Петроградты обороналау

Петроградты обороналау — Рәсәйҙәге Граждандар һуғышы ваҡытында Ҡыҙыл Армия частарының (Көнбайыш фронттың 7-се һәм 15-се армиялары) Балтик диңгеҙенең диңгеҙ көстәре менән берлектә Аҡтар хәрәкәтенең Төньяҡ-Көнбайыш армияһы (Төньяҡ корпус) һәм сит ил интервенттарына ҡаршы 1919 йылдың майынан ноябренә тиклем дауам иткән хәрби хәрәкәттәре. Совет тарихнамәһендә 1919 йылдың майында аҡтарҙың Петроградҡа һөжүмен тиҙләтеүен Ҡыҙыл Армияның Көнсығыш фронтының Колчак армияһына ҡаршы контрһөжүмендәге уңыштары менән бәйләйҙәр.

Петроградты обороналау
Төп конфликт: Рәсәйҙә Граждандар һуғышы
Генерал Н.Н.Юденич армияһының һөжүме ваҡытында Петроградта баррикадалар төҙөү
Дата	13 май — 14 ноябрь 1919
Урыны	Санкт-Петербург губернаһы, Олонец губернаһы
Нәтижә	РКК-ның еңеүе
Ҡаршы тороусылар
РСФСР Аҡтар хәрәкәте Эстония Бөйөк Британия Шаблон {{флаг}} не знает варианта 1918-1920. Олонец хөкүмәте (8 июлгә тиклем) Төньяҡ Ингрия
Командирҙар
Л. Д. Троцкий И. В. Сталин Г. Е. Зиновьев В. М. Гиттис А. П. Зеленой С. Д. Харламов Д. Н. Надёжный А. И. Корк А. К. Ремезов Н. Н. Юденич А. П. Родзянко С. Н. Булак-Балахович Йохан Лайдонер Александер Тыниссон Виктор Пускар Уолтер Коуэн Георг Эльфенгрен
Ҡаршы тороусы көстәр
40000 штык һәм ҡылыс 350 орудие 820 пулемёт Балтика флотының диңгеҙ көстәре Онега хәрби флотилияһы 18500 штык һәм ҡылыс 6 танк 6000 штык һәм ҡылыс + 57 орудие + 500 пулемёт яҡынса 2000 штык Бөйөк Британия флотының 1-се еңел крейсерҙар эскадраһы Эстония флоты

Конфликтта сит дәүләттәрҙең роле

Төньяҡ-көнбайыш төбәктә Совет Рәсәйенә ҡаршы торған Рәсәй ҡораллы көстәре Рәсәй ерендәге базаларҙан мәхрүм ителгәнлектән һәм үҙ көрәшендә сит дәүләттәргә генә таянғанлыҡтан, был дәүләттәр был көрәштә граждандар һуғышының башҡа фронттарына ҡарағанда ла ҙурыраҡ роль уйнай:^:301Шуға күрә был дәүләттәрҙең сәйәси курстарындағы барлыҡ тирбәлеүҙәр Рәсәйҙең большевиктарға ҡаршы лагерындағы хәл-торошона киҫкен йоғонто яһай. Сит ил дәүләттәре, аҡтарға ярҙам итеп, иң тәүҙә үҙҙәренең сәйәси маҡсаттарын тормошҡа ашырырға ынтыла. Бер дәүләттең маҡсаттары икенсеһенең маҡсаттарына ҡаршы килә, һәм шунлыҡтан, большевиктарға ҡаршы берҙәм блок булдырыу мөмкинселеге юҡҡа сыға. Петроград операцияһы барышында Бөйөк Британия, Франция, Германия, Финляндия һәм Эстонияның маҡсаттарының ҡаршылыҡлылығы Рәсәйҙең Төньяҡ-Көнбайыш территорияһында Аҡтар эшенең еңелеүенә килтерә:^{:580, 581}.

Эстония

1918—1919 йылдың ҡыш башында Эстония территорияһына сигенгән Урыҫ Төньяҡ корпусы РККА һөжүме аҫтында Эстония хөкүмәте тарафынан хеҙмәткә ҡабул ителә. Эстонияның хакимлыҡ итеүсе даирәләре, Рәсәйҙең Төньяҡ-Көнбайыш төбәге һәм элекке Эстляндия губернияһында аҡтарҙың позициялары нығына барыу осраҡтарына борсолоп, үҙҙәренең йәш дәүләттәре бойондороҡһоҙлоғо өсөн ысын мәғәнәһендә һаҡланып ҡарай һәм ҡурҡа башлай. Әммә, был ҡараш, 1919 йылдың апреленә тиклем власта ултырған һәм большевиктар менән һәр төрлө бәйләнешкә ҡәтғи ҡаршылыҡ күрһәтеүсе эстон центристары һәм консерваторҙарының, аҡтар хәрәкәтенә мөмкин булған тиклем ярҙам күрһәтеүенә ҡамасауламай:^:319.

1919 йылдың апрелендә, Эстонияла власҡа социал-демократтар һәм социал-революционерҙар килгәндән һуң, хәл үҙгәрә. Шовинистик ҡараштары арҡаһында, улар большевиктарға ҡарата симпатия һаҡлай^:319 Эстонияның яңы властары Төньяҡ корпустарына баҫымды көсәйтә, ә эстон матбуғаты, Н. Н. Иванов хәтирәләре буйынса, «урыҫ корпусын реакцион-баронсыл, эстондарға ҡаршылыҡ күрһәтеү өсөн булдырылған» тип аңлата. Корпусҡа мөнәсәбәттең былай үҙгәреүе, һуңғыларҙы корпус көстәрен дошмандарса ҡарашлы Эстония бойондороҡлолоғонан сығарыу маҡсатында, командованиеһына һөжүмде тиҙләтергә мәжбүр итә. Үҙ сиратында, аҡтар хәрәкәте лидерҙары, эстондарҙың бойондороҡһоҙлоғо тураһындағы кире ҡараштары менән эстондарҙа ышанмаусанлыҡ тыуҙыра^:319.

