Морзе алфавиты
Морзе алфавиты, «Морзя́нка», Морзе коды — символдар менән кодлау ысулы, унда алфавит хәрефтәре, һандар, пунктуация билдәләре һәм башҡа символдар эҙмә-эҙлекле нөктә һәм һыҙыҡтар менә бирелә .[3]. Эҙмә-эҙлекле элемтә каналдары буйынса тапшырыу өсөн тәғәйенләнгән. Морзе алфавитының уникаль үҙенсәлеге булып кеше тарафынан махсус терминал ҡоролмаларын ҡулланмайынса кодлау һәм декодлау мөмкинлеге тора.
| Морзе алфавиты | |
| Нигеҙләү датаһы | 1837 |
|---|---|
 | |
| Кем хөрмәтенә аталған | Морзе Сэмюэл |
| Дәүләт |
 Бельгия[1] |
| Урын | Ер |
| Булдырыусы | Морзе Сэмюэл һәм Альфред Вейл[d] |
| Яҙыу йүнәлеше | һулдан уңға[d] |
| Асыусы йәки уйлап табыусы | Морзе Сэмюэл һәм Альфред Вейл[d] |
| Асыу датаһы | 1836 |
| Етештереү урыны | Бостон |
| Статус нематериального культурного наследия | Inventaris Vlaanderen van het Immaterieel Cultureel Erfgoed[d][2] һәм Inventory Intangible Cultural Heritage in the Netherlands[d] |
| Тасуирлау биттәре | immaterieelerfgoed.be/nl… |
| Вики-проект | WikiProject Intangible Cultural Heritage[d] |
| Сығанаҡҡа URL-һылтанма | immaterieelerfgoed.nl/en… |
 Морзе алфавиты Викимилектә | |
Морзе әлифбаһының ишетеү алымы киң ҡулланыла, ул радиоэлемтә (ишетеү радиотелеграфы) киң таралыу ала. Хәрби-диңгеҙ флотында Морзе коды караптар араһында махсус сигнал прожекторҙары ҡулланыла. Морзе кодын тактиль тапшырыу һирәк осрай, атап әйткәндә, ул смарт-сәғәттең ҡайһы бер моделдәрендә бар.[4]
Морзе стандарт кодында ваҡыт берәмеге өсөн иң ҡыҫҡа сигнал оҙайлығы ҡабул ителә. Һыҙыҡ оҙайлығы өс нөктәгә тигеҙ. Бер тамға элементтары араһындағы пауза, 3 нөктә, 7 нөктә һүҙҙәре араһында.[5] Код теләһә ниндәй тиҙлек менән тапшырыла ала, өҫтәүенә, декодлау мөмкинлеге ваҡыт интервалын үтәлмәһә лә һаҡлана.
Америка уйлап табыусыһы һәм рәссамы Сэмюэл Морзе хөрмәтенә аталған. Хәреф кодтарын (ысынында «код») Морзеның коллегаһы Альфред Вейл өҫтәй, был фактты Морзе һуңынан ҡәтғи инҡар итә (һәм шул уҡ ваҡытта телеграф уйлап табыуын да үҙенә бәйләй). Вейлем кодтың һанлы өлөшөн уйлап тапҡандыр. Ә 1848 йылда Немец Фридрих Герке тарафынан Вейл/Морзе коды камиллаштырыла. Герке камиллаштырған код бөгөн дә ҡулланыла.
Тарихы
үҙгәртергәМорзе аппараты
үҙгәртергәМорзе алфавиты уйлап табыусылар Сэмюэл Финли Брейзе Морзе (1791—1872), Альфред Вейл һәм Джозеф Генри тарафынан 1838 йылда үҙҙәре уйлап сығарған «Морзе» аппараты тип аталған телеграф аппараты өсөн төҙөлә.Ҡайһы бер тикшеренеүселәр кодтың авторы Сэмюэл Морзеның бизнес-партнеры Альфред Вале булған тип иҫәпләй, ул 5 персонаждан торған төркөмдәрҙең «коммерция кодын» индереүе менән билдәле.
