе Макс фон Лауэға һуңыраҡ Планкты «үҙөйрәнсек» тип атарға мөмкинлек бирә. Клаузиус эштәренән сығып, Планк йылы үткәреүсәнлек процестарының әйләнеп ҡайтмауы тураһындағы мәсьәләне ҡарай һәм энтропия үҫеше терминдарындағы термодинамиканың икенсе башланғысының тәүге бирелешен бирә. Һөҙөмтәләр уның 1879 йылдың 12 февралендә Мюнхен университетында яҡланған «Механик йылылыҡ теорияһының икенсе законы тураһында» (Über den zweiten Hauptsatz der mechanischen Wärmetheorie) докторлыҡ диссертацияһында күрһәтелә. Ниһайәт, 28 июндә, телдән имтихан тапшырғандан һуң, Планкҡа юғары баһалар менән философия докторы дәрәжәһе бирелә (summa cum laude). Әммә ул ваҡытта уның диссертацияһы, бер нисә билдәле физикҡа ебәреүенә ҡарамаҫтан, бер кемдең дә иғтибарын йәлеп итмәй[13].

1880 йылда Планк университетта лектор булып эшләү хоҡуғы өсөн (хабилитация) «Төрлө температурала изотроп есемдәр тигеҙлеге торошо» (Gleichgewichtszustände isotroper Körper in verschiedenen Temperaturen) эшен тәҡдим итә һәм приват-доцент вазифаһын ала һәм артабанғы биш йыл дауамында ошо вазифаны биләй. Уҡытыусылыҡ вазифалары уның күп ваҡытын алмағанға, ул бөтә иғтибарын ғилми эшкә туплай ала. Буш ваҡытында ул музыка менән шөғөлләнә, уның теорияһын өйрәнә һәм иҫ киткес пианист булараҡ танылыу яулай. Был йылдарҙа альпинизм Планканың икенсе мауығыуы була, уның менән ул яҡында урынлашҡан Бавар Альптарында шөғөлләнә башлай; ғалим артабанғы ғүмере буйына был спорт төрө менән шөғөлләнә[14].

Ошо ваҡыт эсендә Планк ниндәйҙер университетта профессор булырға өмөтләнә. Әммә беренсе саҡырыу Ашаффенбургтағы Юғары урман хужалығы мәктәбенән (Forstliche Hochschule Aschaffenburg) килә, унда физика уҡытыусыһы вазифаһы буш була. Гельмгольц менән кәңәшләшкәндән һуң, Планк баш тартырға һәм үҙенең фәнни ынтылыштарына нығыраҡ тап килерлек вариант көтөргә ҡарар итә. Шундай осраҡ 1885 йылдың яҙында, йәш ғалим Киль университетында теоретик физиканың экстраординар профессоры урынын алырға тәҡдим алғанда була. Ул шатланып ризалаша, Һуңынан ул был тәғәйенләүҙе үҙенең фәнни эштәрен танығандан түгел, ә атаһының ҡурсалауы арҡаһында, тип дөрөҫөн әйтә. Атаһының яҡын дуҫы Густав Карстенн Киль ҡалаһында физика һәм минералогия профессоры булып эшләгән була. Бында, бала сағы ҡалаһында, Планк тиҙ арала яңы урынға күнегә һәм тиҙҙән «Энергияны һаҡлау принцибы» (Das Princip der Erhaltung der Energie) китабын тамамлай, уның өҫтөндә 1884 йылдан алып эшләй. Был монографияны ул Гёттинген университетының философия факультеты иғлан иткән эштәр конкурсына ебәрә. Китапты ҙур ҡыҙыҡһыныу менән ҡаршы алалар, тик икенсе премияға ғына лайыҡ була, шул уҡ ваҡытта беренсе премия конкурста ҡатнашыусыларҙың береһенә лә бөтөнләй бирелмәй. Бының сәбәбе гёттингенлы Вильгельм Вебер менән берлинлы Гельмгольц араһындағы фәнни бәхәстә Планктың һуңғыһы яғында булыуы тора[15].