1919 йылдың йәй аҙағына тиклем, Рәсәй хәрби көстәренең һәм йәш Балтик буйы дәүләттәренең (1919 йылдың 26 авгусында Ригала ҡабул ителгән протоколына ярашлы) Антантаның матди һәм әхлаҡи ярҙамы менән рус хәрби көстәренең һәм йәш Балтик буйы дәүләттәренең большевиктарға ҡаршы һөжүм итеү мөмкинлеге була, әммә был пландарға Совет хөкүмәте ҡамасаулай, ул Эстонияны 13 сентябрҙә Ревалда башланған солох һөйләшеүҙәрен башларға саҡыра. Һөйләшеүҙәр барышында, урыҫ хәрби командованиеһы, армияның әҙерлекһеҙ булыуына ҡарамаҫтан, кисектергеһеҙ рәүештә хәрби хәрәкәттәрҙе әүҙемләштереүҙе талап итә. Эстония армияһының баш командующийы Йохан Лайдонер, Эстония хөкүмәтенең ризалығынан тыш, эстондарҙың 1-се һәм 2-се дивизияларының Петроградҡа көҙгө һөжүмен башлауҙы санкциялай^:317.

1919 йылдың аҙағында бойондороҡһоҙ Эстония һәм Совет Рәсәйе араһында тергеҙелгән һәм Тарту килешеүенә ҡул ҡуйыу менән тамамланған солох һөйләшеүҙәре, Эстонияның Аҡ Рәсәй менән хеҙмәттәшлегенә тулыһынса нөктә ҡуя, сөнки тыныслыҡ шарттарында Эстония территорияһында Совет Рәсәйенә дошман булған хәрби һәм сәйәси көстәрҙең булыуы тыйыла, улар территорияһында эшмәкәрлек иткән сит ил ғәскәрҙәре ҡоралһыҙландырыла; шулай уҡ, Советтарға ҡаршы булған көстәр тарафынан хәрби характерҙағы материалдарҙы ташыу өсөн Эстония территорияһын файҙаланыу ҙа тыйыла.

Финляндия

Финляндия хөкүмәтенең Рәсәй Граждандар һуғышына ҡарата сәйәсәте ике яҡлы була. Бер яҡтан, уларҙың территорияһында Ҡыҙыл Халыҡ Советы ихтилалы аяуһыҙ баҫтырыла, фин һәм Рәсәй совет хөкүмәттәре бер-береһенә нәфрәт һәм ышанмаусанлыҡ менән ҡарай. Икенсе яҡтан, рус антибольшевиктары, бер быуат буйы Финляндияла рус хәрби хакимлығының нигеҙен төҙөүсө синыфҡа ҡарай. Финдар араһында, әгәр Рәсәйгә Советтар урынына милләтсел Аҡтар хөкүмәте килһә, Финляндияның бойондороҡһоҙлоғона хәүеф янаясаҡ, тигән шикселлек өҫтөнлөк итә. Финдарҙың бындай ҡурҡыуҙарын, Колчак менән Сазоновтың Финляндияның бойондороҡһоҙлоғон таныуға ҡарата аныҡланып етмәгән позицияһы көсәйтә ^:305. Шуға ла, финдар, урыҫ аҡтарына ярҙам итеү тураһында артыҡ хәстәрлек күрмәй.

1919 йыл башында К. Г. Маннергейм етәкселегендәге фин командованиеһы Рәсәй территорияһына һөжүм планын төҙөй башлай, уға ярашлы, ҡар ирегәс, фин армияһы ғәскәрҙәре (Көньяҡ төркөмө) Олонец — Лодейное Яланы йүнәлешендә алға барырға тейеш була; Финляндия территорияһынан швед ирекмәндәренән торған, сығыштары менән Карелия һәм шюцкорҙан булған иммигранттарҙың Төньяҡ төркөмө һөжүме, Вешкелица — Кунгозеро — Сямозеро йүнәлешендә планлаштырыла. Әммә, финдар Карелиялағы Поросозерная олоҫон ғинуар айында, ә күршеләш Ребольскаяны 1918 йылдың көҙөндә үк баҫып ала. 1919 йылдың мартына тиклем финдар Ребола һәм Поросозеро райондарында сикләнгән хәрби алыштарын дауам итә.

Парижда үткән тыныслыҡ конференцияһында, большевиктарға ҡаршы һөжүмдә ҡатнашҡаны өсөн, Финляндия Карелия менән Кола ярымутрауын үҙ территорияһына ҡушылыуҙы, Архангельск менән Олонец губернияларына автономия иғлан итеүҙе, Балтик диңгеҙен демилитаризациялауҙы талап итә. Бынан тыш, Маннергейм үҙе планлаштырған операцияһын Бөйөк Британияның рәсми рәүештә хуплауын һәм 15 миллион фунт стерлинг кредит биреүен һорай.

Әгәр 1919 йылдың яҙында аҡтар гвардияһы етәкселәре Финляндияны һөжүм итеү өсөн төп плацдарм һәм союздаш тип иҫәпләһә, көҙгә, аҡ командование күҙлегенән, Финляндияның әһәмиәте һүнә һәм, Эстония, ниһайәт, аҡтарҙың тупланыу үҙәгенә әйләнә.

