Мәғлүмәт фәне

Мәғлүмәт фәне^[1] — мәғлүмәтте анализлау, йыйыу, классификациялау, манипуляциялау, һаҡлау, алыу, хәрәкәт итеү, таратыу һәм һаҡлау менән бәйле дисциплина-ара өлкә^[2]^[3]^[4].

Был өлкә белгестәре мәғлүмәт системаларын булдырыу, алмаштырыу, камиллаштырыу йәки аңлау маҡсатында кешеләр, ойошмалар һәм башҡа мәғлүмәт системалары араһында мәғлүмәт ҡулланыуҙы һәм файҙаланыуҙы өйрәнә. Мәғлүмәт фәне йыш ҡына информатиканың бер тармағы тип һанала, әммә ул информатикаы үҙ эсенә ала һәм киң дисциплинар өлкә булып тора, ул информатика аспекттарын ғына түгел, ә йыш ҡына архив фәндәре, когнитив фәндәр, коммерция, коммуникациялар, хоҡуҡ, китапхана фәне, музеология, менеджмент, математика, философия, йәмәғәт сәйәсәте һәм ижтимағи фәндәрҙе үҙ эсенә алған киң дисциплинар өлкә булып тора.

Мәғлүмәт фәнен мәғлүмәт теорияһы йәки китапхана фәне менән бутарға ярамай. Мәғлүмәт теорияһы — «мәғлүмәттең» конкрет математик төшөнсәһен өйрәнеү. Китапхана фәне — информатика принциптарын ҡулланып китапханалар аша мәғлүмәт таратыу менән бәйле өлкә. Мәғлүмәт фәне бөтә бәйле процестарҙы һәм ысулдарҙы, шул иҫәптән быуындарҙы, төргәкләүҙе, бүлеүҙе, эшкәртеүҙе, ҡайтанан төрөүҙе, ҡулланыуҙы һ.б. ҡарай.

Йөкмәткеһе һәм алымдары

Мәғлүмәт фәне мәғлүмәтте ҡыҙыҡһыныусылар күҙлегенән аңлауға һәм артабан кәрәк булғанда мәғлүмәтте һәм башҡа технологияларҙы ҡулланыуға йүнәлтелә. Икенсе төрлө әйткәндә, был фән был система эсендәге айырым техника киҫәктәрен түгел, ә системалы проблемаларҙы хәл итә. Был йәһәттән мәғлүмәт фәне технологик детерминизмға яуап булып тора, технология «матди ресурстар һәм төҙөүселәрҙең ижады менән генә сикләнгән үҙ мөмкинлектәрен тормошҡа ашырыусы үҙ закондары буйынса үҫешә» тигән ышанысты күрергә мөмкин. Тимәк, улар идара итеүҙең автономиялы системаһы һәм, ахыр сиктә, йәмғиәттең башҡа бөтә подразделениеларына үтеп инергә тейеш».^[5]

Күп кенә юғары уҡыу йорттарында^[6] мәғлүмәт фәнен өйрәнеүгә арналған колледждар, кафедралар йәки мәктәптәр бар, мәғлүмәт фәне ғалимдары аралашыу, информатика, хоҡуҡ, китапхана фәне һәм социология кеүек киң өлкәләрҙә эшләй.

Фән мәғлүмәт билдәләмәй

Мәғлүмәт фәненең иртә билдәләмәһе былай тип яҙылған:

Мәғлүмәт фәне — мәғлүмәттең үҙенсәлектәрен һәм тәртибен, мәғлүмәт ағымын көйләүсе көстәрҙе һәм ҡулланыуҙың оптималь ҡулайлылығын һәм еңеллеген тәьмин итеү өсөн мәғлүмәт ағымын көйләүсе көстәрҙе һәм эшкәртеү сараларын өйрәнеүсе дисциплина. Мәғлүмәттең килеп сығышына, тупланмаһына, ойошторолоуына, һаҡлауына, интерпретацияһына, тапшырыуына, әүерелеүенә һәм ҡулланыуына ҡағылышлы белемдәр органы менән бәйле. Был тәбиғи һәм яһалма системаларҙа мәғлүмәт биреүҙе өйрәнеүҙе, хәбәрҙе һөҙөмтәле тапшырыу өсөн кодтар ҡулланыуҙы, мәғлүмәт эшкәртеү ҡоролмаларын һәм компьютерҙар һәм уларҙың программалау системалары кеүек технологияларҙы өйрәнеүҙе үҙ эсенә ала. Дисциплина-ара фән, сығарылма һәм шул уҡ ваҡытта математика, логика, лингвистика, психология, компьютер техникаһы, операцияларҙы тикшереү, полиграфия, элемтә, китапхана, идара итеү һәм башҡа оҡшаш өлкәләр менән бәйле.
— Борко, 1968

Ҡайһы бер авторҙар «мәғлүмәт фәне» терминын «информатика» синонимы сифатында ҡуллана. 1960-сы йылдар уртаһында А. И. Михайлов һәм башҡа совет авторҙары әҙерләгән концепцияһы буйынса шулай буласаҡ. Михайлов информатиканы мәғлүмәт фәнен өйрәнеү менән бәйле дисциплина тип һанаған.^[7].