1886 йылдың көҙөнән башлап Планк «Энтропияны үҫтереү принцибы тураһында» тигән мәҡәләләр серияһын яҙа. Был мәҡәләләрҙә физика һәм химияның тәғәйен мәсьәләләрен хәл итеүҙә термодинамик ҡараштар ҡулланыла. Был эштәр уға ғилми даирәлә, айырыуса физик химия белгестәре араһында билдәле бер танылыу килтерә. Атап әйткәндә, Вильгельм Оствальд һәм Сванте Аррениус менән таныша; һуңғыһы фәнни проблемаларҙы тикшереү өсөн Киль ҡалаһына Планкка килә. 1887 йылдың 31 мартында матди яҡтан тәьмин ителгән Макс Планк бала саҡ дуҫы Мари Меркҡа(Marie Merck), Мюнхен банкирының ҡыҙына өйләнә[16]. Уларҙың дүрт балаһы була: улдары Карл (Karl, 1888—1916) һәм Эрвин (Erwin, 1893—1945) һәм игеҙәк ҡыҙҙары Эмма (Emma, 1889—1919) һәм Грете (Grete, 1889—1917)[17].

Берлинда профессор (1889—1944)Үҙгәртергә

Берлинда тәүге йылдарҮҙгәртергә

 
Герман Гельмгольц, Планкты Берлинға саҡырыу инициаторы

1887 йылдың октябрендә, Кирхгоф вафат булғандан һуң, Берлин университетының теоретик физика кафедраһы урыны буш була. Был вазифаны биләү хоҡуғына дәғүә иткән тәүге ике кеше — Людвиг Больцман һәм Генрих Герц, Мюнхен һәм Боннға өҫтөнлөк биреп, баш тарта. Ул саҡта коллегаларынан ғалим, педагог һәм кеше булараҡ юғары баһа алған Планктың кандидатураһын Гельмгольц тәҡдим итә. 1889 йылдың ғинуарында йәш физик Берлинда үҙ вазифаһын үтәүгә тотона; 1892 йылда университетта теоретик физика буйынса ординар профессура булдырылғанға тиклем, тәүге өс йыл экстраординар профессор булып ҡала. Бер үк ваҡытта ул университет ҡарамағында асылған Теоретик физика институтын етәкләй. Берлиндағы эш Гельмгольц, Август Кундт һәм башҡа билдәле физиктар менән тығыҙ аралашырға мөмкинлек бирә, Шулай ҙа, теоретик булараҡ, Планк асылда башҡаларҙан айырым хәлдә тора, һәм тәүге осорҙа уға коллегалары-экспериментаторҙар менән бәйләнеште яйға һалыу ауырға төшә.[18]. 1894 йылда Гельмгольц һәм Кундт тәҡдиме буйынса уны Пруссия Фәндәр академияһының мөхбир ағзаһы итеп һайлайҙар]][19].

Планк университет тормошонда, төрлө комиссиялар эшендә әүҙем ҡатнаша һәм, ғөмүмән, үҙенең үҫеп килгән абруйын фән һәм коллегаларын яҡлау өсөн файҙалана. Мәҫәлән, ул Эмиль Варбургты, 1894 йылда вафат булған Август Кундттың вариҫы итеп тәғәйенләүҙе, Пруссияның Мәғариф министрлығы факультеттың был кандидатура файҙаһына тәҡдимен иғтибарһыҙ ҡалдырырға маташһа ла, талап итә (бәлки, Варбургтың йәһүд булыуы сәбәплелер). 1895 йылда Планк министрлыҡ талабы буйынса социалистик позицияларҙа тороусы һәм Германияның социаль-демократик партияһын финанс яҡтан хуплаусы физика эшмәкәрлеген тикшерә торған комиссия ағзаһы булаЛео Аронса (нем. Leo Arons). Комиссия Аронстың сәйәси ҡараштарының уның педагогик һәм фәнни эшмәкәрлегенә йоғонтоһон асыҡламай һәм уны язалауҙан баш тарта. 1897 йылда, махсус һорауға яуап биреп, Планк ҡатын-ҡыҙҙар өсөн университет белемен биреүҙе принципиаль тыйыуға ҡырҡа ҡаршы булыуын белдерә; ул үҙе бер нисә ҡаты-ҡыҙға лекцияларына йөрөргә рөхсәт итә. Һуңыраҡ ул Венанан Больцмандың элекке студенты Лиза Мейтнерҙы саҡыра һәм 1912 йылда хатта үҙенең ассистенты итеп тәғәйенләй; Мейтнер Планктың яҡын дуҫтарының береһенә әйләнә[20]. Берлиндың тәүге йылдарында Планк элеккесә музыкаға ҙур иғтибар бүлә һәм бер үк ваҡытта музыка теорияһы буйынса курстар ҙа уҡый. Институтҡа ҙур фисгармония тапшырылғас, ул был ҡоралда музыканың тәбиғи төҙөлөшөн ҡабул итеүҙе өйрәнеү мөмкинлегенә эйә булды һәм, темперацияланған ҡоролош бөтә шарттарҙа ла сағыуыраҡ яңғырай, тигән һығымтаға килә. Был һөҙөмтәне («беҙҙең ҡолаҡ темперацияланған гаммаларҙы өҫтөн күрә») Планк 1893 йылда махсус мәкаләлә баҫтырып сығара. Сәнғәт һәм әҙәбиәт менән ҡыҙыҡһыныу ғалимды тарихсы Теодор Моммзен, романсы Адольф Тоблер һәм гуманитар даирәләрҙең башка вәкилдәре менән якынайта[21].