Антанта

Бөйөк Британия

Рәсәйҙең төньяҡ-көнбайышында большевиктарға ҡаршы көрәштә Бөйөк Британия хәл иткес роль уйнай^:259. Балтик буйы бер ҡасан да британ империализмы йоғонтоһо өлкәһенә инмәгән, сөнки ул башҡа ике донъя империяһы — немец һәм урыҫтар мәнфәғәтендә булған. Әммә Беренсе донъя һуғышы тамамланғас, ике империя ла тарҡалғас, Бөйөк Британияның ҡыҙыҡһыныу өлкәһе Балтика буйына тиклем киңәйә^:242. Бөйөк Британия, 1918 йылдың ноябрендә үк, Балтика буйына үҙенең хәрби-диңгеҙ флоты эскадрилияһын ебәреп, үҙенең төбәктә булыуын күрһәтә. Азиялағы дәғүәсеһен — Рәсәйҙе тарҡатырға һәм көсһөҙләндерергә тырышып, Бөйөк Британия Балтик буйының йәш республикалары бойондороҡһоҙлоғон һәр төрлө хуплай^:582—584. 1919 йылдың беренсе яртыһында, Бөйөк Британия төньяҡ-көнбайыш райондарындағы аҡтар хәрәкәтенә уларҙың большевиктарға ҡаршы көрәштә тәүәккәл булмауҙарын белдереп, иғтибарын йүнәлтә. Уинстон Черчилль арҡаһында, 1919 йылдың майынан башлап, Бөйөк Британияның аҡтар яҡлы урыҫтарға ярҙамы һөҙөмтә бирә башлай, шул иҫәптән, төбәктәге Германияның йоғонтоһон тергеҙергә ҡамасаулай . Май айында, Балтика буйына Британия генералдары етәкселегендәге хәрби союздаштар миссияһы килә. 1919 йылдың ноябренә тиклем Бөйөк Британия аҡтар эшенә ҙур ярҙам күрһәтә: ҡорал, техника, боеприпастар менән тәьмин итә, ә һуңынан Бөйөк Британия курсын үҙгәртә — Совет Рәсәйе менән сауҙа һөйләшеүҙәре башлай. Был, асылда, һуңғыһын таныуҙы һәм ҡораллы көрәште туҡтатыуҙы аңлата. Совет тарихсыһы Н. Корнатовский фекеренсә, Британия милли буржуазияһының позицияһы үҙгәреүе, башлыса, күп ҡорбандар килтерәсәк ҡораллы көрәш алып барыуға ҡарағанда, Рәсәй кеүек ҙур ил менән, коммерция һәм сәнәғәт өлкәһендә баҙар мөнәсәбәттәрен яйға һалыу отошлораҡ тип иҫәпләүенә бәйле^:582—584.

Франция

Франция, Рәсәйҙең Европа континентында Германия империализмына ҡаршы асылдағы союздашы булараҡ,"Бөйөк, берҙәм һәм айырылғыһыҙ Рәсәйҙе" тергеҙеү яҡлы була.^:390—392 Шуға күрә, төньяҡ-көнбайыш төбәктә урыҫ дәүләтселеген тергеҙеү буйынса, Франция күңелен биреп эшләй. Әммә, француз хәрби миссияһы Ревелгә 1919 йылдың 18 сентябрендә генә килә. Шуға ла, быға тиклем Франция тарафынан төньяҡ-көнбайыштағы урыҫ армияһына һөҙөмтәле матди ярҙам күрһәтеү тураһында һүҙ бармай. Миссия начальнигы генерал Этьеван, Юденич армияһын нығытыу өсөн бар көсөн һала, Эстония һәм Финляндия хөкүмәттәрен совет Рәсәйе менән солох һөйләшеүҙәрен башлауҙа, һуңғыһының ғәмәлдәренә ҡаршы протест белдереп, үҙ яғына инандырырға тырыша. Әммә, ваҡиғалар шул тиклем тиҙ үҫешә башлай, хатта, Франциянан аҡтарға оҙатылған ярҙам килергә лә өлгөрмәй, ә ноябрь урталарынан, Бөйөк Британия ярҙамын туҡтатырға ҡарар иткәс, Рәсәйҙең төньяҡ-көнбайыш төбәгендә аҡтар хәрәкәтенә булышлыҡ итеү буйынса нәҡ Франция беренсе урынға сыға. Октябрҙән башлап, Франциянан Төньяҡ-Көнбайыштағы армияға диңгеҙ транспорты аша ҡорал, техника һәм боеприпастар менән тәьмин итеү эше әүҙем алып барыла. Әммә, ысынбарлыҡта, караптарҙың береһе лә ебәрелмәй^{:512—514, 586—592}.

Совет тарихнамәһендә Францияның Рәсәйгә ҡарата ғәмәлдәге позицияһы түбәндәгесә аңлатыла: француз капитализмы, тәү сиратта, финанс капитализмы була, һәм, нәҡ Франция, Рәсәй империяһының иң эре кредиторы ролен башҡара. Ә илдәге большевиктар революцияһы, француз буржуазияһының Рәсәйгә һалған бөтә капиталын юғалтыуға килтерә. Шунлыҡтан, әлбиттә, Франция Рәсәйҙә бирелгән бөтә кредиттарын ҡайтарыуҙы һәм милек хоҡуғын яйға һалыуҙы гарантиялаған власть тергеҙергә тырыша^:585.

Германия

Урыҫтарҙы Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында Балтика буйынан ҡыуып сығарып һәм был хәрби уңышты Брест-Литовск килешеүе шарттары менән тәьмин итеп, Германия, үҙенең быуаттар буйы барған ынтылыштарының маҡсаты булған конкуренттарынан ҡотолоп, төбәктә нығытып ҡалған кеүек тойола. Әммә, Беренсе донъя һуғышында еңелеү һөҙөмтәһендә, Балтика буйындағы немец уңыштары юҡҡа сыға, ә Германия үҙе йәш бойондороҡһоҙ Балтик буйы дәүләттәрендә Рәсәй менән түгел, ә Бөйөк Британия менән ярышып, кәм тигәндә, минималь йоғонто һаҡлап ҡалыу тураһында хәстәрлек күрергә тейеш була. Версаль килешеүе шарттары менән сикләнгән Германия төбәктә асыҡтан-асыҡ һәм туранан-тура эш итә алмай, әммә, урындағы немецтар яҡлы көстәрҙән ярҙам эҙләргә һәм Курляндия менән Лифляндия территорияһында булдырылған урыҫ ҡораллы отрядтарын, үҙ ниәттәрендә ҡулланыу маҡсатында, һуғыш кәрәк-яраҡтары һәм техника менән тәьмин итергә мәжбүр була. Шундай көстәрҙең береһе, Юденичтың Антанта яҡлы армияһынан айырмалы рәүештә, П. Р. Бермондт-Аваловтың «Бөйөк һәм берҙәм Рәсәйҙе» тергеҙеү ниәтендәге Германияны ҡыҙыҡһындырған йүнәлешле «Ирекле Көнбайыш Урыҫ армияһы» була. Юденич армияһының төньяҡ-көнбайыш өлкәлә большевиктарҙы еңеүенән һуң союздаштарҙың йоғонтоһо артыуынан ҡурҡып, Юденич һөжүменең кульминацияһы мәлендә генә Латыш бойондороҡһоҙлоғон кисектерергә тырышыусы немецтар, Бермондт армияһының «Бөйөк рус картаһын» оҫта уйнай. Һөҙөмтәлә, Бермонд-Авалов армияһы большевизмға ҡаршы көрәштә ҡатнашып ҡына ҡалмай, киреһенсә, уларҙың телмәрен эҙәрлекләү өсөн, был ваҡытта Юденичҡа ярҙам итергә тейеш булған эстон, латыш һәм британ флоты көстәрен тартып ала^{:481, 482}.

