Никита Кожемяка (рус фольклоры)
Никита Кожемяка (шулай уҡ, Кирилл Кожемяка[1], Кузьма һәм Демьян[2], Илья Швец; укр. Микита Кожум'яка, Кирило Кожемяко, Божий коваль) бәһлеүән[3], укр. Микита Кожум’яка, Кирило Кожемяко, Божий коваль) — баһадир, көнсығыш славяндарҙа таралыу алған Киев былинаһы[4] һәм халыҡ әкиәттәре геройы.
| Никита Кожемяка | |
 Никита Кожемяка. А. Якимченко һүрәте, 1911 | |
|
Былина баһадиры | |
| Мифология |
Славян мифологияһы] |
|---|---|
| Урыны |
Русь |
| Бәйле персонаждар |
Киевтың Бөйөк кенәздәре |
| Бәйле ваҡиғалар |
Йылан урҙары барлыҡҡа килеүе |
| Телгә алынған |
Никита Кожемяка тураһында әкиәт |
 Никита Кожемяка Викимилектә | |
Урыҫ, украин һәм белорус әкиәттәренең варианттары бар[5]. Хикәйәттең прообразы тураһында беренсе тапҡыр 992 йылда телгә алына һәм Повести временных лет әҫәрендә телгә алына, унда Владимир I ваҡытында бәшнәктәрҙе еңгән батыр егет тураһында әйтелә. Һуңғы Никоновй йылъяҙмаһы егетте Ян Усмошвец (Ян Усмошвец) тип атай.
Әкиәт сюжеттары белешмәлегендә 300-2 номеры аҫтында «Змееборец Кожемяка» сюжеты күрһәтелгән[6].
Сюжеты
үҙгәртергә
Кожемяка тураһындағы әкиәттәрҙең сюжеты йылан менән алышҡа ҡоролған. Уларҙа герой ғәҙәти батырлыҡ башҡарыр алдынан (йыланды үлтереп, принцессаны иреккә сығарыу) үҙенең көсөн күрһәтә — бер нисә ҡат үгеҙ тиреһен өҙә йәки үгеҙҙең тиреһен һыҙырып ала.
Иң тулы варианттарҙа (белорус һәм украин) Киев кенәзенең ҡыҙын йылан урлап алып китеүе, уны, яратып, тотҡонлоҡта тотоуы хаҡында бәйән ителә. Йыландан уның бер генә кешенән — Никита Кожемяканан (варианттары — Кирилл Кожемяка, Илья Швец) ҡурҡыуын белгәс, ул күгәрсен аша атаһына ошо баһадирҙы эҙләп табыуын һәм уны йыланға ҡаршы көрәшергә өндәүен һорап хат ебәрә. Ғәҙәти эше менән мәшғүл булған Кожемяканың йортона кенәздең хәбәрселәре ингәс, ул аптырауҙан 12 тирене өҙгөлөп ташлай. Кенәздең үтенесенән башта баш тарта.
Кенәз ебәргән аҡһаҡалдар ҙа уны ризалата алмай, тик балаларҙың илауы ғына Никитаның йөрәген иретә. Герой, сүбәккә төрөнөп һәм ыҫмала менән һөртөнөп, йылан менән һуғыша һәм кенәз ҡыҙын азат итә. Белорус һәм украин варианттары әкиәттең аҙағында Киев янындағы баһадир йәшәгән төбәк шул ваҡыттан алып Кожемяка тип атала башлай, тип өҫтәй.
Рус варианты икенсерәк тамамлана. Никита Кожемяка еңгән йылан унан мәрхәмәт һорай һәм уның менән ерҙе тигеҙ бүлешергә тәҡдим итә. Никита 300 ботлоҡ һуҡа эшләй. Йылан егә һәм Киевтан Ҡара диңгеҙгә тиклем бураҙна яра; диңгеҙҙе бүлә башлағас, йылан һыуға бата (икенсе версия буйынса — һыуһауҙан интегә, диңгеҙ һыуын ҡомһоҙланып эсә башлай һәм шартлай). Никитатаның һалған бураҙна ҡалдыҡтары хәҙер ҙә күренә; бындай «Йылан» урҙары әле һаман Украинаның ҡайһы бер урындарында бар[7]. Был — Киевтан көньяҡтараҡ Днепр ҡушылдыҡтары буйында урынлашҡан боронғо һаҡланыу урҙары.
Никита Кожемяка урынына әкиәттәрҙең русса варианттарында — Кузьма һәм Демьян; украин варианттарында — Глеб һәм Борис, ҡайһы берҙә изге Пётр; поляктарҙа — изге Пётр була ала[8].