Уҡ тибындағы беренсе телеграф ҡоролмаларынан айырмалы рәүештә, күп сымлы элемтә линиялары һәм тиҙлеге түбән булған (сәғәтенә 25 һүҙ самаһы) күп сымлы элемтә линиялары йыш ҡына башҡарыла, Морзе аппараты бер генә сигнал сымы ярҙамында (икенсеһе ер булыуы мөмкин) тапшырыу тиҙлеген 10 тапҡырға арттырырға һәм ҡағыҙ таҫмала сигналды яҙҙырыу рәүешендә автоматик документация үткәрергә мөмкинлек бирә. Аппарат телеграф асҡысынан тора, уның менән телеграф операторы линиялағы токты ҡул менән модуляциялай һәм ҡағыҙ таҫманы энә йәки буяу роликтары алдында һуҙып торған ҡабул итеү яҙыу ҡоролмаһынан тора. Һыҙыҡҡа тоташтырылған электромагнит хәрәкәтендә роликты ҡағыҙға ҡыҫып, унда төрлө нөктә йәки һыҙыҡ ҡалдырыла, йәғни Морзе коды аша тапшырылған хәбәрҙе ҡағыҙға баҫа..
Морзе алфавиты үҫеше
үҙгәртергәБеренсе, төп нөсхә, Морзе коды хәҙергеһенән айырылып тора, унда төрлө оҙайлыҡтағы, «нөктә», «һыҙыҡ», «оҙон нөктә», «оҙон һыҙыҡ» (нөктәнән 4 тапҡырға оҙонораҡ), шулай уҡ символ эсендә төрлө оҙонлоҡтағы паузалар ҡулланыла. Мәҫәлән, «С» хәрефе (кириллица аналогы — «Ц») өс нөктә менән кодлана, унда 1-се һәм 2-се һәм 2-се пауза ҡыҫҡа була һәм 2-се һәм 3-сө оҙонораҡ була, ә «0» һаны, ҡағиҙә булараҡ, бик оҙон һыҙыҡ була (10 нөктәнән артыҡ). Тағы ла бер етешһеҙлек инглиз алфавитында булмаған хәрефтәрҙе тапшырып булмай, был кодты төрлө илдәрҙә ҡулланыуҙы ҡатмарлаштыра.
1848 йылда Фридрих Герке (Friedrich Clemens Gerke) Морзе кодын камиллаштыра, унда яңы символдар индерә, символ эсендә үҙгәрешһеҙ элемент-ара паузалар яһай һәм элементтың оҙайлығы буйынса ике генә элементты ҡалдыра: ҡыҫҡа — нөктә һәм оҙон — һыҙыҡ. 1851 йылдан Герке коды, Америка алфавиты менән «Гамбург алфавитының» (Hamburg alphabet) йәки Морзе янындағы континенталь коды) атамаһын ала, Германияла һәм Австрияның ҡабул ителә.
1865 йылда, Халыҡ-ара электр элемтәһе союзына нигеҙ һалыусы беренсе Халыҡ-ара телеграф конференцияһында, Морзе алфавитының халыҡ-ара варианты — International Morse code әҙерләнә һәм ҡабул ителә, ул Герке кодының артабанғы үҫеше булып тора. Оҙаҡ ваҡыт Морзе әлифбаһының төрлө версиялары төрлө илдәрҙә үҙ аллы йәшәй, был ҙур уңайһыҙлыҡтар тыуҙырмай, сөнки телеграф линиялары сымлы була, әммә XX быуат башында радиоэлемтәнең ҡыҙыу үҫеше башлана һәм 1930-сы йылдарҙа Морзе алавитының халыҡ-ара варианты ҡалғандарҙы ҡыҫырыҡлап сығара. Ул әлеге ваҡытта ла ҡулланыла.