Төбәк айырмалыҡтары һәм халыҡ-ара терминология бурысты ҡатмарлаштыра. Билдәләп үтергә кәрәк, бөгөн «информатика» тип аталған нәмәләрҙең күбеһен элек «мәғлүмәт фәне» тип атағандар — кәм тигәндә медицина информатикаһы кеүек өлкәләрҙә. Мәҫәлән, китапханалар үҙ эштәрен билдәләү өсөн «мәғлүмәт фәне» тигән фразаны ҡуллана башлағас, «информатика» термины барлыҡҡа килә:

АҠШ-та «компьютер ғалимдары» ижадын «китапхана фәне» фәненән айырыу өсөн^[8]
Бөйөк Британияла тәбиғи, шулай уҡ яһалма йәки инженер мәғлүмәт эшкәртеү системаларын өйрәнеүсе мәғлүмәт фәне термины булараҡ

Тарих

Мәғлүмәт фәне мәғлүмәт йыйыуҙы, классификациялауҙы, манипуляцияларҙы, һаҡлауҙы, эҙләүҙе һәм таратыуҙы өйрәнеү булараҡ боронғо тамырҙарға эйә. Мәғлүмәтте анализлау Эфиопия империяһы ғалимдары тарафынан үткәрелгән һәм бөгөнгө көндә китапханалар һәм архивтар булараҡ билдәле булған тәүге мәҙәни ятҡылыҡтарҙың барлыҡҡа килеүе менән бәйле.^[9].

Мәғлүмәт фәненең формалашыуы XVIII быуатта бара. 1731 йылда Бенджамин Франклин Филадельфия китапханаһына нигеҙ һалған. Ул фәнни эксперименттар үҙәге була, унда асыҡ күргәҙмәләр һәм фәнни тәжрибәләр үткәрелә.^[10].

XIX быуатта мәғлүмәт фәне башҡа фәндәрҙән айырмалы, әммә аралашыу һәм иҫәпләү техникаһы менән бергә формалашҡан. 1854 йылда Джордж Буль «Фекер ҡанундарын өйрәнеү» баҫмаһын баҫтырып сығара. Буль алгебраһының нигеҙен һала, һуңынан ул мәғлүмәт алыуҙа ҡулланыла^[11].

1865 йылда Смитсон учреждениеһы хәҙерге фәнни эштәрҙе яҙҙыра башлай, ул 1902 йылда фәнни хеҙмәттәрҙең халыҡ-ара каталогына әүерелә^[12]. Киләһе йылда Король йәмғиәте Лондонда уның ижады каталогын баҫтыра башлай. 1872 йылға лорд Кельвин һыу тирбәлеүҙәрен алдан күҙаллау өсөн аналоглы компьютер уйлап таба, ә 1875 йылда Фрэнк Стивен Болдуин арифмометрға АҠШ-тың беренсе патентын ала — машина дүрт арифметик функция үтәй. Александр Белл һәм Эдисон Томас 1876 һәм 1877 йылдарҙа телефон һәм фонограф уйлап табалар, шул уҡ ваҡытта Филадельфияла Америка китапхана ассоциацияһы ойошторола^[13].

Бөгөнгө көндә мәғлүмәт фәне башлыса техник нигеҙҙәрҙе, социаль эҙемтәләрҙе, шулай уҡ онлайн-базаларҙы теоретик аңлау, мәғлүмәт базаларын хөкүмәт, сәнәғәт, мәғариф һәм Интернетта киң ҡулланыуҙы өйрәнә.

Рәсәйҙә мәғлүмәт фәне

Рәсәйҙә «мәғлүмәт фәне» термины хаталы рәүештә «информатика» термины менән буталып бөткән. Мәғлүмәт фәненә арналған әҫәрҙәрҙе тәржемә иткәндә йыш ҡына «мәғлүмәт» йәки «информатика» термины ҡулланыла, шуның менән уҡыусыларҙы бутайҙар.