Ошо тарихҡа тиклемге осор

1919 йылдың февралендә генерал А. П. Родзянко Төньяҡ корпустың көньяҡ төркөмө командующийы вазифаһын биләй. Уның корпусҡа килеүе менән, Совет Рәсәйе территорияһында партизандар һуғышы һиҙелерлек көсәйә. Ҡайһы бер операциялар һөҙөмтәһендә аҡтар байтаҡ тотҡондарҙы, ҡоралдара һәм боеприпастарын ҡулға эләктереүгә өлгәшә. Темница усадьбаһына һөжүм иткән бер осраҡта ғына, трофейҙарҙан 4 орудие, 2 «Максим пулеметы», 154 винтовка, 360 снаряд, 14 мең патрон ҡулға төшә; 206 ҡыҙыл гвардия әсирлеккә эләгә, шуларҙың 86-һы отрядта ҡала; ике сәйәси хеҙмәткәр атып үлтерелә; аҡтар менән бергә хеҙмәт итергә теләмәгән ҡалғандары Пяскульдәге хәрби әсирҙәр лагерына ебәрелә.

Урыҫ халҡын үҙ корпусына йыйып мобилизациялаусы аҡтарҙың хәлдәре насарыраҡ була. Принарв ауылдарында иғлан ителгән мобилизацияны урындағы крәҫтиәндәр кире ҡаға. «Быны үтәмәгән өсөн, Эстон армияһының һуғыш ваҡытындағы ҡанундары буйынса, ғәйеплеләр язаға тарттырыла» тигән хәүеф янаусы икенсе мобилизация бойороғонан һуң, 40 кешене мобилизациялайҙар.

1919 йылдың ғинуар-апрель айҙарында Төньяҡ корпусы частарының Эстониянан Совет Рәсәйе территорияһындағы ҙур булмаған партизан һөжүмдәренең уңышы Аҡ гвардия командованиеһын ҙурыраҡ һөжүм планын әҙерләргә этәрә. План төҙөү инициативаһы менән 2-се бригада корпус командиры генерал А. П. Родзянко һәм ул ваҡыттағы командущий полковник А. Ф. Дзерожинскийҙың инициативаһыҙлығына ҡәнәғәт булмаған офицерҙар төркөмө башлап ебәрә.

1919 йылдың яҙында һәм йәйендә хәрби хәрәкәттәр

Һөжүмгә әҙерлек, уның маҡсаттары һәм бурыстары

Эстонияла һәм Финляндияла аҡтар хәрәкәте лидерҙарының ҡайһы берҙәре Петроградҡа марш яһарға кәрәк тип иҫәпләүенә ҡарамаҫтан (мәҫәлән, министр Н. Н. Иванов, 1919 йылдың авгусында ойошторолған Төньяҡ-Көнбайыш хөкүмәтендә: «Мин Петроградҡа йәшен тиҙлегендәге ҡыҫым башлауҙы, Петроградты ҡулға төшөрөү операцияһы күп һанлы восстаниелар ҡабынып китеүгә сәбәпсе булырынаа, беҙгә башҡа көстәргә таянырға тура килмәҫен күҙаллап талап иттем һәм юлда туҡталып ҡалыу һәләкәткә килтерәсәк») А. П. Родзянконың дөйөм планы башҡаса була. Операцияны планлаштырып, ул Петроградҡа иң ҡыҫҡа йүнәлештә килеп, тәүҙә Псков, Новгород, унан һуң Ладога күле йүнәлешендә һөжүм итергә ниәтләй. Һөжүм Рәсәй территорияһындағы плацдармды киңәйтеү, аҡтар армияһын Эстония бойондороҡлолоғонан сығарыу, киләсәктә мобилизациялағы аҡ формированиелар файҙалана алырлыҡ аҙыҡ-түлек ресурстарын арттырыу маҡсатында планлаштырыла.

Ҡоро ерҙә Төньяҡ корпусының һөжүменә Эстон армияһы, диңгеҙҙә Бөйөк Британия һәм Эстония флоттары ярҙам итергә тейеш була.

Ҡоро ерҙә Төньяҡ корпустың һөжүме Эстон армияһы, диңгеҙҙә Бөйөк Британия һәм Эстония флоттары ярҙамында үтәлергә тейеш була.

Аҡтарҙың һөжүме

Генерал А. П. Родзянко төп һөжүмде Петроградҡа түгел, ә Псковҡа ниәтләгәне тураһында хәтерләй. Әммә, Эстонияның хакимлыҡ итеүсе көстәре Псков йүнәлешендәге һөжүм менән ҡыҙыҡһынғанлыҡтан, Рәсәй Төньяҡ корпусының бөтә төп көстәре Нарваға күсерелә, һәм уларҙың һөжүмде Гдов һәм Луга ҡалаларына йүнәлтеүҙән башҡа сараһы ҡалмай. Ошо уҡ йүнәлештә Эстон армияһының ярҙамы көтөлгән була (Копор ҡултығындағы Пейпия пристаненә 400 кешене десантлау, бының өсөн Эстон һәм Британ флоттары көстәрен (адмирал Коуан эскадраһын) файҙаланыу планлаштырыла). Һөжүмдең икенсе йүнәлеше итеп Псков — Гдов һайлана. Һөжүм 2-се Эстон дивизияһы көстәре менән С. Н. Булак-Балахович исемендәге Төньяҡ корпусы партизан отряды ярҙамында башҡарыла ^:116—119.

