Палеография

Палеогра́фия (бор. грек. παλαιóς «боронғо; мөһим» + γράφωγράφω «писать») — яҙыу тарихын, уның график формалары үҫешенең законлығын, шулай уҡ уларҙы уҡыу, авторын билдәләү, яҙыу ваҡытын һәм урынын асыҡлау маҡсатында боронғо яҙмаларҙы өйрәнгән ярҙамсы тарихи дисциплина (махсус тарихи- филологик дисциплина). Палеография хәрефтәрҙең график формаларының, яҙма билдәләрҙең эволюцияһын, уларҙың состав өлөштәренең пропорцияһын, шрифтарҙың төрҙәрен һәм эволюцияһын, ҡыҫҡартыуҙар системаһын һәм уларҙың график билдәләнешен, яҙманың материалын һәм ҡоралын тикшерә. Йәшерен яҙыу (криптография) системаһының графикаһынпалеографияның айырым тармағы өйрәнә. Орнаментты һәм ҡағыҙҙың һыу билдәләрен (филиграндәрен), форматын, ҡулъяҙмаларҙың тышын да өйрәнеү палеография өлкәһенә ҡарай.

Палеография
Өйрәнеү объекты	рукопись[d], рукописный шрифт[d] һәм исторический документ[d]
Палеография Викимилектә

Тарихы

Палеография термины 1708 йылда «Грек палеографияһы» (тулы исеме: «Грек палеографияһы йәки хәрефтәрҙең килеп сығышы һәм үҫеше») китабы авторы француз монах-маврисы Монфокон тарафынан ҡулланыуға индерелә. Әммә дипломатика (уҡый-яҙа белеү тураһындағы дисциплина, латынсә diplomae) менән бер рәттән палеографияның ысын «атаһы» Монфокон түгел, ә конгрегация (мавристар — ордена бенедиктинсылар ордены конгрегацияһы) буйынса коллегаһы Жан Мабильон (1632—1707). була. Атап әйткәндә, боронғо франк королдәренең бенедиктин монастырҙарына бирелгән грамоталарының төп нөсхә булыуына шикләнеп ҡараған иезуиттар менән бәхәс ваҡытында, үҙ орденының намыҫын һаҡлап ҡалыу өсөн Мабильон 1681 йылда Парижда «De re diplomatica libri sex» («Дипломатика алты китапта») хеҙмәтен баҫтырып сығара, унда иртә урта быуат яҙмаларының типтарын беренсе тапҡыр классификацияларға бүлә. Уларҙы ул «милли» атамаһы менән, йәғни франкиса, лангобардса, вестготса булараҡ билдәләй. Ә Монфокон беренсе булып палеографик тикшеренеүҙәр ысулын эшкәртә: ҡулъяҙмаларҙы (билдәле бер билдәләре нигеҙендә) в хронологик рәткә урынлаштыра, ул хәрефтәрҙең эволюцияһын сығара һәм урта быуат грек яҙмаһы үҫеше стадияларын һәм уның типтарын билдәләй.

Рәсәйҙә палеографик тикшеренеүҙәр башланғысы XVIII быуат старообрядсы бәхәсселәренең иҫке йолаларҙы кире ҡағыуҙың бик борондан килеүен иҫбат итеү маҡсатында хөкүмәт тарафынан мәсьәләне бер яҡлы яҡтыртып таратҡан ялған хәбәрен фашлауға арналған хеҙмәттәрендә күҙәтелә.

Методикаһы

Палеография яҙыуҙың үҙенсәлектәренә генә түгел, ә яҙманың тышҡы күренешенә етди иғтибар бүлә: әйтәйек, яҙыу материалына (ҡағыҙ, пергамент, папирус), тышына, һыҙатына, ҡыҫҡартыу, биҙәүҙәргә һәм башҡаларға. Палеограф өсөн яҙыу ҡоралын (ҡаҙ ҡауырһыны, ҡәләм һәм башҡалар) билдәләү бик мөһим. Хәрефтәрҙән тыш түбәндәге мәлдәр етди өйрәнелә: яҙыу «мөйөшө», йәғни яҙыу ҡоралының яҙыу юлына ҡарата торошо; «дукт», йәғни хәрефте бер бөтөн иткән эҙмә-эҙлелек һәм айырым һыҙыҡтарҙы һыҙғандағы йүнәлеш; миллиметрҙарҙа хәрефтең үлсәме һәм уның бейеклегенең һәм киңлегенең пропорцияһы; яҙыуҙың «ауырлығы» (ҡалын һыҙатлы «ауыр» яҙыу йомшаҡ, йәғни тиҙ бөгөлөүсән перо, нәҙек һыҙатлы «еңел» яҙыу ҡаты перо менән яҙыла).