Өйрәнеү
үҙгәртергәУртаса тапшырыу тиҙлегендә тексты ғәҙәти ысул менән яҙып өлгөрөп булмай, шуға күрә, уҡыу барышында, йыш ҡына радиограммаларҙы ҡыҫҡартыу ысулдары ла эшләнә. Ҡағиҙә булараҡ, яҙыуҙағы иң ҡатмарлы хәрефтәр ябайлаштырылған тамғалар менән алмаштырыла. Юғары тиҙлектә тулыһынса стенографик яҙыуға йәки клавиатурала тексты ҡабул итеүгә күсә.
Көйләү (напев)
үҙгәртергәӨйрәнеү
үҙгәртергәМорзе алфавитындағы символдарҙың нисек кодланыуын хәтерҙә ҡалдырыу бик ябай. Бының өсөн төрлө визуаль-ассоциатив таблицалар ярҙам итә ала, уларҙа алфавит хәрефтәре һәм һандар нөктәләр һәм һыҙыҡ рәүешендә һүрәтлә.[6] Әммә бындай уҡытыу Морзе кодын етерлек тиҙлек менән ҡабул итергә мөмкинлек бирмәй, сөнки нөктәләрҙе һәм тиреләрҙе иҫәпләү һәм һәр символдың тәржемәһе операторҙан артыҡ ҙур ваҡыт талап итә.
Ишетеү алымына өйрәтеү, йышыраҡ, билдәнең ритмик структураһын айырым нөктәләргә һәм һыҙыҡтарға бүлеп тормайынса, хәтерләргә мөмкинлек биргән һүҙ формалары ярҙамында башҡарыла. Билдәнең структураһы (йыр) тейешле оҙайлыҡ һәм интервалдар менән әйтелә торған шартлы телмәр билдәләренән тора. Һүҙ формаһы ла шундай уҡ рәүештә барлыҡҡа килә, тик һәр символ Морзе кодындағы ритмик структураһына тап килгән ижектәр һаны һәм оҙайлығы менән һүҙгә йәки фразаға сағыштырыла. Шул уҡ ваҡытта, хәтерләү ябайлығы өсөн, фразаның беренсе хәрефе йәки мәғәнәһе символ менән еңел ассоциацияланырға тейеш.[7]
Өйрәнеү барышында яңғыраш һәм символдың мәғәнәһе араһында ассоциатив-рефлектор бәйләнеш формалаша, был сағыштырмаса еңел Морзе алфавитын минутына 50-100 тамға тиҙлеге менән тапшырырға һәм ҡабул итергә мөмкинлек бирә, был уны практик радиоэлемтә ҡулланыу өсөн етерлек. Тиҙлектең артабанғы күтәрелеүе кешенең индивидуаль һәләтенә бәйле. Ҡағиҙә булараҡ, ритм тойғоһо һәм музыкаль ишетеү һәләте үҫешкән кешеләргә уҡытыу еңелерәк бирелә.
Көйләү (йырлау)
үҙгәртергәҒәмәлдә морзе кодының һәр билдәһенә тап килгән «мелодия» (мнемоник ҡылым формаһы) тип аталған мәрәйҙәр һәм даштар һанын һәм уларҙың эҙмә-эҙлелеге ятлана. «Көйләү» стандарт түгел, улар уҡыу мәктәбенә ҡарап үҙгәрергә йәки бөтөнләй ҡулланылмаҫҡа мөмкин (һуңынан стажер символдың «көйөн» ятлай). Профессиональ диңгеҙ радиооператорҙары араһында көйһеҙ уҡытыу ғәмәлгә индерелгән; өҫтәүенә, алфавитты «көйҙәр» менән ятлау ҡабул итеү тиҙлеген кәметкән аяуһыҙ ғәмәл тип һаналған.