13 майҙа Эстония территорияһынан полковник А. Ф. Дзержинскийҙың 3000-гә яҡын кешенән торған Төньяҡ корпусы 6 орудие һәм 30 пулемет менән һөжүм итә^:123 Аҡтар һөжүменә А. К. Ремезов командованиеһы аҫтындағы Ҡыҙыл Армияның 7-се армияһы ҡаршы тора, уның составы яҡынса 23 500 кеше булғанлыҡтан, фронт буйлап Онега күленән алып 600 км самаһы оҙонлоҡтағы Чуд күленә тиклем арауыҡҡа һуҙыла. Һөжүм армияның төп көстәре тупланған Финляндия яғынан көтөлгән була. Нарва-Псков йүнәлешенә тейешле иғтибар бирелмәй. Төньяҡ корпустың һөжүменә, 12 еңел һәм 6 ауыр орудиелы 2700 кешенән торған 6-сы совет дивизияһы ғына ҡаршы тора. Әммә был көстәр ҙә 100 километрлыҡ фронтҡа һуҙылған була. Аҡтар, һөжүм башында 2500 кешенән торған өс колонна туплап, Нарвалағы фронтты еңел генә йырып үтәләр һәм Ямбург тирәләй хәрәкәт итеп, ҡыҙылдарҙы сигенергә мәжбүр итә. 15 майҙа аҡтар Гдовты баҫып ала, 17 майҙа Ямбург алына, ә 25 майҙа, Псковҡа 2-се Эстон полковнигы Пускар дивизияһы инә. Һөҙөмтәлә, аҡтар июнь башына Петроград йүнәлешендәге Луга, Ропша, Гатчина һәм Красное Селоға яҡынлашалар һәм Петроградҡа ҡурҡыныс янайҙар^:123.

Ни бары 10 көн барған һуғыштарҙа Төньяҡ корпусы Эстониянан 3,5 тапҡырға ҙурыраҡ майҙанды биләй. Операцияла ҡатнашыусыларҙың күрһәтмәләренә ярашлы, Петроградтың аслыҡтан интеккән халҡы өсөн аҙыҡ-түлек запасының бөтөнләй булмауы һәм урам һуғышына эләгеү ҡурҡынысы ғына уларҙы империяның баш ҡалаһына табан хәрәкәт итеүҙән туҡтата^:316.

Ҡыҙылдарҙың фронттағы еңелеүҙәргә тылдағы ихтилалдар һәм ҡыҙыл армия частарының аҡтар яғына күпләп күсеүе өҫтәлә. 13 июндә Ҡыҙыл Армияға хеҙмәткә ҡабул ителгән элекке батша армияһының хәрби белгестәре әҙерләгән «Красная Горка» фортында һәм «Серый Конь» батареяһында ихтилалдар башлана. Форттар Кронштадт оборона системаһына инә һәм баш ҡаланың төньяҡ диңгеҙ яғынан мөһим стратегик пункты булып тора.

Ҡыҙылдарҙың контрһөжүме

16 июндә, советтарҙың ҡоро ер частары, Балтик флоты ярҙамында «Красная Горка» фортындағы һәм «Серый Конь» батареяһындағы фетнәләрҙе туҡтата. Петроградта аҡ гвардия подпольеһы ағзалары ҡулға алына, 6000-дән ашыу винтовка һәм башҡа ҡорал тартып алына. 21 июндә, ул ваҡытта яҡынса 23 мең штык һәм ҡылысы булған РККА-ның 7-се армияһы, аҡтарҙың Төньяҡ-Көнбайыш армияһы ғәскәрҙәренә ҡаршы һөжүмгә күсә (16,5 мең штык һәм ҡылыс), 5 августа Ямбургты баҫып ала һәм Луга һыҙығына сыға, шунан һуң оборонаға күсә. 26 августа Псков йүнәлешендә хәрәкәт иткән А. И. Корк командованиеһы аҫтындағы РККА-ның 15-се армияһы ғәскәрҙәре Псковты баҫып ала.

Хәрби хәрәкәттәрҙә сит ил дәүләттәренең ҡатнашыуы

Диңгеҙҙәге хәрби операциялар

Төньяҡ корпус башлаған һөжүмгә тиклем флоттарҙың көс нисбәте

Рәсәйҙең төньяҡ-көнбайышында Совет Республикаһына ҡаршы хәрби хәрәкәттәрҙә 1918 йылдың ноябрь аҙағында Балтик диңгеҙенә килгән Британия хәрби-диңгеҙ көстәре караптары ла әүҙем ҡатнаша.1919 йылдың июнь башына, Петроградтан 90 км алыҫлыҡтағы Биоркэлағы фин базаһында урынлашҡан дүрт британ еңел крейсеры («Куракоа», «Клеопатра», «Дрэгон» һәм «Галатея»), һигеҙ эсминец һәм биш һыу аҫты кәмәһе була.

Аҡ гвардиясыларҙың ҡоро ерҙәге һөжүменә ярҙам йөҙөнән, совет ғәскәрҙәре урынлашҡан яр буйындағы Балтик флоты һәм Кронштадт караптарына, торпедалы бәләкәй кәмәләрҙән һәм һауанан һөжүм итеп, Британия хәрби-диңгеҙ флоты бер нисә тапҡыр ут аса.

Совет Балтик флоты караптарының күпселеге ремонтҡа мохтаж булып, һаҡланыу өсөн оҙайлы ваҡытҡа порттарҙа ултырһа ла, британ эскадрильяһы менән сағыштырғанда, формаль өҫтөнлөккә эйә була. Бынан тыш, кәрәк-яраҡтарҙың бөтә төрҙәренә һәм кадрҙарға (бигерәк тә офицерҙарға) ҡытлыҡ күҙәтелә. Был Хәрәкәтсел дружина булдырыуға килтерә. Ул 2 хәрби караптан, крейсерҙан, бер нисә истребителдән һәм һыу аҫты кәмәләренән тора.

26 һәм 27 декабрҙәге Ревель янында үткән уңышһыҙ операциянан һуң, инглиздәр Рәсәйҙең «Спартак», «Автроил» эсминецтарын, РККФ-ның Балтик флоты караптарын Граждандар һуғышы тамамланғанға тиклем инглиздәр, Гогландтан ары китмәй, Финляндия ҡултығында тулы хакимлыҡ урынлаштыра.