2013 йылда МосГУ-ла "Мәғлүмәт фәненең фундаменталь нигеҙҙәре" бишенсе конференцияһы үтте.^[14].

Иҫкәрмә

↑ Пятая международная научная конференция «Фундаментальные основы информационной науки» (FIS-2013). (билдәһеҙ) Дата обращения: 18 ноябрь 2014. Архивировано 7 октябрь 2014 года.
↑ Stock, W.G., & Stock, M. (2013). Handbook of Information Science. Berlin, Boston, MA: De Gruyter Saur.
↑ 448 Informatics & Information Sciences Master's degrees in United States - MastersPortal.com (билдәһеҙ). Дата обращения: 9 ғинуар 2019. 2019 йыл 10 ғинуар архивланған.
↑ 11 Bachelors in Informatics & Information Science.(недоступная ссылка)
↑ Technological Determinism (билдәһеҙ). 2011 йыл 12 ноябрь архивланған.
↑ List_of_information_schools
↑ Михайлов А. И., Чёрный А. И., Гиляревский Р. С. «Информатика — новое название теории начной информации»// Научно-техническая информация, стр. 35- 39
↑ Vickery, B. & Vickery, A. (1987) Information Science in theory and practice (London: Bowker-Saur, pp. 361—369)
↑ Clark, John Willis. The Care Of Books: An Essay On The Development Of Libraries And Their Fittings, From The Earliest Times To The End Of The Eighteenth Century. Cambridge: Cambridge University Press, 1901
↑ Korty, Margaret Barton. «Benjamin Franklin and Eighteenth Century American Libraries.» Transactions of the American Philosophical Society December vol. 55.9 (1965)
↑ Smith, E. S. (1993). On the shoulders of giants: From Boole to Shannon to Taube: The origins and development of computerized information from the mid-19th century to the present. Information Technology and Libraries, 12(2), 217—226
↑ Adkinson, B. W. (1976). Federal government’s support of information activities: A historical sketch. Bulletin of the American Society for Information Science, 2(8), 24-26
↑ Schullian, D. M., & Rogers, F. B. (1958). The National Library of Medicine. I. Library Quarterly, 28(1), 1-17
↑ Пятая международная научная конференция «Фундаментальные основы информационной науки» (FIS-2013) (билдәһеҙ). ИНИОН РАН. Дата обращения: 2 декабрь 2014. Архивировано 7 октябрь 2014 года.

[1] Пятая международная научная конференция «Фундаментальные основы информационной науки» (FIS-2013). (билдәһеҙ) Дата обращения: 18 ноябрь 2014. Архивировано 7 октябрь 2014 года.

[2] Stock, W.G., & Stock, M. (2013). Handbook of Information Science. Berlin, Boston, MA: De Gruyter Saur.

[3] 448 Informatics & Information Sciences Master's degrees in United States - MastersPortal.com (билдәһеҙ). Дата обращения: 9 ғинуар 2019. 2019 йыл 10 ғинуар архивланған.

[4] 11 Bachelors in Informatics & Information Science.(недоступная ссылка)

[5] Technological Determinism (билдәһеҙ). 2011 йыл 12 ноябрь архивланған.

[6] List_of_information_schools

[7] Михайлов А. И., Чёрный А. И., Гиляревский Р. С. «Информатика — новое название теории начной информации»// Научно-техническая информация, стр. 35- 39

[8] Vickery, B. & Vickery, A. (1987) Information Science in theory and practice (London: Bowker-Saur, pp. 361—369)

[9] Clark, John Willis. The Care Of Books: An Essay On The Development Of Libraries And Their Fittings, From The Earliest Times To The End Of The Eighteenth Century. Cambridge: Cambridge University Press, 1901

[10] Korty, Margaret Barton. «Benjamin Franklin and Eighteenth Century American Libraries.» Transactions of the American Philosophical Society December vol. 55.9 (1965)

[11] Smith, E. S. (1993). On the shoulders of giants: From Boole to Shannon to Taube: The origins and development of computerized information from the mid-19th century to the present. Information Technology and Libraries, 12(2), 217—226

[12] Adkinson, B. W. (1976). Federal government’s support of information activities: A historical sketch. Bulletin of the American Society for Information Science, 2(8), 24-26

[13] Schullian, D. M., & Rogers, F. B. (1958). The National Library of Medicine. I. Library Quarterly, 28(1), 1-17

[14] Пятая международная научная конференция «Фундаментальные основы информационной науки» (FIS-2013) (билдәһеҙ). ИНИОН РАН. Дата обращения: 2 декабрь 2014. Архивировано 7 октябрь 2014 года.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]