1895 йылдан башлап Планк вазифаларына «Annalen der Physik» журналын мөхәррирләү индерелә, унда теоретик мәсьәләләр буйынса мәҡәләләр өсөн яуап бирә. Был вазифала эшләп, ул физиканы математиканан һәм философиянан нығыраҡ айырырға ынтыла, был ул дәүер өсөн яңы дисциплина — теоретик физика формалашыуына булышлыҡ итә[22]. 1911 йылдың 23 мартында Планк Пруссия фәндәр академияһының мотлаҡ секретары, йәғни был учреждениеның дүрт етәксеһенең береһе итеп һайлана (тәбиғи фәндәр һәм гуманитар бүлектәрҙән икешәр). Киләһе бер нисә йылда ул үҙенең нигезләмәһен Альберт Эйнштейнды Берлинға саҡырыу һәм академия ағзаһы итеп һайлау өсөн ҡуллана[23]. Бынан тыш, Планк 1913/14 уҡыу йылына Берлин университеты ректоры вазифаһын биләй, шулай уҡ өс тапҡыр (1905—1908 һәм 1915—1916 йылдарҙа) Немец физик йәмғиәте президенты итеп һайлана. Ул 1911 йылда Император (Германия императоры) Вильгельм II указы белән нигеҙ һалынган Кайзер Вильгельм йәмғиәтен төҙөүгә йәлеп ителә; башлыса, 1913 йылдан ул Физика институтын булдырыу буйынса һөйләшеүҙәрҙә ҡатнаша, уны Эйнштейн етәкләргә тейеш була[24][25].

Октябрҙә (1909 йылда) Планктың ҡатыны Мария вафат була. Йыл ярым үткәс, 1911 йылдың мартында, ғалим икенсе тапҡыр — тәүге ҡатынының бер туған һеңлеһенә — Маргарита фон Хёсслинға өйләнә. Уларҙың бер уртаҡ балаһы Герман була (Hermann, 1911—1954)[26][27]. Планк ғаилә кешеһе була һәм, ҡатынының һүҙҙәре буйынса, «бары ғаиләлә генә үҙенең барлык кешелек сифаттарын тулыһынса аса». Ә ысынында ул үҙен үҙ даирәһе кешеләре араһында ғына иркен хис итә; киң баҡсалы ҙур йортта ғалим ғаиләһе менән йәшәгән Берлиндың Грунневальдында университет профессорҙары йәшәгән. Билдәле тарихсылар Ганс Дельбрюк һәм Адольф фон Гарнак Планктың яҡын күршеләре була. Һуғышҡа тиклемге йылдарҙа Планк ике аҙна һайын өйҙә музыкаль кисәләр ойоштора, унда билдәле скрипкасы Йозеф Иоахим, Альберт Эйнштейн һәм башҡа дуҫтары ҡатнаша. Ғалимдың бер туғанының һүҙҙәре буйынса, музыка Планктың рухын тотоп тормаған берҙән-бер өлкә була; ғалим Шуберт, Брамс һәм Шуман әҫәрҙәрен өҫтөн күргән[28].