1919 йылдың яҙында һәм йәйендә хәрби-диңгеҙ операциялары

Аҡтар ғәскәре һөжүм башлағандан һуң, 15 һәм 16 майҙа, караптар ярҙамында эстондар Лужск ҡултығында, ә 17 майҙа — Копор ҡултығында десант көстәре төшөрәләр. Ҡыҙыл Балтик флоты командованиеһы Копор ҡултығына разведка яһарға, яр буйын утҡа тоторға һәм дошмандың ергә төшөргән десантын ҡырып бөтөрөргә ҡарар итә. Операция 18 майҙа диңгеҙгә сығыусы «Андрей Первозванный» линкорына, «Гавриил» эсминецына, 4 хәрби судноһына һәм 2 патруль карабына йөкмәтелә. Транспорт сараһының төҙөк булмауы арҡаһында, линкор Кронштадтҡа әйләнеп ҡайта, ә Хәрәкәтсел дружина командиры «Гавриилға» күсә. 10 сәғәт 10 минутта отряд Копор ҡултығына инә. Әммә, тиҙҙән кире боролорға мәжбүр була — офоҡта британ крейсеры һәм өс эсминецтың төтөнө күренә. Аҡрын хәрәкәт итеүсе хәрби судноларҙы ҡаплау өсөн, «Гаврииил» зсминецы үҙенең тиҙлеген 10 төйөнгә тиклем кәметә һәм дошман менән тиңһеҙ алышҡа инә. Бәрелеш бер сәғәт буйына 32-нән ашыу тростар арауығында бара, британ караптарының уты һөҙөмтәһеҙ була; «Гавриил» ҡойроҡтағы орудиенан ата һәм дошманды хәрби судноларға яҡын ебәрмәй. 13 сәғәт 25 минутта совет караптары яр буйы форттарының орудиелар зонаһына инә, шуға британ отряды эҙәрлекләүҙе туҡтата.

28 майҙа Хәрәкәтсел отряд Ҡыҙыл Армияның һөжүм итеүсе частарына диңгеҙҙән әүҙем ярҙам күрһәтеү бурысы ала. Совет караптарына Копор ҡултығын десант ултырыуҙан, ә яр буйын мөмкин булған һөжүмдәрҙән һаҡларға ҡушыла. Әммә, 31 майҙа британ эсминецтәре Оисто Палкино районындағы яр буйын утҡа тотоуға өлгәшәләр. Ҡаршы яҡтарҙы ҡулға эләктереү маҡсатында сыҡҡан «Азардҡа» тәүҙә бер нисә тапҡыр һыу аҫты кәмәһе һөжүм итә, ә һуңынан, бер нисә британ караптары отряды килеп сығыу сәбәпле, «Петропавловск» хәрби карабының япмаһы аҫтында сигенергә мәжбүр була. Инглиздәр линияға сыҡҡан карапҡа һөжүм итергә маташа, истребителдәрҙең береһе һиҙмәҫтән 47 кабельтҡа яҡынлашып утҡа тотола, һәм британ караптары шунда уҡ сигенә. 1 июндә Хәрәкәтсел отряд якорҙә үткәрә; шул ваҡытта Британия һәм эстон караптары Новое Устье районындағы Ҡыҙыл Армияны утҡа тота.

Дошмандарҙың яңы бәрелеше 4 июлдә була: «Азард» һәм «Гавриил» истребителдәре Копор ҡултығына ингән ерҙә инглиз истребителенә тап була һәм һөҙөмтәһеҙ эҙәрлекләүҙәргә тотона. Кире ҡайтҡанда Рәсәй эсминецтарына Британияның L55 һыу аҫты кәмәһе һөжүм итә. Уңышлы маневр яһап, эсминецтәр торпедаларҙан һаҡланып ҡала, ә һыу аҫты кәмәһе, залп ебәргәндән һуң, тәрәндә кәмә үҙен тота алмай һәм уның бер өлөшө һыу өҫтөнә ҡалҡып сыға, уны шунда уҡ «Азард» утҡа тота. Һыу аҫты кәмәһе өҫтөнә ҙур ут һәм төтөн бағанаһы күтәрелә, һауаға осҡан киҫәктәре күренә. Һуңынан асыҡланыуынса, «Азард» һөжүменән ҡасҡан британ һыу аҫты кәмәһен ағым британ мина яланына алып китә. Бөтә экипаж һәләк була. Тиҙҙән уның кәмәһенең һәләк булыуы тураһында рәсми рәүештә Британ Адмиралтлығы хәбәр итә. Базала «Азард» менән «Гавриил» кәмәләрен тантаналы ҡаршы алалар.

Был ваҡытҡа Хәрәкәтсел отряд составы ашығыс рәүештә файҙаланыуға тапшырылған «Константин» һәм «Свобода» эсминецтары менән тулыландырыла. Июнь уртаһына Британия эскадраһы торпедалы яңы 8 кәмә менән тулыландырыла, июнь аҙағына Англиянан Балтик буйына — дүрт крейсер, июль башында 12 гидросамолетлы авиаташыусы килә.

13 июнгә ҡарай төндә Совет власына ҡаршы йүнәлтелгән «Красная горка» фортында ихтилал башлана. 15:15 сәғәттә форт орудиелары Кронштадтҡа һәм гавандәге караптарға ут аса. «Андрей Первозванный», «Петропавловск» линкорҙары, Риф утрауындағы яр буйы батареяһы, сиратлап, баш күтәреүселәр менән артиллерия дуэленә инә. 16 сәғәттә Обручев форты һәм «Красная Горка» янында дежурҙағы «Китобой» хәрби судноһы баш күтәреүселәр яғына сыға.