Яҙыу формалары

Урыҫ палеографияһы

Ҡулъяҙманы тикшергәндә формаһы буйынса яҙыуҙы классификациялау мөһим роль уйнай. Түбәндәге төп формалар бүленә: маюскул (баш хәрефтәр менән яҙыу, majuscula — баш хәреф), минускул (бәләкәй хәрефтәр менән яҙыу, minuscula — бәләкәй хәреф) һәм курсив («скоропись»). Шуны билдәләп үтергә кәрәк, хәрефтәрҙең маюскул (баш хәрефтәр булараҡ) һәм минускул (бәләкәй хәрефтәр булараҡ) булараҡ фкугкционал айырмаһы тикXIII быуатта ғына барлыҡҡа килә, уға тиклем йә тик баш хәрефтәр менән, йәки бәләкәй хәрефтәр менән генә яҙғандар. Антик осорҙа һәм Урта быуаттарҙа ғәҙәттә маюскул яҙыуы ғына ҡулланылған, ул үҙе сиратында «капиталь» һәм «унциал» яҙмаға бүленә. Маюскул минускул менән алмаштырыла (ҡайһы берҙә уны «ярымунциал») тип тә атайҙар, Көнбайышта 800 йылға яҡын, Грецияла бер ни тиклем һуңыраҡ; Көнбайышта минускул готик яҙмаға әйләнә. XIV быуатта гуманистар, Петраркинан башлап, IX—XI быуаттарҙа «каролин минускулы»; менән күсереп яҙылған антик авторҙарҙың хеҙмәттәре табыла; был яҙманы улар антик яҙма тип ҡабул итә һәм, готик яҙыу менән сағыштырғанда уның матурлығы һәм уҡыуға уңайлы булыуы менән һоҡланып, күсереп яҙа башлайҙар. Тап шуның нигеҙендә хәҙерге заман латин шрифты барлыҡҡа килә лә инде.

Әрмән палеографияһы

Иң боронғо әрмән шрифты маюскул еркатагир. Һуңғыһы үҙ сиратында йомро һәм тура һыҙатлы ертагирға бүленә. V—XIII быуаттарҙа шул яҙыу төрө ҡулланыла, артабан хеҙмәт, китап атамаһын, яңы юлдарҙы, баш хәрефтәрҙе яҙыуҙа ҡулланыла. Әрмән минускул яҙыуының төп формаһы — болоргир. XIII—XVI быуаттарҙа өҫтөнлөк менән файҙаланыла. X быуаттан шхагир шрифты осрай. XIII быуатта нотргир формаһы барлыҡҡа килә, ул XVI—XVIII быуаттарҙа киң ҡулланыла. Әрмән хәрефтәренең эволюцияһын өйрәнеү XVIII быуаттан башлана.

Урыҫ палеографияһы

Славян кириллик уставы гректарҙың IX быуаттағы маюскулынан барлыҡҡа килә; ул ярымустав булып үҫешә, көнбайыштағы «унициал» (урыҫ «ярымуставы») маюскулға үҫешә һәм баҫма сиркәүславян шрифты нигеҙен барлыҡҡа килтерә. Пётр I XVIII быуат башында урыҫ азбукаһында реформа үткәрә.

Әҙәбиәт

• Тупиков Н. М. Палеография // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)(рус.)
• Шляпкин И. А. Русская палеография. — СПб., 1913.
• Щепкин В. Н. Учебник русской палеографии. — М., 1918.
• Черепнин Л. В. Русская палеография. — М.: Госполитиздат, 1956. — 616 с. — 8000 экз. (в пер.)
• Жуковская Л. П. Развитие славяно-русской палеографии: (В дореволюционной России и в СССР). — М.: Изд-во Академии наук СССР, 1963. — 144 с.
• Тихомиров М. Н., Муравьёв А. В. Русская палеография. — М.: Высшая школа, 1966. — 290 с. — 5000 экз. (в пер.)
• Щепкин В. Н. Русская палеография. — М.: Наука, 1967. — 224 с. (в пер.)
• Николаева А. Т. Русская палеография. — М., 1981.
• Рейсер С. А. Русская палеография нового времени: (Неография): Учеб. пособие. — М.: Высшая школа, 1982. — 136 с. — (Высшее образование). — 10 000 экз. (обл.)
• Щепкин В. Н. Русская палеография. — Изд. 3-е, испр. и доп. — М.: Аспект Пресс, 1999. — 272 с. — (Классический учебник). — 5000 экз. — ISBN 5-7567-0233-4. (в пер.)
• Соболевский А. И. Славяно-русская палеография. 4-е изд., стереотипное. М., 2005.
• Скобелкин О. В. Русская палеография. — Воронеж: Изд-во ВГУ, 2005. — 40 с.
• Лёвочкин И. В. Основы русской палеографии. — М.: Кругъ, 2003. — 176, [2] с. — 1000 экз. — ISBN 5-7396-0375-7. (в пер.)
• Антонец Е. В. Введение в римскую палеографию / Рец.: Н. Н. Казанский, А. Е. Кузнецов; Университет Дмитрия Пожарского. — М.: Русский Фонд Содействия Образованию и Науке, 2009. — 1000 экз. — ISBN 978-5-91244-018-2.

Һылтанмалар

• История шрифта 2007 йыл 7 ғинуар архивланған.
• Сборник материалов по русской палеографии XI—XVIII вв. на сайте исторического ф-та МГУ
• Палеография // Лингвистический энциклопедический словарь. — М.: СЭ, 1990.
• Густерин П. В. Арабская палеография