Планктың квант гипотезаһыҮҙгәртергә

Берлин осорона Планктың юғары фәнни ҡаҙанышы ҡарай. 1890 йылдар уртаһында йылылыҡ нурланышы менән шөғөлләнә һәм 1900 йыл аҙағында хәл иткес уңышҡа өлгәшә: ҡара есем спектрында энергия бүленеше өсөн дөрөҫ формула ала һәм билдәле «хәрәкәт квантын» индереп, уны теоретик яҡтан нигеҙләй . Тәрән мәғәнәһе һуңғараҡ ҡына асылған немец ғалимының квант гипотезаһы, квант физикаһының барлыҡҡа килеүен билдәләй[29]. Артабанғы йылдарҙа Планк үҙ һөҙөмтәләрен классик физика менән яраштырырға тырышып күп көс һала; ул элекке күҙаллауҙарҙан ситкә алып киткән артабанғы аҙымдарға, мәҫәлән, Эйнштейндың яҡтылыҡ кванттары теорияһына, бик һағайып ҡарай[30]. Ләкин уның бөтә тырышлығы бушҡа була. Был хаҡта ул «Ғилми автобиография»һында яҙа:

Мои тщетные попытки как-то ввести квант действия в классическую теорию продолжались в течение ряда лет и стоили мне немалых трудов. Некоторые из моих коллег усматривали в этом своего рода трагедию. Но я был другого мнения об этом, потому что польза, которую я извлекал из этого углубленного анализа, была весьма значительной. Ведь теперь я точно знаю, что квант действия играет в физике гораздо большую роль, чем я вначале был склонен считать…

— Планк М. Научная автобиография // УФН. — 1958. — Т. 64. — С. 635.

Шул уҡ ваҡытта Альберт Эйнштейн, Пауль Эренфест һәм башҡа ғалимдарҙың эштәре һөҙөмтәһендә кванттар теорияһы ғилми берләшмәлә тағы ла нығыраҡ танылыу яулай. 1911 йылдың көҙөндә «Нурланыш һәм кванттар» темаһына арналған саҡырылыш быға дәлил булып тора. Был вәкәләтле конференция алдында торған проблемалар һәм ҡаршылыҡтар хәл ителмәгән булһа ла, нурланыштың квант теорияһын ғилми донъяның иғтибар үҙәгенә урынлаштырған[31]. 1913 йылда кванттар гипотезаһын атом төҙөлөшө проблемаһы менән бәйләгән Нильс Борҙың эштәре барлыҡҡа килгәндән һуң квант физикаһының йылдам үҫеш этабы башлана. Планктың ҡаҙаныштарын таныу (энергия кванттарын асыу менән физикаға күрһәткән хеҙмәттәрҙе таныу билдәһе булараҡ) уға 1918 йыл өсөн физика буйынса Нобель премияһы бирелеүе була. 1920 йылдың 2 июлендә ғалим Стокгольмда «Кванттар теорияһының барлыҡҡа килеүе һәм яйлап үҫеше» тигән Нобель лекцияһын уҡый[32][33].

Беренсе донъя һуғышы һәм уның эҙемтәләреҮҙгәртергә

 
Макс Планк эш кабинетында

Прус патриотизмы рухында тәрбиәләнгән Планк, башҡа коллегалары кеүек үк, Беренсе донъя һуғышының башланыуын дәртләнеп ҡабул итә. Халыҡ алдында сығыш яһап, ул үҙе уйлауынса, немец милләтенең ғәҙел талаптарын һәм йәшәү өсөн мөһим ҡиммәттәрен яҡлауға йүнәлтелгән һуғышты сәләмләй һәм йәштәрҙе үҙ ирке менән армияға инергә саҡыра. Һуғышта ул бөтөн ҡаршылыҡтарҙы еңеп сығыу һәм милләтте бер бөтөнгә туплау ысулын күрә: «Немец халҡы йәнә үҙен тапты». Планк 1914 йылдың октябрендә баҫылған, Германияның һуғышҡа инеүен аҡлаған «туҡһан өсәүҙең манифесты» ҡул ҡуя; һуңынан ул быға үкенә. Ғалимдың позицияһы күбеһенсә Хендрик Лоренц менән аралашҡандан һуң йомшара. Ул нейтраль дәүләт иҫәбенә инеү һөҙөмтәһендә Планкҡа ҡаршы яҡтың фекерен еткерә ала. Атап әйткәндә, Голландия физигы Германия ғәскәрҙәренең енәйәттәре яла яғыу һәм дошмандың пропаганда емеше генә булмауына дәлилдәр килтерә. 1915 йылдың яҙынан уҡ Планк халыҡтар араһында нәфрәтте көсәйтеүгә ҡаршы һәм элекке халыҡ-ара бәйләнештәрҙе тергеҙеү өсөн сығыш яһай, Ә 1916 йылдың башында Лоренц аша Антанта илдәренән хеҙмәттәштәренә асыҡ хат тапшыра, унда һуғыштың тәүге аҙналарында «туҡһан өс манифесын» илһөйәрлектең артып китеүе тип иғлан итә, һуғыш барышында немец хәрбиҙәренең бөтә эштәрен яҡлауҙан баш тарта һәм, «милләттәр көрәшенән ситтә ятҡан интеллектуаль һәм әхлаҡи тормош өлкәләре бар», һәм унда төрлө ил граждандарының һөҙөмтәле хеҙмәттәшлеге мөмкин, тип яҙа. Пруссия фәндәр академияһында «таҙартыуға» юл ҡуймау, унан сит ил ағзаларын сығарыуға һәм дошман илдәренең ғилми йәмғиәттәре менән мөнәсәбәттәрҙең өҙөлөүенә юл ҡуймау өсөн Планк күп көс һала[34].