Ихтилалды баҫтырыу өсөн «Петропавловск» һәм «Андрей Первозванный» хәрби караптарынан, «Олег» крейсеры, «Гавриил», «Свобода» мина йөрөтөүсө эскадра һәм «Гайдамактан» торған караптар отряды ойошторола. 13 июндә, кисен Балтик флоты караптары диңгеҙгә сыға һәм форт һәм уның эргәһендәге позицияларҙы 14-нән 15-се июнгәсә дауам иткән утҡа тота (Петропавловск линкоры 13 июндә, көндөҙ үк, Кронштадт стенаһында торған урындан фортты көслө утҡа тота башлай). Караптар форт янында бөтәһе 12 дюймлы 738 снаряд һәм 408 8 дюймлы снарядтар (линкор), 130 мм 750 снаряд («Олег» крейсеры) һәм 145 100 мм (эсминецтар) ут аса. Баш күтәреүселәр британ эскадраһы ярҙамына ҙур өмөттәр бағлаһа ла, адмирал Кован Кронштадттағы караптарҙы бирелергә саҡырыуҙан башҡа бер ниндәй сара күрмәй.

Форттарҙа ихтилал баҫтырылғас, «Всадник» һәм «Гайдамак» Британ эсминецтарын күҙәтеү өсөн «Олег» крейсеры Толбухин маяғына күсерелә. 17-һенән 18 июнгә ҡарай төндә, Британияның торпедалы катеры, совет караптарына һиҙҙермәй генә яҡынлашып, крейсерға һөжүм итә, уға торпеда ебәрә — 12 минуттан һуң крейсер бата; Инглиз кәмәһе үҙенә ҡаршы атылған ут ямғырынан зыян күрмәйенсә ҡасып китә.

Июнь урталарында Британ самолёттары Нева ҡултығы районында айырыуса йыш оса, августа улар көн һайын тиерлек осоу яһай. Маҡсаттары бомбаға тотоу ғына түгел, шулай уҡ суднолар йөрөшө урынын һәм порт инфраструктураһын разведкалау була — киләсәктә базаға һауанан да, диңгеҙҙән дә ҙур һөжүм планлаштырыла. Самолет менән осоу ирендәре бигерәк тә июнь уртаһынан инглиз невский районы йыш булып, улар менән көн һайын тиерлек августа үткәрелә. Бомба булыу өсөн генә түгел, әммә разведкалау һәм инфраструктура һәм туҡталҡа урынлашҡан караптың портҡа — һауа базаһына һөжүмдәр планлаштырыла Һауанан бомбаны оҫтаханаларға, нефть цистерналарына һәм прожекторҙар менән һаҡланыу урындарына яуҙырыу маҡсатҡа ярашлы була; катерҙар урыҫтарҙың гавандәге «Петропавловск» һәм «Андрей Первозванный» хәрби караптарына, «Память Азова» һәм «Рюрик» крейсерҙарына, шулай уҡ Кесе Кронштадт рейдында һаҡта торған «Гавриил» эсминецына һөжүм итергә тейеш була. Хәрби хәрәкәттәр башлау өсөн, инглиздәр Петроградтағы агенттар селтәрен дә ҡуллана. Ҡалаға агенттарҙы диңгеҙҙән катерҙар алып килә, улар Кронштадт форттары эргәһендәге төньяҡ фарватерҙар аша һиҙҙермәй үтә. Июнь айында инглиздәрҙең Петроградҡа шундай 13 походы яһала. Яр буйы һаҡсылары уларҙың икәүһен генә һиҙеп ҡала.

Кронштадтҡа һөжүм 17-18 август төнөндә башлана. Британия хәрби-диңгеҙ флотының ете катеры (бишәүһе финдәрҙең Биоркэ, икәүһе Териоки базаһынан), Ино форты траверзында осрашып, төньяҡ фарватер аша Кронштадт ҡалаһына юллана.

Ирекле Олонец армияһының һөжүме

1919 йылдың 21-22 апрелендә Сердоболь яғындағы Финляндия территорияһынан Онега-Ладога муйынында Олонецк йүнәлешендә 2000 -лек[3] һалдаттары менән финдарҙың ирекле армияһы хәрби хәрәкәттәрен әүҙем алып бара. Аҡ финдар Званки — Лодейное Поле — Петрозаводск һыҙығы буйлап көнсығыш Карелияны яулап алыу бурысын ҡуя. 21 апрелдә аҡ финдар Видлицаны, 23-сө Толосканы, 23-нөң кисендә Олонецты баҫып алалар һәм Лодейный поступы һәм Петрозаводскиға яҡынлашалар, унда ҡаты һуғыштар башлана, әммә апрель аҙағына РККА частары финдар һөжүмен ваҡытлыса туҡтатып тора. 2 майҙа Петрозаводск, Олонец һәм Череповец губерналары РСФСР Оборона Советы тарафынан ҡамауҙа тип иғлан ителә, ә 4 майҙа дөйөм мобилизация башлана. Лодейный Поле районында финдар Свирь аша сығыуға өлгәшә. 4 майҙа фин ғәскәрҙәренә ҡаршы Онега хәрби флотилияһының караптары сығарыла, улар ҡаршы яҡтар оккупациялаған Олонецтан Видлицаға тиклем яр буйын утҡа тота. Ошо маҡсатта «Куница» һәм «Горностай» (75 мм-лы икешәр пушка менән ҡоралланған) атамалы ике патруль судноһы, шулай уҡ 16 майҙан — ике 102 мм һәм бер 75 мм орудиелы «Березина» миналаусыһы ҡулланыла.

Июнь аҙағында һәм июль башында, «Видлицк» операцияһы барышында совет ғәскәрҙәре бер йыйылма дивизия, бер йыйылма полк һәм Онега хәрби флотилияһы көстәре менән Ирекле Олонец армияһын тар-мар итә.

1919 йылдың көҙөндә хәрби хәрәкәттәр

Аҡтар һөжүме

Төньяҡ-көнбайыш армияһы (миләүшә төҫөндә) һәм эстон армия частарының (зәңгәр төҫтә) Петроградта 1919 йылдың октябрендә барған һөжүме схемаһы (эст.)

18,5 мең ҡылыс һәм штык, 4 бронепоезд, 4 броневик һәм 6 танкы булған Төньяҡ-Көнбайыш Аҡтар армияһының, Эстон армияһы (яҡынса 18 мең штык һәм ҡылыс) һәм Британия флоты ярҙамы менән яңы һөжүме сентябрь аҙағына билдәләнә. Юденичтың был ваҡытҡа А. И. Деникин ғәскәрҙәренең Мәскәүгә уңышлы һөжүм итеүенә булышлыҡ итергә тейеш була.