| Русский символ | Латинский символ | Код Морзе | «Напевы» |
|---|---|---|---|
| А | 
|
· − | ай-даа, ай-ваа |
| Б |
|
− · · · | баа-ки-те-кут, беей-ба-ра-бан |
| В |
|
· − − | ви-даа-лаа, вол-чаа-таа |
| Г |
|
− − · | гаа-раа-жи, гаа-гаа-рин |
| Д |
|
− · · | доо-ми-ки, даай-ку-рить |
| Е (также и Ё) |
|
· | есть |
| Ж |
|
· · · − | я-бук-ва-жээ, же-ле-зис-тоо |
| З |
|
− − · · | заа-каа-ти-ки |
| И |
|
· · | и-ди, ишь-ты |
| Й |
|
· − − − | йес-наа-паа-раа, Йош-каа-роо-лаа |
| К |
|
− · − | каак-же-таак, каак-де-лаа |
| Л |
|
· − · · | лу-наа-ти-ки |
| М |
|
− − | маа-маа, Маа-шаа |
| Н |
|
− · | ноо-мер, наа-те |
| О |
|
− − − | оо-коо-лоо |
| П |
|
· − − · | пи-лаа-поо-ёт |
| Р |
|
· − · | ре-шаа-ет, ру-каа-ми |
| С |
|
· · · | си-ни-е, си-не-е, са-мо-лёт |
| Т |
|
− | таак, таам |
| У |
|
· · − | у-нес-лоо, у-бе-гуу |
| Ф |
|
· · − · | фи-ли-моон-чик |
| Х |
|
· · · · | хи-ми-чи-те |
| Ц |
|
− · − · | цаа-пли-наа-ши, цаа-пли-цаа-пли |
| Ч | Ö | − − − · | чаа-шаа-тоо-нет, чее-лоо-вее-чек |
| Ш | CH | − − − − | шаа-роо-ваа-рыы, шуу-раа-доо-маа |
| Щ |
|
− − · − | щаа-ваам-не-шаа, щуу-каа-жи-ваа |
| Ъ[8] | Ñ | − − · − − | твёёр-дыый-не-мяяг-киий |
| Ы |
|
− · − − | ыы-не-наа-доо |
| Ь (также и Ъ) |
|
− · · − | тоо-мяг-кий-знаак, знаак-мяг-кий-знаак |
| Э | É | · · − · · | э-ле-роо-ни-ки, э-ле-ктроо-ни-ка |
| Ю | Ü | · · − − | ю-ли-аа-наа |
| Я | Ä | · − · − | я-маал-я-маал |
|
|
· − − − − | и-тооль-коо-оо-днаа | |
|
|
· · − − − | две-не-хоо-роо-шоо | |
|
|
· · · − − | три-те-бе-маа-лоо | |
|
|
· · · · − | че-тве-ри-те-каа | |
|
|
· · · · · | пя-ти-ле-ти-е | |
|
|
− · · · · | поо-шес-ти-бе-ри | |
|
|
− − · · · | даа-даа-се-ме-ри | |
|
|
− − − · · | воо-сьмоо-гоо-и-ди | |
|
|
− − − − · | ноо-наа-ноо-наа-ми | |
|
|
− − − − − | нооль-тоо-оо-коо-лоо | |
| Точка | · · · · · · (· − · − · − ) | то-чеч-ка-то-чеч-ка | |
| Запятая | · − · − · − (− − · · − − ) | крю-чоок-крю-чоок-крю-чоок | |
| Двоеточие | − − − · · · | двоо-ее-тоо-чи-е-ставь | |
| Точка с запятой | − · − · − · | тоо-чка-заа-пя-таа-я | |
| Скобка | − · − − · − (− · − − · , − · − − · − ) | скоо-бку-стаавь-скоо-бку-стаавь, скоо-бку-тыы-мнее-пи-шии | |
| Апостроф | · − − − − · | крю-чоок-тыы-веерх-ниий-ставь | |
| Кавычки | · − · · − · | ка-выы-чки-ка-выы-чки, ка-выы-чки-от-крыы-ли, ка-выы-чки-за-крыы-ли | |
| Тире | − · · · · − | чёёр-точ-ку-мне-да-ваай, чёёр-точ-ку-ты-пи-шии | |