Веймар республикаһыҮҙгәртергә

 
Макс Планк 1918 йылда

Планк һуғыштан һуңғы немец фәнен үҙгәртеп ҡороуҙа ҙур роль уйнай. Был үҙгәртеп ҡороу иҡтисадтың бөлгөнлөккә төшөүе һәм ғилми тикшеренеүҙәрҙе финанслауҙы ҡыҫҡартыу шарттарында бара. Германия фәненең төрлө сығанаҡтарҙан финанстар йәлеп итеү маҡсатында булдырылған Ғәҙәттән тыш ассоциацияһын (немецса Notgemeinschaft der deutschen Wissenschaft) ойоштороуҙо башлап ебәреүселәрҙең береһе була, һәм һуңынан был ойошманың төрлө комиссиялары тарафынан тормошҡа ашырылған аҡса бүлеүҙә әүҙем ҡатнаша. 1916 йылдан кайзер Вильгельм Йәмғиәте сенаторы булып эшләгән Планк Йәмғиәттең дөйөм етәкселегендә ҡатнаша, уның институттары яңы шарттарҙа немец сәнәғәтен тергеҙеү өсөн мөһим булған ғәмәли эшләнмәләргә иғтибарҙы йүнәлтергә мәжбүр була. Ғалим был яңы сәйәсәткә ҡарата тәнҡитле позиция тота, фундаменталь тикшеренеүҙәрҙең мөһимлеген онотмаҫҡа саҡыра. 1930 йылдың июлендә ул Йәмғиәт президенты итеп һайлана; оло йәштәге ғалим сәйәсмәндәр, эшҡыуарҙар, банкирҙар, журналистар менән аралашыуға күп ваҡытын арнай, киң мәғлүмәт сараларында сығыш яһай[35]. Уның сәйәси ҡараштарына килгәндә, парламент республикаһының яңы шарттарында Планк сәнәғәтселәр мәнфәғәттәрен яҡлаған уртасыл уң немец халыҡ партияһын яҡлай башлай. Ләкин ул күп кенә яңылыҡтарҙы хуплай алмай һәм, «дөйөм һайлау хоҡуғы (егерме йәшлектәр өсөн!) тип һаналған. фундаменталь хата» тип иҫәпләһә лә, яңы дәүләткә ҡаршы сығыш яһауҙың мәғәнәһен һәм барыһын да кире ҡайтарыу мөмкинлеген күрмәй[36].

Иҡтисади бөлгөнлөктән тыш, Һуғыштан һуңғы Германияла фән позицияһы халыҡ-ара изоляция менән ҡатмарлаша. был күп осраҡта немец ғалимдарының һуғыш осорондағы милләтсел ҡараштары менән бәйле була һәм яйлап ҡына уны еңә башлайҙар. Тыныслыҡ килешеүе һөҙөмтәләре буйынса Германияға индерелгән ҡаты сикләүҙәр хәлде киҫкенләштерә, әммә был хәл ғалимдарҙың инициатива күрһәтеүенә булышлыҡ итмәй; Планк һәм уның күпселек коллегалары бындай шарттарҙа үҙҙәренең хатаһын рәсми рәүештә таныу мөмкин түгел тип һанай, сөнки быны ҡурҡаҡлыҡ һәм эгоизм күренеше тип иҫәпләргә мөмкиндәр ине. Тик 1920-се йылдар уртаһында ғына көсөргәнешлек кәмей башлай, ә 1926 йылда, Германия Милләттәр Лигаһына ҡабул ителгәндән һуң, Халыҡ-ара тикшеренеү советына (элекке Халыҡ-ара фән советы) немец һәм австрия ғалимдары саҡырыла[37]. Халыҡ-ара фәнни хеҙмәттәшлектең мөһимлеген аңлаған Планк һуғыш өҙөлгән бәйләнештәрҙе тергеҙеүгә һәм үҙенең сәйәхәттәре ваҡытында яңы бәйләнештәр тергеҙеүгә булышлыҡ итә. Был эшмәкәрлектә ул сәйәсәттең фән эштәренә ҡыҫылмау принцибына буйһонорға тырыша һәм Был эшмәкәрлектә ул сәйәсәттең фән эштәренә ҡыҫылмау принцибына таянырға тырышҡан һәм дәүләт йәки башҡа сәйәси ойошмалар ойошторған рәсми булмаған йәки саф ғилми бәйләнештәргә өҫтөнлөк бирә. Атап әйткәндә, хөкүмәттең һәм үҙенең партияһының һалҡынса мөнәсәбәтенә ҡарамаҫтан, ул 1925 йылдың сентябрендә Ленинградта һәм Мәскәүҙә үткән Рәсәй Фәндәр академияһының 200 йыллығына арналған тантаналарҙа Прусия Фәндәр академияһы вәкиле сифатында ҡатнаша[38][39].