28 сентябрҙә С. Д. Харламов (25,6 мең штык һәм ҡылыс) етәкселегендә, Төньяҡ-Көнбайыш армияһы Струги-Белые — Лугалағы (Псков йүнәлеше) РККА-ның 7-се армияһының һул ҡанатына әүҙем хәрби һөжүмдәр башлай, Совет командованиеһы, Ямбург йүнәлешен көсһөҙләндереү өсөн, төп көстәрен шунда ташлай, 11 октябрҙә Юденич ғәскәрҙәре унда икенсегә төп һөжүмен башлай. 12 октябрҙә Ямбургты аҡтар , Красное Село һәм Гатчина 16 октябрҙә, Царское село 20 октябрҙә алына. Әммә Пулково бейеклегенән ары барыу мөмкин булмай. Троцкий Петроградты һаҡлаусы төркөмдө 40 000 яугирға тиклем көсәйткән ваҡытта (7-се һәм 15-се армияларҙың өлөштәре — 40 000 штык һәм ҡылыс, 350 орудие, 820 пулемет), Төньяҡ-Көнбайыш армияһының һул флангын ҡаплаған эстон частары фронттан сыға. Фронттағы зыянды «Красная горка» фортына төшөрөлгән большевик-матрос десант тултыра. Финдар һәм инглиздәр аҡтарға һөҙөмтәле ярҙам итмәй. Юденичтың большевиктар тарафынан сәйәси һәм территориаль ташламалар вәғәҙә итеүе арҡаһында бөйөк власҡа ынтылыштары, эстондар менән ыҙғышты көсәйтә.

Ҡыҙылдарҙың контрһөжүме

Ҡыҙылдарҙың кеше көсө артыуы, запастарҙың булмауы һәм Төньяҡ-Көнбайыш армияһы фронтының һуҙылыуы совет ғәскәрҙәренә аҡтарҙың алға китешен туҡтатырға мөмкинлек бирә. 1919 йылдың 21 октябрендә РККА-ның 7-се армияһы Гатчино-Волосово йүнәлешендә контрһөжүм башлай. 25 октябрҙә РККА-ның 15-се армияһы ғәскәрҙәре Лужск-Волосово йүнәлешендә һөжүм башлай. Маҡсаты, Юденичтың Төньяҡ-Көнбайыш армияһының төп көстәрен уратып, ныҡлы ҡамауға алыу була. Ныҡышмалы һуғыштан һуң аҡгвардеецтар тар-мар ителә, ә совет ғәскәрҙәре 14 ноябрҙә Ямбургҡа баҫып инә. Аҡ гвардия армияһы ҡалдыҡтары Эстонияға үтеп инергә мәжбүр булалар, декабрь башында, Эстония хөкүмәте тарафынан ҡоралһыҙландырылып, унда ҡалдырыла.

Аҡтарҙың еңелеү сәбәптәре

• Элекке рәсәй империяһының төньяҡ-көнбайыш райондарында большевиктарға ҡаршы төрлө көстәрҙең үҙ-ара ышаныс менән, берҙәм планда хәрәкәт итмәүендә:354.

Әҙәбиәт

Фәнни- тарихи тикшеренеү

• Корнатовский Н. А. Борьба за Красный Петроград. — Москва: АСТ, 2004. — 606 с. — (Военно-историческая библиотека). — 5000 экз. — ISBN 5-17-022759-0.
• Пухов А. Балтийский флот в обороне Петрограда. 1919 год. — Москва - Ленинград: Военмориздат НКВМФ СССР, 1939.
• Широкорад А.Б. Северные войны России. — Москва: АСТ, 2001. — 848 с. — (Военно-историческая библиотека).
• Цветков В. Ж. Белое дело в России. 1919 г. (формирование и эволюция политических структур Белого движения в России). — 1-е. — Москва: Посев, 2009. — 636 с. — 250 экз. — ISBN 978-5-85824-184-3.
• М. В. Лохматов Сравнительный анализ военного управления и тактики Красной и Белой армий на Северо-Западном фронте в 1919 году. «Мир в новое время». Санкт-Петербург, 2003(недоступная ссылка)

Мемуарҙарҙа

• Петроградҡа октябрь походы һәм уңышһыҙлыҡ сәбәптәре: аҡ офицер яҙмаларынан. Финляндия. 1920.
• Реден Н. Р. Сквозь ад русской революции. Воспоминания гардемарина 1914 — 1919 = The Unmaking of a Russian / Глебовская Л. И.. — Москва: Центрполиграф, 2006. — 287 с. — (Свидетели эпохи). — 4000 экз. — ISBN 5-9524-2000-1.
• д. и. н. Волков, С. В. Белая борьба на Северо-Западе России / Сапожников С. А.. — 1-е изд. — Москва: ЗАО Центрполиграф, 2003. — С. 687. — 348 с. — (Россия забытая и неизвестная. Белое движение.). — 3000 экз. — ISBN 5-9524-0201-1.
• Бакланов С. И. «Төньяҡ-Көнбайыш армияһының еңелеүе һәм тар-мар ителеүе… сәйәси еңелеүе сәбәпле». // Хәрби-тарихи журналының. — 2013. — № 6. — 49. с-54.

Нәфис әҙәбиәттә

• А. П. Куприн. Купол Св. Исаакия Далматского

Һылтанмалар

• • Большая Советская Энциклопедия. 3-е издание. Статья «Петроградская оборона. 1919»
  • «НАРВСКИЙ ФРОНТ В ЭСТОНСКОЙ ОСВОБОДИТЕЛЬНОЙ ВОЙНЕ 1918—1920» на сайте «RIIGIARHIIV»
  • Северо-Западная армия. Восхождение на Голгофу(недоступная ссылка)
  • Л.Троцкий. Оборона Петрограда 2022 йыл 2 февраль архивланған.
  • «Операция „Белый меч“» на сайте «БГ-Знание. Ру»(недоступная ссылка)