| Косая черта | − · · − · | дрообь-здесь-пред-стаавь-те, доо-ми-ки-ноо-мер | |
| Подчёркивание | · · − − · − | ||
| Вопросительный знак | · · − − · · | вы-ку-даа-смоо-три-те, до-про-сии-лии-е-го, у-нес-лоо-доо-ми-ки, э-ти-воо-проо-си-ки | |
| Восклицательный знак | − − · · − − (− · − · − − ) | оо-наа-вос-кли-цаа-лаа | |
| Плюс | · − · − · | ||
| Знак раздела | − · · · − | рааз-де-ли-те-каа | |
| Ошибка/перебой | · · · · · · · · | хи-ми-чи-те-хи-ми-чи-те, ше-стью-во-семь-со-рок-во-семь | |
| @ | · − − · − · | со-баа-каа-ре-шаа-ет, со-баа-каа-ку-саа-ет | |
| Конец связи | · · · − · − | ||
Цифрҙарҙың, тыныш билдәләренең һәм латин хәрефтәренең музыкаль яңғырашы аудиояҙмаһы.
Ҡулланыу
үҙгәртергәХалыҡ-ара Морзе коды бөгөн гадәттә "даими тулҡын" йәки "CW" тип аталған режимдә һәүәҫкәр радио операторҙары араһында иң популяр булып ҡала.[9] Радиотелеграфияла манипуляцияның башҡа, тиҙерәк ысулдары ла бар, мәҫәлән, йышлыҡ-манипуляцияһы (FSK).
Тәүге радиоһәүәҫкәрҙәр менән классик Морзе кодын ғына ҡулланған, сөнки тауыш тапшырыу мөмкинлеген биргән радиотапшырғыстар ғына 1920 йылда киң ҡулланыла башлаған. 2003 йылға тиклем Халыҡ-ара Электробәйләнеш Берлеге бөтә донъяла һәүәҫкәр радио лицензиялау процедураһына Морзе кодын белеүҙе талап итте. Әммә 2003 йылда үткәрелгән Бөтә донъя радиобәйләнеш конференцияһы Морзе кодын белеүҙе лицензия алыуының мотлаҡ шарты итеп ҡуйҙырыуҙы туҡтатты. Артабан күп кенә илдәр, лицензия алыу талаптарынан Морзе кодын белеүҙе сығарҙы.
Авиацияла пилоттар радионavigation сараларын файҙалана. Пилоттар ҡулланырға йыйынған станцияларҙың тейешенсә эшләй икәнлегенә ышана алһын өсөн, станциялар Морзе коды менән идентификацион хәрефтәр (ғәҙәттә 2-5 хәрефтән торған) тапшыра.[10][11] Станцияның идентификацион хәрефтәре аэронavigation карталарында күрһәтелгән.
Айырым Nokia кеҫә телефондарында ҡулланыусыға килгән SMS белдереүен Морзе коды (ҡысҡа хәбәр йәки SMS хеҙмәте тип аталған) менән ишеттереү мөмкинлеге бар.[12] Бынан тыш, кеҫә телефондар өсөн Морзе коды менән ҡыҫҡа хәбәрҙәр индереү өсөн программалар бар.[13]
Морзе коды көсөргәнештәрҙе һәм бәйләнеш кәрәклектәрен ярҙам итеү технологияһы булараҡ файҙаланылған.[14][15] Мәҫәлән, Android операция системаһының 5.0 һәм унан һуңғы версиялары ҡулланыусыларға клавиатура йәки ҡулдан яҙыу танылыуы менән альтернативалы рәүештә Морзе коды менән текст индереү мөмкинлеген бирә.