Теоретик физика институты етәкләүҙе Планк 1921 йылда уҡ Макс фон Лауэға тапшыра, ә 1926 йылдың көҙөндә, оло йәшкә еткәс, Берлин университеты профессоры вазифаһын ҡалдыра. Уның урынына Эрвин Шрёдингер килә, уның эштәрен Планк ҙур ҡыҙыҡһыныу менән күҙәтә. Әммә хаҡлы ялға сыҡҡас та, почетлы профессор исемен алған ғалим элеккесә университеттың ғилми тормошонда, ҡабул итеү-аттестация комиссиялары эшендә әүҙем ҡатнаша, тағы ла бер нисә йыл лекциялар курсы уҡый; шулай уҡ Пруссия Фәндәр академияһы секретары булып ҡала. 1930 йылдарҙа Планк дөйөм фәнни-фәлсәфәүи проблемалар буйынса лекцияларға күберәк ваҡыт бүлергә мөмкинлек ала; сығыштары Германияның төрлө университеттарында ғына түгел, Голландияла, Англияла, Швейцарияла, Швецияла, Финляндияла үтә. Ғалим тормошта билдәле бер тәртипте теүәл үтәй, уға ярашлы эш ял менән сиратлаштырыла. Отпускыһын ул һәр ваҡыт яҡшы ял итеү, сәйәхәт итеү, альпинизм менән шөғөлләнеү, Тегернзе янындағы имениеһында ваҡыт үткәреү өсөн файҙалана; олоғайғансы һаулығын яҡшы һаҡлап ҡалыуға өлгәшә.[40][41].