Әкиәт геройы Сучиц (Сученко, Сучкин сын, Сукевич, Сучкир, Сучиксы) шулай уҡ, Никита Кожемяк кеүек, йыланды егеп ер һөрә. Мәҫәлән, украиндарҙың "Сучице тураһында әкиәт"тендә тимерсе Кузьма-Демьян ике йөҙ ботлоҡ һабан эшләй һәм батырға йыланды егергә һәм ер һөрөргә ярҙам итеүе хаҡында бәйән ителә[9].
Кино
үҙгәртергә- 1945 — «Кащей Бессмертный».
- 1965 — «Никита Кожемяка» — йәнһүрәт, режиссёр — Нина Василенко. «Киевнаучфильм» студияһы. Йәнһүрәт 1966 йылда Киевта Бөтә Союз кинофестиваленең дипломы менән бүләкләнә.
- 2008 — «Никита Кожемяка» — йәнһүрәт, режиссёр — Юрий Черенков һәм Зоя Трофимова. Мәскәү «Пилот» анимация студияһы.
- 2016 — «Никита Кожемяка» — йәнһүрәт, режиссёр — Манук Депоян. Украина «Panama Grand Prix» анимация студияһы.
Шулай уҡ ҡарағыҙ
үҙгәртергә- Покатигорошек
- Симон Дубильщик
- Добрыня Никитич
- Змей Горыныч
Иҫкәрмәләр
үҙгәртергә- ↑ Кулжинский Я. Как сложилась сказка о Кирилле Кожемяке. Киев, 1911 год
- ↑ Гордеев, 2002, с. 56
- ↑ Голубовский П. В. Печенеги, торки и половцы до нашествия татар. История южнорусских степей IX—XIII веков — 1884
- ↑ Артемов Н. Е., Лебедев В. И. История СССР с древнейших времён до XVIII в: пособие для учителей — М.: Гос. учебно-педагог. изд-во, 1959—382 с.
- ↑ Варианты сказки о Никите см. в «Народных русских сказках» Афанасьева (кн. I, стр. 405, и кн. IV, стр. 143—146); также Шейн «Материалы для изучения быта и языка русского населения северо-западного края» (т. II, № 82); «Труды этнографическо-статистической экспедиции в западнорусский край. Юго-западный отдел. Материалы и исследования», собранные П. Чубинским (III, № 45); Романов «Белорусский сборник» (IV, № 32); Драгоманов «Малорусские народные предания и рассказы» (стр. 248 —49); Кулиш «Записки о Южной Руси» (т. II, стр. 27—30); Nowosielski[uk] «Lud ukrainski» (т. I, 278—284)
- ↑ Сюжет № 300-2 2019 йыл 1 июль архивланған. // Русский фольклор XXXIII Материалы и исследования 2018 йыл 7 май архивланған. — СПб.: Наука, 2008 — С. 10
- ↑ Никита Кожемяка // Биографический словарь. — 2000..
- ↑ Капелусь, 1963, с. 69
- ↑ Бараг, 1968, с. 162
Әҙәбиәт
үҙгәртергә- Бараг Л. Г. Об особенностях украинской сказочной героики сравнительно с белорусской и русской // Русский фольклор: Материалы и исследования / Ред. А. М. Астахова; АН СССР. Ин-т русской лит-ры (Пушкинский Дом). — Л.: Наука, 1968. — Т. 11: Исторические связи в славянском фольклоре. — С. 159—176.
- Капелусь Е. Семь польских сказок русского происхождения // Русский фольклор. — М., Л.: Издательство Академии наук СССР, 1963. — Т. 8. Народная поэзия славян. — С. 67—74.
- Кулжинский Я. С. Как сложилась сказка о Кирилле Кожемяке. — СПб., К.: Сотрудник, 1911. — 16 с.
- Никита Кожемяка // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
- Никита Кожемяка // Малый энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 4 томах. — СПб., 1907—1909.
- Азбелев С. Н. Летописание и фольклор. — Русский фольклор, VIII, 1963. — С. 5—28.
- Плетнева С. А. Змей в русской сказке. — В кн.: Древние славяне и их соседи. — М., 1979. — С. 127—132.
- Гордеев Н. П. Змея в обрядово-религиозных системах различных народов // Этнографическое обозрение. 11/2002. — М., 2002. — № 6. — С. 45—61. — ISSN 0869-5415. Архивировано из первоисточника 25 июль 2015.
- Сюжет № 300-2. «Змееборец Кожемяка» // Сравнительный указатель сюжетов. Восточнославянская сказка