Морзе алфавиты тапшырған беренсе хәбәр
үҙгәртергәБеренсе рәсми бәйләнеш 1844 йылдың 24 майында тапшырыла. Вашингтонда Юғары судтан Балтиморға бер һөйләмле телеграмма ебәрелә: «Алла нимә эшләне!»[16] Был хәбәр Чис китабынан Библия шиғырының аҙағы менән тап килә.[17][18]
Иҫкәрмәләр
үҙгәртергә- ↑ https://immaterieelerfgoed.be/nl/erfgoederen/Morsecode
- ↑ https://immaterieelerfgoed.be/nl/erfgoederen/Morsecode (нидерл.)
- ↑ Скляр Б. Цифровая связь. Теоретические основы и практическое применение. Пер. с англ. — М.: Издательский дом «Вильямс», 2003, 1104 с., С. 39. ISBN 978-5-8459-0497-3
- ↑ Тактильная передача времени на Apple Watch. Сайт Apple. Дата обращения: 30 май 2022.
- ↑ M.1677 : International Morse code. Дата обращения: 23 апрель 2014. Архивировано 6 ноябрь 2012 года.
- ↑ Н. Папков, Е. Савицкий, Е. Юрьев Учим азбуку Морзе (рус.) // Моделист-Конструктор : журнал. — 1985. — № 3. — С. 45—46. — ISSN 0131-2243.
- ↑ В. Ш. Набиев. Радиотелеграфия. Методические указания по изучению дисциплины.. — Ульяновск: УВАУ ГА(И), 2010. — 24 с.
- ↑ Для твёрдого знака применялось также сочетание «. — — . — .». Сейчас практически всегда вместо Ъ передают Ь.
- ↑ Morse Code for CW Mode. newhams.info. Дата обращения: 30 октябрь 2024.
- ↑ What Is VOR in Aviation, and How Does It Work? www.flyingmag.com. Дата обращения: 30 октябрь 2024.
- ↑ Aviation Radio Navigation. www.aircraftsystemstech.com. Дата обращения: 30 октябрь 2024.
- ↑ The Most Interesting Things You Didn't Know About Nokia. www.complex.com. Дата обращения: 30 октябрь 2024.
- ↑ What Is SOS in Morse Code? morsecodetranslator.com. Дата обращения: 30 октябрь 2024.
- ↑ Interesting facts about Samuel Morse and the Morse code. www.mid-day.com. Дата обращения: 30 октябрь 2024.
- ↑ How Morse Code is Used Today. www.historyoasis.com. Дата обращения: 30 октябрь 2024.
- ↑ Первое телеграфное сообщение. Библиотека Конгресса США. Дата обращения: 11 август 2017. Архивировано 15 июль 2017 года.
- ↑ Перевод Короля Иакова. Числа 23:23. Библия Онлайн. Дата обращения: 11 август 2017. Архивировано 11 август 2017 года.
- ↑ Русский Синодальный Перевод. Числа 23:23. Библия Онлайн. Дата обращения: 11 август 2017. Архивировано 11 август 2017 года.
Әҙәбиәт
үҙгәртергә- Г. Иванов, Б. М. Иваново Радиооператор. — М.: ДОСААФ, 1976
- М. Красовский Азбука Морзе. Асҡыс эшләү һәм ҡабул итеү һәләтен // журналдарға арзаныраҡ китапхана «бөтә Радио», вып. 19. — М.: Дәүләт нәшриәте, 1927
- «Мелодия» телеграф коды // Журнал «Радио», № 6, 1973
- Международный код Морзе. Рекомендация МСЭ-R M.1677-1 (10/2009). — Женева : Международный союз электросвязи ITU, 2009.
- Процедуры телеграфии Морзе в морской подвижной службе. Рекомендация МСЭ-R M.1170-1 (03/2012). — Женева : Международный союз электросвязи ITU, 2015.