Нацизм осорондаҮҙгәртергә

 
Макс Планк 1933 йылда

1933 йылда Германияла власҡа нацистар килә; оҡшамаған ғалимдарға ҡаршы эҙәрлекләүҙәр башлана, уларҙың күбеһе (айырыуса йәһүд сығышлы) сит илгә күсеп китергә мәжбүр була. Күп немец ғалимдары башта яңы режим сәйәсәте ваҡытлыса һәм, ваҡыт үтеү менән, кире тенденциялар бөтөргә тейеш, тип уйлай, шуға күрә Планканың һәм башҡа фән етәкселәренең тактикаһы фәнде яҡлауҙан һәм шул уҡ ваҡытта ниндәй ҙә булһа режимды тәнҡитләүҙән ситтә тороуҙы күҙ уңында тота. Тарихсы Джон Хайльбронн фекеренсә, «улар ваҡ-төйәктә асыҡтан-асыҡ ташламаларға барғандар һәм ҙур ғәҙелһеҙлектәргә ҡаршы асыҡтан-асыҡ ҡаршы сығыш яһамағандар…»[42]. Планктың һәм уның Германияла ҡалған коллегаларының төп бурысы булып фәнде яңы шарттарҙа һаҡлау, уны тулыһынса емерелеүҙән һаҡлау тора. Бының өсөн оло йәштәге ғалим үҙенең абруйын һәм кайзер Вильгельм Йәмғиәте президенты вазифаһын файҙалана; властарҙың иғтибарын йәлеп итмәҫкә тырышып, Йәмғиәт учреждениеларының һөҙөмтәлелеген һаҡлауға булышлыҡ итә, эштән бушатылған хеҙмәткәрҙәргә яңы эш табырға йәки сит илгә сығырға ярҙам итә. Шәхси бәйләнештәр тактикаһын тотоп, 1933 йылдың майында Адольф Гитлер менән осрашыу ваҡытында Планк үҙенең йәһүд коллегаһы, күренекле химик Фриц Габерҙы яҡлап сығырға маташа, әммә фюрер был темаға һөйләшкеһе лә килмәй. Ләкин, еңелеүгә дусар булғас, Планк бер ҡасан да нацистар режимына ҡаршы сығыш яһамай һәм әкренләп уның менән татыу мөнәсәбәттәр һаҡларға тырыша. Мәҫәлән, ул нацизмды хупламауын асыҡтан-асыҡ белдергән Эйнштейндың позицияһы менән ризалашмай һәм Прусия фәндәр академияһында Эйнштейнды ағзалыҡтан мәхрүм итеү процедураһында ҡатнашыуҙан ситләшә. Шуға ҡарамаҫтан, хәлде йомшартырға теләп, Планк белдереү менән сығыш яһаны, унда ул Эйнштейн эштәренең физиканы үҫтереү өсөн әһәмиәте тураһында иҫкә төшөрә, әммә шул уҡ ваҡытта, «Эйнштейн үҙенең сәйәси тәртибе менән академияла булыуын мөмкин булмаҫлыҡ итте», тип үкенес белдерә. Планк шулай уҡ эмиграцияла вафат булған Габер иҫтәлеген хөрмәтләүҙе ойоштороусы сифатында сығыш яһай; был ултырыш дәүләт хеҙмәткәрҙәренә йөрөүҙе рәсми тыйыуына ҡарамаҫтан үтә[43][44]. Ғалим, фәлсәфәүи һәм тарихи темаларға сығышында беҙҙең замандың айырым проблемаларына ҡағылып, ситләтеп кенә режимды тәнҡитләргә баҙнат итә[45]. Эйнштейн Планкты ғәҙелһеҙлектәргә ҡаршы асыҡтан-асыҡ сығыш яһауҙан баш тартҡаны өсөн бер ҡасан да ғәфү итмәй (1933 йылда уларҙың хатлашыуы туҡтай), хатта Лауэ үҙенең уҡытыусыһын «ныҡышмалылыҡ» күрһәтмәгәне өсөн тәнҡитләй[46].

1936 йылдың башында «арий физикаһы» вәкилдәре яғынан Планкка һөжүм итеү әүҙемләшә; ғалим зарарлы идеялар сығарыусы, урта ҡул тикшеренеүсе, «Эйнштейн өйөрө» кешеһе тип иғлан ителә. Был әүҙемләшеү башлыса 1 апрелгә билдәләнгән кайзер Вильгельм Йәмғиәте президентын ҡабаттан һайлау менән бәйле башлана, Филипп Ленард әйтеүенсә, Йәмғиәт баштан уҡ «йәһүд ҡотҡоһо» була. Әммә Планк был вазифаны һаҡлап ҡала ала, бер үк ваҡытта яраҡлы алмашҡа килеүсене эҙләү башлана. Ул — 1937 йылда Планкты алмаштырған Карл Бош. 1938 йылдың 22 декабрендә оло йәштәге ғалим академия секретары вазифаһынан китә, әммә, был ғилми учреждение өсөн бойондороҡһоҙлоҡ ҡалдыҡтарын һаҡлап ҡалырға тырышып, көрәште дауам итә[47]. 1938 йылдың майында Берлинда, ниһайәт, Вильгельм Кайзер йәмғиәтенең Физика институты асыла. Уны ойоштороуға күп йылдар буйына Планк күп көс һала. «Арий физикаһы» вәкилдәре ҡаршы булыуға ҡарамаҫтан, яңы тәғәйенләнгән директор Питер Дебая инициативаһы менән институтҡа Макс Планк исеме бирелә[[48].

Ғүмеренең һуңғы йылдары (1944—1947)Үҙгәртергә

 
Макса Планкт Гёттингенда ҡәбере

Был хәл 1947 йылдың 4 октябрендә Гёттингенда була, унда Планк ҡала зыяратында ерләнә[49].

КомментарийҙарҮҙгәртергә

  1. ↑ «Spiegel Online» баҫмаһы яҙып сыҡҡанса, Планктың төп исеме Макс түгел, ә Маркс булған (нем. Marx) — был латин телендәге Маркус исеменең немецсәгә яраҡлаштырылған формаһы. Был асышты Киль ҡалаһының сиркәү архивын өйрәнгән журналист Карл Дамен. См.: Seidler C. Gestatten, Marx Planck (билдәһеҙ) (недоступная ссылка). Spiegel Online (24.04.2008). Дата обращения: 17 август 2012. Архивировано 18 август 2012 года.

ИҫкәрмәләрҮҙгәртергә

  1. ↑ 1,0 1,1 Deutsche Nationalbibliothek, Staatsbibliothek zu Berlin, Bayerische Staatsbibliothek, Österreichische Nationalbibliothek Record #118594818 // Общий нормативный контроль (GND) (нем.) — 2012—2016.
  2. ↑ 2,0 2,1 Архив по истории математики Мактьютор
  3. ↑ 3,0 3,1 Max Planck // Encyclopædia Britannica (ингл.)
  4. ↑ Кляус и Франкфурт, 1980, с. 7—8
  5. ↑ Heilbron, 1986, p. 1
  6. ↑ Кляус и Франкфурт, 1980, с. 9—11
  7. ↑ Heilbron, 1986, p. 3
  8. ↑ Кляус и Франкфурт, 1980, с. 12—14
  9. ↑ Кляус и Франкфурт, 1980, с. 14—16
  10. ↑ Heilbron, 1986, p. 10
  11. ↑ Кляус и Франкфурт, 1980, с. 18—19
  12. ↑ Кляус и Франкфурт, 1980, с. 19—26
  13. ↑ Кляус и Франкфурт, 1980, с. 26—31
  14. ↑ Кляус и Франкфурт, 1980, с. 32—34
  15. ↑ Кляус и Франкфурт, 1980, с. 35—39
  16. ↑ Кляус и Франкфурт, 1980, с. 42—44
  17. ↑ Кляус и Франкфурт, 1980, с. 61
  18. ↑ Кляус и Франкфурт, 1980, с. 44—48
  19. ↑ Кляус и Франкфурт, 1980, с. 57
  20. ↑ Heilbron, 1986, pp. 36—39
  21. ↑ Кляус и Франкфурт, 1980, с. 50—51
  22. ↑ Heilbron, 1986, p. 39
  23. ↑ Кляус и Франкфурт, 1980, с. 114—117
  24. ↑ Heilbron, 1986, pp. 61—68
  25. ↑ Hoffman, 2008
  26. ↑ Кляус и Франкфурт, 1980, с. 105
  27. ↑ Kangro, 1974
  28. ↑ Heilbron, 1986, pp. 33—34
  29. ↑ Кляус и Франкфурт, 1980, с. 71—75
  30. ↑ Кляус и Франкфурт, 1980, с. 84—88
  31. ↑ Кляус и Франкфурт, 1980, с. 105—111
  32. ↑ Кляус и Франкфурт, 1980, с. 130—131
  33. ↑ The Nobel Prize in Physics 1918 (билдәһеҙ). Nobelprize.org. — Информация с сайта Нобелевского комитета. Дата обращения: 29 апрель 2012. Архивировано 25 май 2012 года.
  34. ↑ Heilbron, 1986, pp. 69—80
  35. ↑ Heilbron, 1986, pp. 89—98
  36. ↑ Heilbron, 1986, pp. 105—106
  37. ↑ Heilbron, 1986, pp. 100—103
  38. ↑ Heilbron, 1986, pp. 107—112
  39. ↑ Кляус и Франкфурт, 1980, с. 171—178
  40. ↑ Кляус и Франкфурт, 1980, с. 154—160
  41. ↑ Heilbron, 1986, pp. 99—100
  42. ↑ Heilbron, 1986, pp. 149—150
  43. ↑ Кляус и Франкфурт, 1980, с. 184—189
  44. ↑ Heilbron, 1986, pp. 151—162
  45. ↑ Heilbron, 1986, pp. 180—183
  46. ↑ Heilbron, 1986, p. 200
  47. ↑ Кляус и Франкфурт, 1980, с. 169—173
  48. ↑ Heilbron, 1986, pp. 175—179
  49. ↑ Weir J. Max Planck: Revolutionary Physicist. — Capstone Press, 2009. — P. 26.


  Был ғалим тураһында тамамланмаған мәҡәлә. Һеҙ мәҡәләне төҙәтеп һәм тулыландырып проектҡа ярҙам итә алаһығыҙ.
https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Макс_Планк&oldid=1105697 ҡабул ителгән